Tembang Macapat merupakan puisi tradisional Jawa yang menggambarkan perjalanan hidup manusia melalui 11 tahapan, mulai dari lahir hingga meninggal. Puisi ini mengandung nilai-nilai budaya dan filsafat Jawa yang menuntun manusia menuju kehidupan yang seimbang. Unsur bahasa dalam Tembang Macapat antara lain penggunaan kata gabungan, kata kuno, nama simbolik, dan nama yang memiliki makna ganda.
2. Puji syukur wonten ngarsanipun Allah
SWT. ingkang sampun paring rahmat
saha hidayahipun satemah kula saged
ngrampungaken tugas buku digital
menika. Sholawat saha salam mugi
tansah katur dhumateng junjungan
kita Nabi Agung Muhammad SAW.
sing wis nggawa kita menyang jaman
sing padhang kaya saiki.
Buku digital menika dipundamel
kangge ngrampungaken tugas basa
Jawi kelas XI
ingkang saged nyengkuyung kagiyatan
pamulangan. Kaajab kanthi buku
digital menika kita saged langkung
sregep maca buku.
hal 1
PAMBUKA
3. PAMBUKA ...........................................................01
DHAPTAR ISI......................................................02
PANGERTEN TEMBUNG
MACAPAT...........................................................03
FILOSOFI TEMBUNG
MACAPAT...........................................................04
JINISE TEMBUNG
MACAPAT...........................................................05
ANCASE TEMBUNG
MACAPAT.............................................................11
PANGERTEAN GURU GATRA, GURU
WILANGAN, LAN GURU
LAGU......................................................................12
UNSUR KEBASAAN TEMBUNG
MACAPAT............................................................14
..
hal 2
DHAPTAR ISI
PANUTUP....................................................17
4. Para leluhur Tanah Jawa pada masa Walisongo sing
nyebarake ajaran agama Islam ing Tanah Jawa sing
wis mewarisake ajaran lan norma budaya uga ajaran
budi pekerti sing wis dadi tradisi lan terkandung ing
njerone bait-bait Majapahit
hal 3
Pangarten
Macapat
Macapat (Jawa: ꦩꦕꦥꦠ꧀) yaiku tembang utawa puisi
asli Jawa. Saben bait macapat nduweni baris kalimat
sing kasebut gatra, lan saben gatra nduweni cacahe
wanda (guru wilangan) tertentu, lan pada bunyi ing
sajak akhir sing kasebut guru lagu.
5. Tembang cethek gubahan para wali lan
pujangga kasebut macapat. Macapat
ngandung isi ajaran lan dirangkep dadi 11
bab. Masyarakat Jawa ngartiake macapat
arupa "kawruh" Utawa ilmu filosofi Jawa.
Macapat sering diartiake arupa madosi jati
diri manungso sejati sing dikelilingi 4 nafsu
dunyo koyo pemahamane wong Jawa sing
kasebut "sedulur papat kalimo pancer".
Pada umume macapat
uga diartiake "papat-papat"
Utawa maca papat-papat
yaiku metode maca Tembung
sing kegabung saka 4
Wanda.
hal 4
Filosofi
Macapat
6. Filosofi lng Jenise
Tembung Macapat
Kesewelas tembang macapat Kuwi wujude
perjalanan keramat Kahuripan manungsa
saka lahir nganti mati
1. Maskumambang
Tegesipun tembang maskumambang yaiku
emas ngambang (emas kumambang)
nyeritaake keadaane manungsa pas sih ing
njerone weteng awujud roh ing alam
kandungan. Maskumambang diartiake bibit
insan teka
sing jaler sing tumbuh njerone wadah
insan ing rahim istri.
2. Mijil
Tembang mijil, padha tegese karo wijil yaiku
metu saka wetenge ibu. Kehadirane
manungsa ing dunyo diiringi 2 hal sing titik
baline. Kanggo wong tuwa mesem lan
ngguyu dibarengi kehadirane anake ing
dunyo. Bedane kanggo sang anak
kehadirane ditengeri tangisan pertama,
selanjute di lengketake kapapat nafsu sing
njelma dadi kekuatan
hal 5
7. 4. Kinanthi
Kinanti mujudaken wekdal nalika lare dipun
tuntun saha dipuntuntun dening tiyang
sepuhipun supados saget dados pribadi
ingkang langkung sae ing tembe. Yaiku masa
mbentuk jati diri lan ndidik ing dalan nuju
menyang cita-cita.
Sinom artine gambarane masa muda sing
endah lan penuh pengharapan, uga angan-
angan kumpul bareng konco. Sinom asale
saka tembung enom kang tegese enom.
Nom-noman digunakake kanggo sinau,
golek kanca lan golek jati diri.
hal 6
3. Sinom
8. 5. Asmaranda
Asmaradana nggambarake geger asmara ing
panguripane manungsa. Periode iki diwiwiti nalika
manungsa wiwit nduweni minat marang lawan jenis,
yaiku nalika isih remaja. Ing fsae Iki dinamika
panghuripan wes nyata lna kompleks. Dibutuhake
perjuangan supaya ngalahake ego awak dewe.
6. Gambuh
Gambuh saget dipuntegesi jumbuh ingkang
trep utawi sarujuk, nggambaraken bab
enggal gesangipun manungsa, inggih
menika mlebet ing jaman bebrayan.
Gambuh yaiku tumbuh lam dadi siji.
Fase Iki nyeritaake masalah komitmen
ing perkawinan, nyatuake cinta
ing panghuripan rumah tangga.
hal 7
9. hal 8
7. Dhandanggula
Pada fase iki kauripan pada tutuk tahap
nggoleki kemampuan sosial lan
kesejahteraan. Ndoleki nilai cukup
sandang pangan lan papan. Cukup duduk
berarti sugih, tapi cukup artine wis pas
Karo takarane. Dhandanggula uga artine
pahit lan manise kauripan
8. Durma
Durma asale saka tembung derma kang tegese
menehi rejeki marang wong liya. Nalika kabeh
kebutuhan wis kacukupan lan ora ana kekurangan
apa-apa, manungsa wiwit mikir babagan mbagi
rejeki marang wong liya. Nanging ora jarang
sawise rumangsa cukup dheweke malah tumindak
sombong lan gumedhe. Durma uga diartiake
gambaran manungsa sing kudu wani ngehadapi
kabeh macem cobaan.
10. 9. Pangkur
Pangkur asale saka tembung mungkur
(mundur/mungkur). Manungsa wiwit mundur
saka kepinginan kadonyan lan wiwit mikir
bab urip sawise pati mengko. Sawise kabeh
kebetahan ing donya wis kacukupan, mula
manungsa banjir golek bekal kanggo urip
langgeng ing tembesa. Ing fase Iki
manungsa mulai Iso ngendaliake nafsu.
hal 9
10. Megatruh
Megat roh yaiku fase terpisahe nyawa saka jasad.
Fase manungsa ketemu pangeran sing maha esa.
Yen manungsa ndadiake agama kanggo dasar
panghuripan, fase Iki bakal Endah dilakuake.
11. hal 10
11. Pocung
Pocung artine pocong. Sak wise pisah karo roh
saka jasad, manungsa dibalekno menyang alam
semesta. Jasad manungsa Kuwi mau dibungkus
karo kain lan dikebumiake (dikuburake). Fase Iki
di njenengi fase ngasuh (istirahat) jasad lan roh
suci supaya ngelanjutake kauripan ing alam
selanjute karo nggowo sangu amal perbuatane
pas ana ing dunyo. Tembang
iki minangka pungkasan saka sewelas tembang
macapat.
12. Ancase
Tembang
Macapat
Tembang Macapat nduweni
nilai luhur lan nilai budaya.
Tembang Macapat iki ancase
nuntun perjalanan e manungsa
saka cilik kanthi sedo supaya
nduewni kauripan sing bener
lan tentrem.
hal 11
13. hal 12
PANGERTEN GURU GATRA,
GURU WILANGAN, LAN
GURU LAGU
1. Guru Gatra
2. Guru Wilangan
3. Guru Lagu
Guru gatra yaiku akehe
gatra(baris)saben
sapada(bait)tembang.
Guru wilangan yaiku
akehe wanda(suku
kata)ing saben
gatra(baris)tembang
Guru lagu yaiku Tibaning
Swara Vokal (a,i,u,e,o) ing
pungkasan gatra.
15. hal 14
UNSUR KEBASAAN
TEMBANG MACAPAT
1. Tembung Garba
Tembung garba yaiku tembung loro utawa luwih
sing digabung dadi siji, kanthi ngurangi jumlah
wanda lan nduwe makna dewe, tembung garba
uga diarani sinandhi.
Tuladha :
1. Aneng, yaiku saka tembung Ana + Ing
2. Lumebeng, yaiku saka tembung Mlebu + Ing
3. Taksyalit, yaiku saka tembung Taksih + Alit
2. Tembung Kawi
Tembung kawi yaiku jenise tembung kang
cak-cake winates ana ing basa endah,
umpamane kanggo ing kesenian
kethoprak, wayang lan acara liane kang
gegayutan karo adat kejawen.
Tuladha :
1. Angga = Awak
2. Atmaja = Anak
3. Brama = Geni
16. Sandi Karsa yaiku tujuan, ancas, utawa
karep kang sinamun utawa sinamar ana ing
tembang. Tuladha;
hal 15
3. Dasanama
Dasanama yaiku tembung pirang-pirang kang
duwe teges siji utawa padha.
Tuladha :
1. Aran = Ngaran, kekasih, wewangi, panelah,
juluk.
2. Asri = Raras, sri, lengeng, resmi, ati.
3. Ati = Budi, ambek, budaya, angen-angen,
cita
4. Sandi karsa
DINA PENDIDIKAN
Dimen lebdeng kawruh
Ing pakaryan mrih trengginas
Nalar mulur rinengga ambeg berbudi
Anjrah mring para siswa
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Ing pangangkah tumus
Kita bangsa indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi nuwsantara
17. MAULIDA AZZAHRA
MAnungsa kudune nduwe rasa tetulung
sUpaya uripe aneng dunyo amtrem
umpama LIyan raga pada guyub
DAdeake lingkungan sing ayem
sAkabeane manungsa arsa tresna
Zaman saiki sungkawa nduweni rasa guyub
ing ZAman mbien wong-wong pada Urip
berbarengan
Hormat marang sing tuwa sayang marang sing sinom
RAharja oleh saka saeka praya
hal 16
5. Sandi Asma
sandi asma yaiku asma kang sinandi utawa
jeneng kang sinamun (sinamar) ing sajroning
tembang, kidung, utawa karangan,
Tuladha:
Tembung Kawi:
1. Arsa : arep
2. Sungkawa : susah
3. Saeka praya : rukun
4. Tresna : seneng
Tembung Dasanama:
1. Liyan : bedane, liane
2. Raga : awak, tubuh
3. Raharja : slamet, aman
Tembung Garba:
1. Aneng : ana lan ing
2. Amtrem : aman lan tentrem
3. Sinom : isih lan enom
18. Pungkasan:
bisa dielingake yen tembang
macapat yaiku tembang utawa
geguritan tradhisional Jawa
kang nyritakake tahapan-tahapan
panguripane
manungsa. Filsafatipun
nggambaraken manungsa wiwit
lair, wiwit sinau nalika alit, nalika
diwasa, ngantos pungkasanipun
tilar donya.
hal 17
Panutup