Macapat merupakan karya sastra Jawa yang terdiri atas 11 bab yang membahas filsafat dan tahapan kehidupan manusia. Macapat digunakan sebagai pedoman spiritual untuk mengendalikan empat nafsu dasar manusia. Bentuk dasar tembung Macapat adalah Sekar Macapat yang tergolong sebagai jenis puisi Jawa.
1. 11. M. Khamdan Wahyu M
SMA N 1 PASURUAN
TEMBUNG
MACAPAT
01
2. 02
DAFTAR ISI
Halaman Judul.................................................1
Daftar Isi..........................................................2
Pengerten Tembung Macapat.......................3
Filosofi Tembung Macapat...........................4
Ancase Tembung Macapat............................9
Paugerane Tembung Macapat.....................10
Tabel Guru Gatra, Guru Lagu lan Guru
Wilangan.........................................................11
Unsur Kebasaan Tembung Macapat............12
Tembung Kawi...............................................13
Dasanama.........................................…............13
Tembung Garba.............................................14
Sandi Asma.....................................................14
Penutup...........................................................15
3. Macapat nduweni isi ajaran sing dirangkum ana 11 bab.
Macapat di artikno "moco papat - papat (membaca empat -
empat), yaitu maksude metode moco kalimat sing terjalin
saben 4 suku kata.
Tapi wong jowo pahame Macapat yaiku kawuruh (ilmu filosofi
jowo) sing nduweni akeh makna sing njero. Macapat yo sering
di artekno gawe ndoleki jari dirie menungso sejati sing di
keliling 4 nafsu ing dunyo, koyok "sedulur papat kalimo
pancer"
Macapat yaiku kanggo petunjuk menungso kanggo ndoleki jati
diri karo ngatur ke 4 nafsu duniawi sing ngelilingi saben
keuripan menungso. Diarepno menungso iso ngendalikno dadi
menungso sejati.
Tembung utowo lagu ing basa jawa di arani "Sekar" amergo
pembacaane kudu karo ditembangno, amergo iku Macapat
sering di arani "Tembung Macapat" utowo ing basa jawa hindil
diarani "Sekar Macapat" . Sekar Macapat tergolong Sekar alit
sing ning kesastraan jawa ana ing urutan ke 3 sakwise Sekar
Tengahan, lan Sekar Ageng
03
4. Filosofi
Secoro tradisional, ana 15 pakem ning tembung macapat,
tapi secoro umum macapat mek nduweni 11 pola
mestrum. Lan 11 tembung macapat yaiku "Perjalanan
Keramat Menungso" tekan lahir sampek ngadep
Pengeran.
04
5. Maskumambang diarani manifesto
(tiruan/gambaran)bibit (telor/calon
anak)wong lanang sing ana (Tumbuh) ing
wadah awk sing ngambang ing kandungan.
Ing fase iki para waliyullah
ngadakaken/ngelakoni selamatan
(upacara) supaya bayi sing ana ning
kandungan waras lan dadi anak sing bagus.
1. Maskumambang
"Mijil" yaiku proses kelahiran sing ning
etimologi kata berarti lahire jabang bayi
sing diarani "manusia". Ing tangisan
pertama anak dilekatno 4 nafsu sing bakal
menjelmo dadi pengiring kekuatan kanggo
perkembangan manungso. Kekuatan teko
nafsu ikulah sing bakal ngewangi
menungso gawe ngerangkak, Melaku, lan
mahami keuripan dadi anak
2. Mijil
"Sinom"nduweni arti gambaran masa
muda (nom/cilik). Nom noman sing ayu
iku sing di arep - arep lan di impikno,
dolanan lan nongkrong karo kanca -
kancane.perkembangan fisik lan kekuatan
saka mung turu banjur nglebokake
weteng, ngadek nganti bisa melaku
minangka tahap sing nyenengake kanggo
bocah lan wong tuwo. Fase iki sing diarani
fase kanak - kanak.
3. Sinom
05
6. "Kinanthi" ing tembang iki nyritakake
bagian periode mbentuk karakter
menungso, lan mujudake tujuan. Melbu
sekolah lan ngerti urip ing jobo umah.
"Kinanthi" asale saka tembung "Kanthi"
Utawa tuntunan.Tegese, menungso butuh
tuntunan lan dalan sing bener ben tujuane
iso kewujud.Tahap iki dadi wigati banget
amergo butuh jasa guru kanggo nuntun
kedewasaan diri. Ing sekolah menungso
nampa tuntunan nilai urip sosial saka
guru, dene ing umah menungso kudu
nampa tuntunan nilai agama lan
peradaban saka wong tuwo.
4. Kinanthi
Fase iki diarani fase oleh roso (olah
asmara). arek lanang ngroso cinta marang
arek wedok lan sewalik e. Fase iki
mbentuk imajinasi, logika lan perasaan
sing tercermin ana ing bait - bait
"Asmaradana".
5. Asmaradana
"Gambuh" nduweni makna jumboh (bersama). Fase
iki nyeritakno tentang komitmen perkawinan
kanggo nyatukake cinta ing rumah tangga.
Perkawinan duduk tentang ngawino 2 menungso,
tapi uga ngawino 2 keluarga Sampe nduweni
(terbentuk) kerukunan, kelarasan lan saling
menghormati antara keloro pasangan. Fase iki ora
gampang amergo 2 menungso kudu saling ngerti
ego/nafsue siji lan loroe, ben iso terbentuk
kerukunan lan keselarasan
6. Gambuh
06
7. "Dhandanggula" nduweni makna pahit
manise keuripan. Fase kawen, 2 menungso
dadi wong anyar sing terlahir teko
pernikahan. Gambaran teko fase iki yaiku
keuripan sing wis untuk tahap ndolek i
kemampuan sosial, lan kesejahteraan
ndolek i nilai cukup sandang pangan lan
papan.
7. Dhandanggula
"Durma" berasal teko kata "Darma" sing
berarti saben menungso kudu ngelakoni
kebijakan tingkah laku marang wong liyo
ing sosialisasi. Nek iso sedekah ilmu yen
ora iso keloroe, menungso iso sedekah
senyum lan do'a kanggo wong liyo. iki
dilakoni ben menungso nduweni sifat
tolong menolong lan peduli marang
liyane. Ing fase iki di arepno supoyo
keuripan manungso iso nduweni manfaat
kanggo menungso liyo.
8. Durma
"Pangkur/Mangkir" nduweni arti nyingkirno hawa
nafsu lan angkara murka sing nyelimuti jiwa
menungso. Ing fase iki menungso jawa di ajarno
leluhure apa sing di arani prihatin lan lelaku.
Prihatin berarti ngeredem angkara nafsu karo
ngelakoni perintah - perintah agama lan ajaran
sing di warisno leluhur masyarakat Jawa. Ing fase
prihatin iki ati menungso di olah sampek nutuk
sing paling njero ati. Menungso sing di arani
tawakal yaiku berpasrah diri marang sang pencipta.
Sedangkan lelaku lebih dilakoni Karo ngelolah
raga karo ngadohi kesenengan - kesenengan dunyo
sing nduweni wujud.
9. Pangkur
07
8. Ing fase iki menungso bertemu Karo
penciptane yaitu "Megatruh" utawa
megatroh yaiku terpisahe nyawa
tekan jasad, terlepas e nyawa atau roh
menyang alam keabadian
10. Megatruh
Sakwise berpisah e roh karo jasad e,
menungso di keabadianno menyang
alam semesta. Roh mbalek menyang
pencipta lan raga di bungkus karo
kain putih 5 lembar utawa 7 lembar,
lan ditaleni ing saben ruas raga sing
diarani "Pocung" Pocung berarti
pocong atau jasad menungso sing di
bungkus kain. Fase iki di sebut
peristirahatan jasad menungso, lan
roh suci ngelanjutno keuripan ing
alam selanjute sesuai Karo amalane
sing dunyo
11. Pucung
08
9. Ancase Tembung Macapat
Mulai kelairane ing abad XIV Masehi sampek saiki,
macapat iseh tetep urip lan berkembang, baik secara
tertulis utawa lisan, lan dimanfaatno ing keuripan
saben dino marang sebagen gede masyarakat Jawa
kanggo sarana hiburan, estetika, pendidikan,
pementasan tradisional, surat-menyurat, senandung
teman bekerja, mantra penolak bala, upacara temu
temanten adat Jawa, upacara kegiatan Pangestu, lan
filosofi siklus keuripan menungso, yaiku perjalanan
urip manusia tekan lahir ing dunyo sampek nemui ajal
kematian mbalek nang istana Tuhan
09
10. Paugerane
Tembung
Macapat
Guru Gatra
yaiku akehe gatra (baris) saben
sapada (bait) tembang
1.
Guru Lagu
yaiku dhong-dhinge/tibane
swara ing saben pungkasane gatra
2.
Guru Wilangan
yaiku akehe wanda
(suku kata) ing saben gatra (baris)
tembang
3.
10
13. 1. Tembung Kawi
•Tembung-tembung sing asale saka Basa Jawa
Tengahan/Jawa Kuna
•Tembung iki biasane digunakake kanggo omongan
sabendina, mula saiki wis arang keprungu
Tuladha :
Tembung sudra ateges: mlarat
Tembung lawan ateges: mungsuh, tandhing
Tembung langar ateges: angkuh, sangar, seneng
padu
•Asale saka tembung ‘dasan’ ateges sepuluh, ‘nama’ ateges
jeneng utawa aran.
•Dasanama : jenenge wonng utawa aran siji nduweni jeneng
utawa aran nganti sepuluh (utawa luwih) kang padha utawa
meh padha tegese.
Tuladha :
Sira padha tegese karo : kowe, sampeyan, panjenengan
Rina padha tegese karo : rinten, siyang, awan
Sudra padha tegese karo : papa, mlarat, sengsara, kere.
2. Dasanama
13
14. 3. Tembung Garba
•Tembung kang kedadeyan saka gandhenge
tembung loro utawa luwih
Tuladha :
- Araneki = Arane + iki
- Dadyewuh = Dadi + ewuh
- Jiwangga = Jiwa + angga
•Sandi asma : jenenge pangarang, pangripta,
utawa
pujangga kang diwedharake kang satemene kang
dipilahpilah adhapur wanda-wanda utawa aksara-
aksara
Tuladha : Hamdan Wahyu
De(ha) kudu sergep Sinau
(M)ami yokudu sergep mbantu wongtuwo
Ba(dan)kan rohmu
Ku(wa)tkan rogomu
Sarwenda(h) bakal uripmu
(Yu)wana Donya lan ing akhirat
4. Sandi Asma
14