(1) Buku ini membahas tentang tembang macapat sebagai warisan budaya Jawa. (2) Tembang macapat memiliki aturan tertentu dalam penulisan dan terdiri dari 11 jenis. (3) Tembang macapat digunakan untuk menyebarkan ajaran dan nilai moral leluhur.
4. 1
Tembang macapat iku salah siji warisan budaya Jawa sing
paling kondhang. Macapat ya iku puisi tradisional ing basa
Jawa sing disusun kanthi nggunakake aturan-aturan tetep.
Penulisan tembang macapat ana aturane ing jumlah baris,
jumlah suku kata, lan aturan akhiran sajak ing saben baris
kang disebut guru gatra, guru lagu, lan guru wilangan.
Tembang iki digolongke dadi 'tembang cilik'. Nanging ana
jinis tembang leres, tembang tengahan, lan tembang gedhe.
Tembang macapat ana sebelas jinis, yaitu (1)
maskumambang, (2) mijil, (3) sinom, (4) kinanti, (5)
asmarandana, (6) gambuh, (7) dandanggula, (8) durma, (9)
pangkur, (10) megatruh, lan (11) pucung. Saben jinis tembang
macapat iki ngisahkan babagan urip saka manungsa saka
lahir nganti mati. Saben jinis tembang nduweni ciri utawa
watak kang khas, kaya seneng, sedih, bijaksana, lan jenaka.
Tembang macapat ngandhut petuah utawa wejangan
(wasitah) sing disampaaké kanthi cara bijak. Luwih saka
sawetara makna utawa pelajaran sing ana ing tembang iki.
Ing jaman biyén, tembang macapat digunakake déning wong
tua minangka sarana kanggo nasihati anak-anaké supaya
ngerti makna utawa arti saka urip. Dengan tembang
macapat, ajaran agama lan nilai moral saka leluhur bisa
diterima karo gampang amarga disampaaké ing bentuk
rikaian kata sing disusun karo indah. Tembang macapat iki
warisan saka leluhur sing akeh maknane
5. 2
Jenis jenise tembang macapat yaiku :
1. Maskumambang
• Nyeritakake tentang keadaan
manungsa ing alam roh sing banjur
di tanamke ing rahim ibu
2. Mijil
• Pola metrum iki yaiku ilustrasi
saka proses kelahiran manugsa.
Mijil utawa brojol lan metune
jabang bayi sing jenenge manungsa
3. Sinom
• yaiku penggambaran masa enom
sing endah akeh pangarepan lan
angan angan.
4. Kinanti
• Isine tentang masa pembentukan
jati diri LAN menitih dalan ing cita
cita
5. Asmaradana
• Yaiku cinta. Artine isi tembang iki
yaiku kisah asmara, percintaan, dll.
6. Gambuh
• Awal kata gambuh yaiku gumbuh
utawa bersatu
7. Dhandhanggula
• Isine tentang kehidupan sing wis
mencapai tahap kemapanan sosial
lan kesejahteraan, papan, pangan.
6. 8. Durma
• Ngegambarake seseorang sing kudu
ngelakokno sedekah lan berbagi
kepada sesama
9. Pangkur
• Nduweni arti nyingkirno hawa nafsu
lan angkara murka, serta nafsu
negatif semakin ndekatno diri nang
gusti.
10. Megatruh
• Terpisahe nyawa saka jasad lan roh
balek nang maha kuwaos
11. Pucung
• Yaiku nyeritakake awake manungsa
sing nyisahake jasad sing dibungkus
kain kafan utawa wis ing kubur
3
7. 4
Tembang macapat duweni nilai luhur lan
nilai budaya. Tembang macapat iki
duweni ancase nuntun perjalanan e
manungsa saka cilik kanthi Sedo supaya
nduweni kauripan sing bener lan ayem.
ing jaman biyen panembangan macapat
digunakake dening wong tuwa dadi srana
kanggo nuturi bocah-bocah dheweke
kabeh ben ngerti makna utawa teges siji
kauripan. liwat panembangan macapat,
ajaran agama lan biji moral saka leluhur
oleh ditampa karo gampang amarga
disampekake jroning wangun
rerangkening tembung kang dianggit karo
endah. panembangan macapat ya iku
warisan leluhur kang sugih karo makna.
Saat ini tembang macapat masih sering
disenandungkan pada acara penting yang
diadakan oleh orang Jawa. Dendang
tembang macapat dapat didengarkan
pada saat acara pernikahan atau
peringatan hari besar orang Jawa.
Tembang macapat juga ditampilkan
dalam pertunjukan sebagai salah satu
kesenian atau hiburan.
8. 5
Panembangan macapat ya iku salah siji
warisan budaya jawa kang kondhang
banget. macapat ya iku puisi tradhisional
jroning basa jawa kang dianggit karo
migunakake paugeran tinemtu. panulisan
panembangan macapat nduweni
paugeran jero cacahing baris, cacah
wanda, utawane uni sajak akir saben
baris kang sinebut guru gatra, guru
tembang, lan guru wilangan.
• Guru Gatra, basa Jawa macapat yaiku
cacahe, larik, utawa larik ing sak bait.
• Guru Lagu, tibaning swara ing saben
pungkasing Gatra
• Guru Wilangan, cacahe wanda ing saben
gatra
9. 6
1. Tembung Garba
Tembung garba yaiku tembung loro sing digandheng
dadi siji sarana kanggo nyuda cacahe wanda, kanggo
nyocogake cacahe wanda ing sajroning tembang, lan
kanggo ngringkes tembung ing sajroning ukara.
Tuladha :
Maharaja saka tembung maha + raja
Jalwestri saka tembung jalu + estri
Papeki saka tembung papa + iki.
2. Tembung Saroja
Tembung saroja yaiku tembung loro utawa luwih kang
tegese padha utawa meh padha dienggo bebarengan
ancase kanggo mbangetake.
Tuladha :
Japa mantra
Padhang jingglang
Lila legawa
3. Tembung Kawi
Tembung kawi yaiku tembung – tembung kanga sale
saka basa Jawa Tengahan utawa Jawa Kuna. Tembung
kawi rinaket banget karo basa rinengga jalaran
tembung kawi akeh digunakake ing basa rinengga. Basa
rinengga yaiku basa kang digunakake kanggo
nggambarake kaendahan lan kawibawan.
Tuladha :
Sira = kowe
Samirana = angin
Ratri = dalu
10. 7
4. Dasanama
Dasanama yaiku wong siji duwe jeneng nganti sepuluh,
malah kadhang luwih, kang padha tegese utawa meh
padha tegese.
Tuladha :
Sira = kowe, sampeyan, panjenengan
Rina = rinten, siyang, awan
Sudra = papa, mlarat, sengsara, kere
Misuwur = kawentar, kaloka, kondhang, kasub, komuk,
kajanapriya, lsp.
Anak = suta, sunu, siwi, tanaya, weka, atmaja, lsp.
5. Sandi Asma lan Sandi Karsa
Sandi asma yaiku jeneng kang sinamun ana ing
tembang macapat, lumrahe wujud jeneng asli
pengarage utawa panciptane tembang.
Tuladha :
Rensa Padhila