1. Samu Szemerey
Tożsamości blokowiska
Narracje osiedla Újpalota
Pokolenia, które tutaj dorastają, będą z pewnością baraków mieszkaniowych. Wymagano niu wewnętrznych i zewnętrznych opisów
odczuwały więź z Újpalotą. Będą miały wspomnie- otwarcie, aby zostało ono zaprojektowane osiedla; dzisiaj ujawniają one także proces
nia. Nasze pokolenie jeszcze wspomnień nie ma. jako osiedle „wytworne”, wyrastające ponad ścierania się zmiennych i często sprzecznych
Tamás Lipp, Podbój Újpaloty poziom miejskich sypialni i wyposażone w zło- z sobą perspektyw i zespołów wartości, które
żoną infrastrukturę edukacyjną, zdrowotną konkurowały z sobą i wzajemnie na siebie
i usługową, przekraczającą nawet techno- oddziaływały przy tworzeniu obrazów i mo-
logiczne ograniczenia uprzemysłowionego deli rozumienia Újpaloty. Zmiany zachodzące
Ú
jpalota jest osiedlem mieszkanio- budownictwa mieszkaniowego. Ten ogromny w kolejnych dekadach nadpisane zostały na
wym o szczególnym charakterze. projekt był od samego początku przedmiotem kilka sposobów na narracji o fundacji-jako-
Jako wytwór eksperymentalnej gruntownych badań nad procesami adaptacji -podboju. Ich analiza pozwoli spojrzeć na
dekady lat 60. XX wieku było ono mieszkańców do nowych warunków mieszka- osiedle jako na kulturowy fenomen, a także
największym przemysłowym założeniem niowych, nad wyłanianiem się wspólnot oraz lepiej zrozumieć jego przyszłe możliwości.
mieszkaniowym Budapesztu, a jednocześnie specyfiką ich problemów. Ewolucję tę anali-
pierwszym założeniem zielonym i pozbawio- zowano i dokumentowano aż do roku 1989, poza sypialniami
nym bezpośredniego miejskiego otoczenia, używając metod etnograficznych, za pośred- Osiedle Újpalota jest jednym z pierwszych
bo położonym na peryferiach stolicy Węgier. nictwem wywiadów oraz analizy socjograficz- założeń mieszkaniowych, które zostało
Inteligencja była tu po raz pierwszy w mniej- nej; badania te są prowadzone do dziś. postawione na zielonym, niezabudowanym
szości w porównaniu z liczbą rodzin robot- wcześniej terenie. Proces projektowy został
niczych, wprowadzających się do Újpaloty W dawnych i współczesnych źródłach można przeprowadzony w Instytucie Planowania
z substandardowych bloków i tymczasowych znaleźć ujęcia pomagające w konstruowa- Typologicznego i trwał od 1964 roku; budowa

2. rozpoczęła się w roku 1969. Całość, realizowa- Plany generalne osiedla, opracowane pod Mimo to architekci biorący udział w projek-
na przez Budapeszteńskie Przedsiębiorstwo kierunkiem Tibora Tenkego i Árpáda Meste- towaniu Újpaloty i jego środowiska opisywali
Mieszkaniowe nr 3, miała uwzględniać zało- ra, wykazują wpływ krytyki projektowania proces tworzenia osiedla jako wyzwalający
żenia planu piętnastoletniego dla mieszkal- modernistycznego charakterystycznej dla i twórczy; miał on stanowić jeden z fron-
nictwa, określającego między innymi liczbę Team X. Punkty usługowe i handlowe zostały tów Nowego Mechanizmu Gospodarczego
mieszkań i punktów usługowych osiedla1. tu rozmieszczone wzdłuż promenadowych osi, oraz opierać się na zróżnicowanym użyciu
Mimo to w tym samym czasie stawiano sobie z oddzielnymi ciągami komunikacyjnymi oraz uprzemysłowionych technologii mieszkanio-
za cel udowodnienie, że prefabrykowane różnego typu budynkami mieszkalnymi zapla- wych, w szczególności zaś niestandardowych
technologie mieszkaniowe dają możliwość nowanymi w kilku skalach. Dzięki temu stwo- rozwiązań5. Wyjątkowość wieżowca mieszka-
stworzenia barwnego i zróżnicowanego śro- rzony został system zróżnicowany, lecz mający niowego określiły również jego struktural-
dowiska miejskiego. Fakt, że przywiązywano jednocześnie jednolitą sylwetę3. Po ukończe- ne ograniczenia (na przykład konieczność
do tego zagadnienia taką wagę, wiązał się niu osiedla w 1977 roku, w wywiadzie prze- użycia betonu ze względu na wagę wieży
prawdopodobnie z peryferyjnym charakte- prowadzonym przez Tamása Lippa4, architekt ciśnień). Symboliczny wydaje się ponad-
rem lokalizacji osiedla (w pierwotnym planie Tibor Tenke został zapytany nie tylko o swoje to fakt, że jego projektant, Tenke, mimo
zagospodarowania przestrzennego miasta pierwotne pomysły, ale także o ich realizację licznych próśb, nigdy nie otrzymał w tym
obszar ten miał status terenu zalesionego). i późniejsze funkcjonowanie. Okazało się, że budynku mieszkania. Jakiego rodzaju utopię
Wynikało to także z woli przekroczenia promenady wzdłuż osi zostały w znacznym reprezentowało osiedle Újpalota? Powojenny
sztywnego modelu architektury, znanego stopniu zmienione, oryginalny plan poziomo system planowania oraz związana z nim wia-
z popularnych programów dla mieszkalnic- oddzielonych pasów ruchu odrzucono, a ciąg ra w technologię doprowadziły do osobliwej
twa realizowanych w poprzedniej dekadzie2. handlowy zaprojektowano na poziomie ulicy, erozji znaczeń form architektonicznych:
Zwrot ten oznaczał zarazem początek epoki, został zastąpiony mieszkaniami. Zbudowano różne struktury przestrzenne, tworzone ze
w której priorytety przemysłu zaczęły stop- jedynie część szkół i budynków użyteczności zbiorów identycznych bądź z elementów
niowo dominować nad wymogami stawiany- publicznej mających tworzyć kilkupiętrowe podobnych, reprezentowały ostatecznie za-
mi projektom przez urbanistów i architek- centra za wielopasmowymi promenadami, wsze tę samą funkcję – zwłaszcza wtedy, gdy
tów. Újpalota stanowiła zapowiedź owych podobnie jak inne wielopiętrowe obiekty; sala obiekty były pozbawione charakteru publicz-
nadchodzących zmian, wskutek których widowiskowa i ośrodek kultury, które miały nego. W rezultacie zagubieniu uległa skala
kompromisy pomiędzy projektami a ich re- stanowić centrum osiedla, nigdy nie powsta- tej architektury, a życie społeczności musiało
alizacjami stały się integralnym elementem ły, a jedynym zbudowanym tu obiektem był się toczyć w otwartych, niezagospodarowa-
definiującym życie wspólnoty i kształtują- osiemnastopiętrowy wieżowiec mieszkalny nych przestrzneiach pomiędzy prefabryko-
cym jej wyobrażenie o sobie samej. z wieżą ciśnień na szczycie. Za sprawą wyso- wanymi jednostkami mieszkalnymi. Pewien
kości i wyjątkowego kształtu, odróżniającego architekt, który wprowadził się na osiedle,
go od zbudowanych z prefabrykatów jednostek zobaczył w nim symbol trwałości kompromi-
1
Liczby zatwierdzone przez Komitet Wykonawczy Rady mieszkaniowych, stała się natychmiast symbo- sów: wywiady z roku 1978 zawierały zarówno
Miejskiej Budapesztu na sesji 6 sierpnia 1969 roku były
lem osiedla. krytykę (monotonia, brak wykończenia), jak
następujące: 14 105 jednostek mieszkaniowych, 700
jednostek żłobkowych, 1400 jednostek przedszkolnych, i ocenę zalet planu. Dominował w nich ton
140 klas, 2500 m2 na usługi medyczne, 18 340 m2 na oczekiwania na przyszłość Újpaloty.
usługi handlowe, 4900 m2 na działalność kulturalną. 3
Zob. Z. Körner, M. Nagy, Az európai és a magyar telepszerű
Zob. E. Szepes, Újpalota − egy városrész regénye [„Újpalota − lakásépítés története 1945− től napjainkig [„Historia europej-
powieść o dzielnicy”], Budapest 2002. skich i węgierskich osiedli mieszkaniowych od 1945 roku 5
Zob. Z. Csorba, [wypowiedź w:] T. Lipp, Álom szocreál
2
Zob. G. Preisich, Budapest városépítésének története do dziś”], Budapest 2006. kivitelben (Śniadanie u Chruszczowa), Budapest 2009. Tytuł
1945–1990 [„Historia miejskiej rozbudowy Budapesztu 4
Zob. T. Lipp, Honfoglalás Újpalotán [„Podbój Újpaloty”], książki Lippa jest nawiązaniem do węgierskiego tytułu
1945−1990”], Budapest 1998. Budapest 1978. filmu Śniadanie u Tiffany'ego – S. S. i M. Ch.
panoramio

3. Wieżowce mieszkalne − jedna z dominant krajobrazu
Újpalota
Brak przestrzeni przeznaczonych do życia
wspólnotowego miał swoje konsekwencje od
samego początku. Ponieważ życie kulturalne
musiało się opierać na lokalnych działaniach
o charakterze prywatnym, normy wytworzone
z myślą o organizacji kultury osiedla stano-
wiły źródło napięć pomiędzy inicjatywami
obywatelskimi oraz narracją władzy. Z drugiej
strony takie inicjatywy, jak kluby, mieszkania-
-żłobki czy działające bez siedziby od 1977 roku
Újpalota Szabadidő Központ (Centrum Kul-
tury Újpalota), zyskały z biegiem czasu duże
doświadczenie w tymczasowym wykorzystywa-
niu instytucjonalnych i otwartych przestrzeni
osiedla, dzięki czemu ukształtował się również
system regularnej współpracy pomiędzy
różnymi organizacjami7. Miejsca, w których
wydarzenia te się rozgrywały, nasyciły się
znaczeniami i interpretacjami, co w konse-
kwencji doprowadziło do wytworzenia zespołu
panoramio
narzędzi służących wyrażaniu jednostkowych
opowieści przestrzenne Proces zamieszkiwania owego dziewiczego śro-
7
Zob. 30 év krónikája: Szemelvények az Újpalotai Szabadidő
Központhárom évtizedének történetéből [„Kronika trzydziestu
Brak budynków użyteczności publicznej oraz dowiska miejskiego, dokonujący się za pośred- lat. Fragmenty trzydziestoletniej historii Domu Kultury
monotonia uprzemysłowionej architektury nictwem języka i wspomnień, rozpoczynał się Osiedla Újpalota”], red. Á. Kelemen i in., Budapest 2010.
stanowiły cechy charakterystyczne osiedla wraz z momentem wprowadzenia się. Dotyczy-
panoramio
w kolejnych dekadach i są elementem wspól- ło to zarówno jednostek, jak i wspólnot. Słowo
nym dla wszystkich narracji opisujących „podbój”, pojawiające się w tytule socjografii
środowisko Újpaloty. Rozwiązanie tej kwestii z 1978 roku, stanowi językowy akt fundacyj-
stało się głównym celem stawianym sobie ny dla pierwszego pokolenia wspólnot, choć
przez lokalną społeczność, w tym kierunku i ono zostało zapamiętane na kilka sposobów.
zmierzały także podejmowane przez nią dzia- Począwszy od roku 1971, poczucie przynależ-
łania. Co ciekawe, rozmaite interpretacje klu- ności i wspólnoty między „osadnikami” tego
czowych aspektów tego problemu, takich jak nieukończonego (dosłownie i w przenośni)
alienacja, monotonia, rozmiary mieszkań oraz osiedla opierało się na wspólnym doświadcze-
sposób wykorzystywania i status przestrzeni niu wprowadzania się oraz doprowadzania
publicznych, zmieniają się z czasem w sposób mieszkań do akceptowalnego stanu6.
znaczący, a niekiedy nawet sobie wzajemnie
przeczą. 6
Zob. T. Lipp, Honfoglalás..., oraz E. Szepes, dz. cyt.
Symbol osiedla – wieżowiec mieszkalny z wieżą ciśnień
umieszczoną na dachu

4. Koncert zespołu Piramis na dachu osiedlowego
przedszkola
i wspólnotowych tożsamości w przestrzeni pu-
blicznej, a także szybkiej akumulacji lokalnej
geografii mentalnej mieszkańców, bez ogląda-
nia się na odgórne dyrektywy planistów8.
Rolę tego rodzaju narracji pełnią na przy-
kład historie nazw ulic. Niektóre opowieści
pierwszego pokolenia rozgrywają się na
bezimiennych ulicach, chociaż faktem jest,
że wybór nazw, również tych związanych
z lokalną historią, łączył się z quizem tele-
wizyjnym nadawanym w czasie, gdy ruszyła
budowa osiedla9. W quizie dotyczącym historii
lokalnej, zatytułowanym Czarne−białe tak−nie,
uczestniczyły drużyny z Óbudy i Rákospaloty.
Druga z nich, w ramach przygotowań do kolej-
nej rundy, przeprowadziła dogłębne badania
fot.: archiwum autora
dotyczące dzielnicy, w ramach których została
stworzona między innymi lista starych nazw
dróg i winnic znajdujących się niegdyś na
terenie osiedla. Dzięki temu można było nadać
osiedlowym ulicom odpowiednie nazwy.
fot.: s. szemerey
Proces zamieszkiwania przestrzeni można In search of the spiral11. W dziele pojawia się jego
prześledzić w powieściach dla młodzieży dziecięcy towarzysz „indiańskich” gier, a ich
Mihály Padisáka. Ich akcja rozgrywa się na doświadczenia, zaczerpnięte z filmów i lite-
osiedlu, na którym dzieci wprowadzające się rackich fikcji, przeciwstawione są tekstom
do budynków stają się odkrywcami „indiań- z dziedziny krytycznej teorii społecznej,
skich” plemion, a przestrzenie publiczne i pla- pisane potajemnie przez jego ojca. Pojawia
ce budowy – niepodbitym jeszcze terytorium się tu także kontekst osiedla, w którym obie
łowieckim10. Podobne aktywności ukazują aktywności miały miejsce. Z kolei wcześniejsza
również dzieła Balázsa Beöthy’ego. Artysta, instalacja fotograficzna, zatytułowana This song
który spędził swoje dzieciństwo w Újpalocie, means nothing, tworzy audiowizualne środowi-
zrekonstruował kolejne warstwy znaczeń sko, w którym znany z westernów romantyzm
osiedla w powstałej w 2006 roku instalacji Dzikiego Zachodu spotyka się ze środowiskiem
Dzikiego Wschodu wschodnioeuropejskich
8
Na temat relacji dwóch perspektyw oraz emancypacji blokowisk, a narracje o bohaterstwie i odnaj-
przestrzeni miejskiej poprzez chodzenie zob. M. de Certe-
dywaniu drogi w dziczy przepisują na nowo
au, Wynaleźć codzienność. Sztuki działania, Kraków 2008.
9
Zob. E. Szepes, dz. cyt.
10
Zob. seria Kanóc (1984, 1987) oraz M. Padisák, Csipisz mégis
győz [„Csipisz zwycięża”], Budapest 1979. 11
Zob. www.bk.hu/spiral.
Wejście do Centrum Kultury Újpalota

5. Fontanna na głównym placu osiedla
jącą się na poziomie dzielnicy. Rákaspalota,
które z wsi przekształciło się w nie do końca
rozwinięte miasteczko, konkurowało w stara-
niach o środki z „nowoczesnym” i dużo więk-
szym osiedlem Újpalota, któremu brakowało
z kolei infrastruktury oraz politycznej władzy,
by móc podejmować decyzje. Zewnętrzni
widzowie, żyjący często w znacznie gorszych
mieszkaniach, z trudem akceptowali rosnące
wymagania mieszkańców nowych osiedli,
które wydawały się jałowe, monofunkcyjne
i nieinteresujące jako środowiska miejskie.
Wola mediacji oraz wypełnienia pustki odpo-
wiednimi programami była jednym z powodów
utworzenia Centrum Kultury Újpalota. Trzy
dekady jego działalności można opisać jako
proces ciągłej reinterpretacji przestrzeni osie-
dla12. Programy zorganizowane na pierwsze
Dni Újpaloty w 1978 roku do dziś stanowią klu-
fot.: s. szemerey
czowe elementy lokalnego folkloru. Koncert
zespołu Piramis na dachu przedszkola, muzyka
grana w wieżowcu mieszkalnym, a także
koncerty muzyki kameralnej oraz darmowe
krajobraz, który rozpościera się z dachów oraz ramy ustanowionej polityki społecznej, coroczne lodowisko działały jako détournement,
wysokościowców. odciskając swoje piętno na dynamice pod- które otwierało nie tylko przestrzenie publicz-
boju w okresie kształtowania się tożsamości ne, ale także budynki i ich wnętrza, pozwala-
Terytorialna walka o przestrzeń publiczną Újpaloty. Z wyżej wymienionych powodów jąc na swobodne stowarzyszanie się tak długo,
znajduje swoje odbicie w relacjach władzy architekci odrzucali pomysły przekształce- jak długo mieściło się to w ramach oficjalnej
politycznej z usługami publicznymi pozbawio- nia nieużywanych przestrzeni za klatka- polityki kulturalnej.
nymi lokali i powodującymi nieustanną de- mi schodowymi w kluby, jednak istnienie
centralizację działań. Ponieważ w momencie niekontrolowanych organizacji społecznych Napięta relacja między władzami miasta
demograficznego wyżu Újpalota liczyła sobie szybko stało się powodem niepokoju urzędni- i organizacją ujawniła się wyraźnie przy okazji
60 tysięcy mieszkańców, niektóre podstawowe ków partyjnych. Uliczne gangi z sąsiedniego zarządzania projektami partycypacyjnymi oraz
usługi, takie jak opieka medyczna czy opieka blokowiska Rákaspalota pojmowały zachowa- komunikowania projektów rozbudowy. Główny
nad dziećmi, musiały być świadczone w sposób nie ich kolegów z osiedla Újpalota jako objaw plac, obecnie park, pierwotnie planowana lokali-
nieoficjalny. Grupy młodzieży, pozbawione braku poszanowania dla ulicznego kodeksu, do
klubów i spędzające czas na ulicach i placach, którego oni sami byli przywiązani; zjawisko 12
Według jednego z organizatorów, w związku z brakiem
szybko stały się źródłem licznych konfliktów, to można postrzegać jako formę obywatelskiej siedziby, regularnie przeglądali on plan osiedla w poszuki-
które przerastały możliwości kontroli policji refleksji nad polityczną rywalizacją rozgrywa- waniu miejsc dla kolejnych wydarzeń. Zob. 30 év krónikája...
autoportret 1 [36] 2012 | 68

6. zacja centrum kultury, stanowił przedmiot debat wspólnocie osobistych opowieści i wspo- Placu pojawił się nawet wymóg pozostawie-
dotyczących nowych funkcji kulturalnych i spo- mnień, w których kreacja miejskiego kontek- nia jej na miejscu; podobny wymóg nie objął
łecznych, w trakcie których wypowiedziano się stu funkcjonuje jako bezpośrednie doświad- pomnika Tenkego, który pozwolono swobod-
krytycznie na temat programu, proponowanej czenie; na Głównym Placu można zrozumieć, nie przemieszczać. Ostatnio zniknął całkowi-
lokalizacji nowego kościoła oraz nieprzejrzysto- w jaki sposób mogłyby one stać się częścią cie z placu inny, nieco mniej czytelny, ale za
ści procesu projektowego. Dawny budynek biura wspólnej wiedzy wszystkich mieszkańców, to bardziej dramatyczny pomnik związany
partii służył jako miejsce wydarzeń kulturalnych przekazywaną następnie „spóźnialskim” z budową osiedla: blok mieszkalny po stronie
nawet przed 1990 rokiem i od tamtego czasu jest i obecnemu młodemu pokoleniu. Rzeźba ulicy Nyírpalota, znany jako „Blok z czarnym
używany jako sala widowiskowa zarządzana podarowana przez miasto Ózd ma w założe- strychem”, ponieważ jego wyjątkowe panele
przez Centrum Rekreacji Újpalota. niu wypełnić symboliczną pustkę po centrum szczytowe upamiętniały młodego pracow-
kultury, którego nie ma. Dzieło przedstawia- nika budowy, który spadł z rusztowania
W ostatnich latach w otoczeniu osiedla zostały jące jedność stołecznych dzielnic, znane rów- podczas nocnej zmiany14. Tak było do czasu
utworzone nowe przestrzenie publiczne: nież jako Trójnoga Lizzy nie wydaje się dobrze remontu fasady. Świeżo ocieplony budynek
w 2008 roku na przyległej działce zbudowano znosić upływu czasu, ani z punktu widzenia został wówczas pomalowany w abstrakcyjne
kościół, powstało także centrum handlowe formy, ani materiału, z którego zostało wy- geometryczne wzory, które nie mają żadnego
Polós Center – jedna z flagowych komercyj- konane13; mimo to Lizzy stała się elementem związku z miejscem i których główną rolą
nych inwestycji okresu przejściowego. Mały wyposażenia placu (co zawdzięcza być może jest dzielenie fasady na mniejsze jednostki.
zalesiony obszar zajmowany niegdyś przez temu, że powstała na kamieniu węgielnym). Sprawa „Bloku z czarnym strychem” stano-
„Indian”, a następnie wykorzystywany jako Wsród warunków zorganizowanego w 2011 wi inspirujący przykład sztuki publicznej
park wypoczynkowy, jak również sąsiadujące roku konkursu na projekt nowego Głównego podejmującej refleksję nad dyskursywnością
z nim ogródki działkowe i przylegające do nich
centrum handlowe z siostrzanym Asia Center 13
Zob. E. Szepes, dz. cyt. 14
Zob. T. Lipp, Álom szocreál...
dostarczają obecnie większości komercyjnych,
fot.: s. szemerey
a także innych usług, w jakiś sposób nadpisu-
jąc urbanistyczny układ Újpaloty. Centralna
promenada zaprojektowana przez Tibora Ten-
kego wciąż nie została zbudowana, znajduje
się tu jedynie wieżowiec, hala targowa oraz
główny plac z punktem przesiadkowym i prze-
strzenią dla wydarzeń kulturalnych na dwóch
jego krańcach.
Symboliczna centralna rola Głównego Placu
jest wzmacniana przez umieszczony tam
kamień węgielny oraz rzeźbę podarowaną
osiedlu przez ruch miast siostrzanych lat 80.
Te obiekty, a także pomnik Tibora Tenkego
oraz najnowszy z nich, fontanna, odsyłają do
opowieści konstruujących i łączących młode
miasta. Pierwsi mieszkańcy żyją jeszcze we
Widok na Główny Plac osiedla, w tle jeden
z wielopiętrowych bloków mieszkalnych

7. Od góry: wejścia do Polus Center i Asia Center
znajdujących się na osiedlu
lu życia, okazały się istotnym czynnikiem ale też przez czynniki społeczne, takie jak za-
w tworzeniu pierwszej wspólnoty mieszkań- kłopotanie związane z koniecznością zdjęcia
ców osiedla; dziś stanowią także kluczowy butów przed wejściem na dywan w mieszka-
element wielu reminiscencji15. Dla tych, niu sąsiada.
którzy przeprowadzali się tu z mieszkań tym-
czasowych, z rozpadających się mieszkań do Wzorce alienacji wyglądały inaczej w każdym
wynajęcia, z witrynowych mieszkań i dzie- budynku i na każdej klatce schodowej. Młod-
lonych z innymi jednostek mieszkaniowych, sze dzieci, które tutaj dorastały, wspominały
pierwsze doświadczenia przestrzenności klatki schodowe jako „podstawowe jednostki
panoramio
wiążą się często z ekstremalnymi emocjonal- wspólnotowego życia”, z otwartymi i prze-
nie i kulturowo wyzwaniami wprowadzania chodnimi mieszkaniami, pewnie bardziej do-
się, meblowania i utrzymywania miejsca godnymi dla dzieci niż dla dorosłych. Rozpad
zwanego domem. Mieszkania o nieco większej i stopniowe milknięcie pierwszych wspólnot
powierzchni były często zamieszkiwane przez mieszkańców zbiegły się z wygasaniem coraz
wielopokoleniowe rodziny, a duże zagęsz- bardziej beznadziejnej bitwy o przestrzenie
czenie mieszkańców prowadziło do nieunik- publiczne oraz nasilaniem się kulturowego
nionych konfliktów. Mimo to zadziwiające szoku migracji i recesji lat 80. Szczegółowe ba-
jest, jak bardzo uprzednie warunki życia dania socjologiczne z lat 1978 i 1985 przewidy-
przeciwstawiane są w wywiadach zmartwie- wały tendencje demograficzne, które później
niom związanym z nowymi mieszkaniami. uległy przyspieszeniu wskutek przemian poli-
We wspomnieniach dotyczących eklektycz- tycznych. Liczba mieszkańców spadła wówczas
nych czynszówek schematyczne plany pięter, do 40 tysięcy, a na osiedlu zaczęły dominować
zatłoczone mieszkania i hałaśliwi sąsiedzi gospodarstwa domowe prowadzone przez
wiedzący wszystko o wszystkich funkcjonują starszych, samotnych, słabo wykształconych
w sposób neutralny lub zyskują wręcz no- i zubożałych ludzi. W konsekwencji wspólno-
stalgiczny rys, podczas gdy w odniesieniu do towe organizacje skierowały swoją uwagę na
osiedla ocena warunków życia jest wyraźnie podtrzymywanie domeny usług i programów
panoramio
negatywna. Zmieniające się skale prawdo- społecznych, które poza swoją funkcją kulturo-
podobnie odcisnęły swoje piętno na skalach wą służą przede wszystkim przetrwaniu.
wspólnot oraz na przestrzennych struktu-
i obecnością wspomnień w życiu wspólnoty. rach, wykraczających daleko poza osobiste Prywatne przestrzenie pojawiają się w życiu
Aby dziedzictwo pierwszych pokoleń pozosta- środowisko; kilku wcześniejszych sąsiadów wspólnoty również za pośrednictwem swoich
ło funkcjonalne i mogło być przekazywane wprowadzających się razem na osiedle mówi- właścicieli. Újpalota nigdy nie była uważana
dalej, odnowa placów i fasad musi się skon- ło o wygasających przyjaźniach oraz izolacji za elitarne osiedle, dlatego osobistości publicz-
centrować na archeologii opowieści właści- rodzin stopniowo zwracających się ku swoim ne czy inne godne uwagi postaci, wprowadza-
wych dla Újpaloty. własnym sprawom. Ten proces był wzmocnio- jąc się tutaj, stały się ważnymi elementami
ny nie tylko przez często przywoływany brak na kulturalnej mapie okolicy. Kawalerki
mieszkanie za mieszkaniem czy też bezużyteczność półprywatnych stref, zbudowane na samej górze wieżowca wskutek
Niedokończone, niedoskonałe mieszkania, uporczywego lokalnego lobbingu, uprawiane-
podobnie jak szok wywołany zmianą sty- 15
Zob. tamże oraz tegoż, Honfoglalás... go z wykorzystaniem politycznych koneksji,
autoportret 1 [36] 2012 | 70

8. Rzeźba zwana Trójnogą Lizzy podarowana mieszkańcom
Újpaloty przez mieszkańców Ózdu, Główny Plac osiedla
zostały zagospodarowane przez artystów. Sam horyzontami, zamieszkałymi przez słabo
fakt ich zamieszkania, jak również przywią- wykształconych mieszkańców i operujących
zanie ich nowych mieszkańców do wspólnoty, językiem architektonicznym kojarzonym z to-
przyczyniły się do powstania nowych obszarów talitarnymi reżimami.
komunikacji.
W Újpalocie dostrzegam zespół elementów
Poświęcony lokalnej historii tom Eriki Szepes o wiele bardziej otwarty i potencjalnie zmien-
pozostaje wysoce krytyczny w stosunku do ny niż gdziekolwiek indziej, a także środo-
opinii ukazujących alienację i rozpad wspól- wisko obdarzone duchem przedsiębiorczości.
not jako dominujące trendy. Tekst Szepes, Młody wiek osiedli, właściwa im obfitość
stanowiący osobiste świadectwo autorki, przestrzeni oraz zieleni stanowią obietnicę
przedstawia zmiany z roku 1990 oraz rady- transformacji dalece bardziej radykalnej niż
kalne przekształcenie sytuacji ekonomicznej ta, która miałaby polegać na odnowieniu tra-
jako główne czynniki odpowiedzialne za zwrot dycyjnego, historycznego miasta.
mieszkańców „do wewnątrz”, choć jednocze-
śnie podreśla, że stosunki sąsiedzkie, w roku Nowy plan rozbudowy, zainicjowany w 2011
1990 liczące sobie dopiero dekadę, okazały roku serią konkursów i interwencji, proponuje
się silniejsze. Krytyczna perspektywa Szepes stabilność zamiast tymczasowości, otwarte
oparta jest również na założeniu, że rzekomo ścieżki kariery zamiast opcji przetrwania, oraz
identycznie wyglądające mieszkania zmusza- współpracę ze społeczeństwem obywatelskim
ły lokatorów do wykonywania tych samych w celu odnowienia przestrzeni publicznych Új-
ruchów i czynności we wszystkich budynkach. paloty i jej wspólnot, osiągających liczebność
fot.: s. szemerey
Szepes oferuje pokazową wycieczkę poprzez Egeru. Broszura adaptująca zieloną politykę
mieszkania zajmowane przez osoby o różnych miejską do specjalnych potrzeb osiedli miesz-
korzeniach i pokazuje, w jaki sposób ludzie kaniowych oferuje wizję przekształcenia tych
żyjący początkowo w podobnych warunkach budowli w laboratoria zielonej innowacji oraz
zrobili następnie rozmaite kariery i żyją dziś życia opartego na elastycznej pracy16. strzeni publicznej. Osiedle to obszar, w którym
w całkowicie odmiennych środowiskach. może zaistnieć ciągłość stanowiąca o historii
Aby uniknąć powtórzenia sytuacji „czystej i tożsamości każdego miasta.
wnioski tablicy”, ważne byłoby wyeksponowanie usu-
Obraz blokowiska tworzą nie tylko budyn- niętych na dalszy plan potencjałów miejsca, tłumaczenie z angielskiego: michał choptiany
ki (lub ich brak) oraz pozorny nowy start takich jak podzielany optymizm pierwszego
gwarantowany przez architektów. Tworzy go okresu historii osiedla czy obecność ich oso- Autor w trakcie badań był stypendystą programu im. Ernő
Kálaia Węgierskiego Instytutu Kultury i Sztuki (Magyar
raczej zespół możliwości i ograniczeń, a także bistych wspomnień oraz śladów czterdziestu Művelődési Intézet és Képzőművészeti Lektorátus).
znaczeń zamkniętych w planach i rozwija- lat wspólnej historii jej mieszkańców w prze-
jących się w biografiach mieszkańców. Taka
sytuacja, delikatna i niepewna w porównaniu 16
Á. Novák, Újpalota – Zöldváros: Az élhető város és a fenn-
z tą oferowaną przez historyczne miasto, spo- tartható városfejlesztés építészszemmel [„Újpalota − zielone
miasto. Architektoniczny pogląd na miasto nadające się do
wodowała pomnożenie negatywnych obrazów zamieszkania oraz na zrównoważony rozwój urbanistycz-
blokowisk jako miejsc związanych z wąskimi ny”], Budapest 2004.
autoportret 1 [36] 2012 | 71