1. paweł jaworski
ratusz
w sosnowcu ze względu na ukształtowanie zabudowy terenów
wokół dworca Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej,
znajdującego się w bezpośrednim sąsiedztwie
pomiędzy faszyzującym modernizmem projektowanego układu. Zaburzenie kompozycji
spowodowało, że zrealizowane założenie sprawia
a „stylem urzędniczym” obecnie wrażenie „doklejonego” do istniejącej
zabudowy. Na architektoniczne wykończenie
oraz opracowanie dominanty całości rozpisano
konkurs. Podstawą dla projektu wykonawczego
była wyłoniona w 1933 roku koncepcja sosnowie-
Osada nigdy nie miała szansy przekształcić się kursie na plan Wielkiego Krakowa. Sercem układu ckiego architekta, Stanisława Dankowskiego, która
w nowoczesne miasto. Polityka prowadzona przez śródmieścia Sosnowca uczynił centralny plac wraz znacząco radykalizowała flirt „gustu urzędniczego”
carat po powstaniu styczniowym wobec ziem polskich z ratuszem. Dyskusja nad planem – ówczesne z klasycyzmem. Architektura obiektu – podobnie jak
powodowała, że na obszarze Kraju Przywiślańskiego konsultacje społeczne – spowodowała ograni- innych wznoszonych wówczas w Polsce gmachów
nie nadano do początku XX wieku praw miejskich czenie opracowanego z rozmachem założenia publicznych, spośród których na największą uwagę
żadnemu ośrodkowi. Dlatego dopiero 10 czerwca do minimalnego zakresu najbliższego otoczenia zasługuje bryła Ministerstwa Wyznań Religijnych
1902 roku ze „wsi” liczącej ponad sześćdziesiąt projektowanego rynku. Każda próba efektywnego i Oświecenia Publicznego w Warszawie – sytuo-
tysięcy mieszkańców utworzono miasto powiatowe gospodarowania przestrzenią publiczną była jednak wała się w paradygmacie stylistyki faszyzującego
Sosnowice, którym zarządzał nominowany magistrat, skazana na porażkę z innego powodu: rządzone od modernizmu. Najważniejszą inspiracją dla kształto-
pomimo istnienia na terenie Cesarstwa Rosyjskiego 1918 roku przez Polaków miasto nie posiadało na wania formy tych budynków były projekty włoskich
ukształtowanej struktury samorządowej. Pokonawszy własność ani jednego budynku, przez długi czas racjonalistów z Gruppo 7 nawiązujące do zasad
il.: zbiory Muzeum w Sosnowcu
niesprzyjające uwarunkowania makropolityczne, również żadnej parceli ani funduszy. Władze Sos- funkcjonalizmu, jak również przeciwstawianej temu
rzecznicy samodzielności władzy miejskiej rozpoczęli nowca, podobnie jak wiele magistratów w ówczesnej stylowi architektury zredukowanego klasycyzmu,
zmagania z gwarectwami i przemysłowcami, którzy Polsce, zaciągnęły kredyt modernizacyjny od ame- godzące nowoczesne myślenie o kompozycji
mieli znaczący udział w strukturze własności gruntów. rykańskiej firmy Ulen&Co. Za pożyczone pieniądze bryły ze zredukowanym kamuflażem klasycznej
Wielki kapitał nie był jednak zainteresowany rozwo- przystąpiono do realizacji inwestycji komunalnych, dekoracji. Sosnowiecki ratusz, funkcjonalnie spójny,
jem ośrodka, gdyż utrzymanie autonomii gwaranto- świadomie przekładając uchwalenie planu rozwoju otrzymał symetryczną, 11-osiową, wertykalnie upo-
wało przywilej swobodnego dysponowania ziemią miasta aż do 1937 roku, kiedy to zbudowane były już rządkowaną elewację z uproszczonymi pilastrami
i możliwość niepłacenia odszkodowań za szkody wszystkie obiekty użyteczności publicznej. Uniknięto pozbawionymi głowicy i bazy, wspierającymi płaski
górnicze, a zatem prawo prowadzenia eksploatacji w ten sposób niekończącej się debaty. fryz zamknięty prostym gzymsem.
w dowolny sposób. Nieefektywne rządy skłóconej rady miejskiej W powyżej opisany sposób nadzieje zwią-
Miasto było jedynie tworem administracyjnym, oraz rotację osób na stanowisku prezydenta zakoń- zane z samostanowieniem i nadaniem jasnego
gdyż przestrzennie stanowiło amalgamat różnych czył zamach majowy w 1926 roku i dojście do władzy porządku życiu publicznemu łączyły się z modną,
układów: ruralistycznych, pałacowo-parkowych, polityków sanacyjnych. Hasła odnowy moralnej monumentalną stylistyką architektoniczną, este-
kompleksów fabrycznych i osiedli robotniczych, i uzdrowienia mechanizmów demokratycznych tycznym odzwierciedleniem siły i stabilności władzy.
których rozwój nie podlegał regułom kształtowania prowadziły do autorytarnych rządów, które zawsze Rewolucyjne zmiany w planowaniu przestrzennym
spójnej tkanki urbanistycznej, ale było podporząd- sprzyjają opracowywaniu i realizowaniu układów wprowadzone przez sanacyjnych polityków w Sos-
kowane rozbudowie ciągu technologicznego kombi- urbanistycznych na wielką skalę. W Sosnowcu, nowcu były zarówno twórcze (budowa ratusza), jak
natów oraz racjonalności technicznej organizującej po licznych zmianach na stanowisku prezydenta, i destrukcyjne: w 1938 roku rozebrano wzniesioną
proces produkcji. Porządkowaniem zabudowy urząd został powierzony Józefowi Kaczkowskiemu, na początku XX wieku cerkiew pw. św. Mikołaja,
il.: zbiory Muzeum w Sosnowcu
pragnęli zająć się Niemcy, którzy wkroczyli do członkowi sanacyjnego BBWR. pomimo spełnienia przez budowniczych wszystkich
Sosnowca w 1914 roku, lecz towarzyszyła temu Nowe władze miasta przystąpiły do wykonania wymogów technicznych. Wpływ ideologii politycznej
gospodarcza eksploatacja miasta: unieruchomili oni opracowanego uprzednio programu rozwoju. Cha- na tworzoną kompozycję śródmieścia nie zdomino-
znaczną część zakładów przemysłowych i wywieźli otyczną zabudowę uporządkowano, wytyczając wał na szczęście najważniejszego celu: w aspekcie
ich wyposażenie w głąb Cesarstwa. oś głównej ulicy, której patronem został sanacyjny urbanistycznym – uporządkowania przestrzeni (zna-
Program przestrzennego rozwoju miasta opra- polityk Bronisław Pieracki. Układ przestrzenny cząco przyspieszył tempo realizacji), a w aspekcie
cował pod koniec I wojny światowej, w 1918 roku, miał jasną, klasyczną dyspozycję opartą na trzech architektonicznym – stworzenia funkcjonalnego
gdy miastem rządzili jeszcze Niemcy, Jan Rakowicz, osiach, lecz pozbawioną otwarcia. Wytworzenie obiektu. Forma ratusza miała jasną dyspozycję, ale
architekt, który w 1910 roku zdobył II miejsce w kon- początku całej struktury (np. placu) nie było możliwe pozbawiona była symbolicznej dekoracji, w czym
36 37

2. rządów polityków sanacyjnych rozpoczęła się od kompozycyjny przyniósł ze sobą przede wszystkim
reformy nomenklatury, co w odniesieniu do przestrzeni zagładę formy ulicy: zrezygnowano z organizowa-
miejskiej oznaczało wprowadzenie nowych nazw ulic. nia przestrzeni zamkniętej pierzejami o wyraźnie
Patronem reprezentacyjnej Rathaus Straße został ograniczonych proporcjach, a zarazem zaniechano
Stalin, a do ratusza wprowadziła się Miejska Rada projektowania otwarć i zamknięć. Dodatkowym
Narodowa. W ten sposób monumentalna forma, zakłóceniem kompozycji była zmiana skali, gdyż
znak zwycięstwa polskich starań o przewagę sił wzniesione w miejscu przewidywanych kwartałów
samorządowych nad polityką caratu i zdominowanych wieżowce znacząco przewyższały dotychczasową
przez kapitał niemiecki gwarectw, a później symbol dominantę. Układ przedwojenny i osiedle rozdzie-
potęgi niemieckiej administracji, została napełniona lono potężną arterią komunikacyjną, przy której vis
socjalistyczną treścią. à vis ratusza zbudowano dworzec autobusowy.
W latach czterdziestych i pięćdziesiątych Kontrast przestrzenny, który jest jednym
uzupełniono istniejącą zabudowę pierzejową przed z aspektów tworzenia dzieł monumentalnych, został
ratuszem, wznosząc budynki o zredukowanej kom- zachwiany. Bryła urzędu, która miała górować nad
pozycji, pozbawione symboliki i dekoracji, która miała zabudową mieszkaniową, została przytłoczona
towarzyszyć „pałacom dla robotników” i oswajać przez bloki. Paradoksalnie wieżowce awansowały
„burżuazyjną architekturę”. Proste bryły z oszczęd- do rangi nowej dominanty w układzie śródmieścia.
nym detalem były znacząco różne od zdobionych Przeprowadzany w latach dziewięćdziesiątych
kamiennymi płaskorzeźbami elewacji budynków remont magistratu doprowadził do skucia moder-
przy ważnych z powodów propagandowych ówczes- nistycznej sztukaterii kryształowej, przebudowy
nych realizacjach: nowohuckim placu Centralnym portalu wejściowego, zmiany dyspozycji wnętrz
lub warszawskim placu Konstytucji. W Sosnowcu i udekorowania ich w ciężkim „stylu urzędniczym”,
zbudowano obiekty – plomby, a tym samym ukoń- jednoczącym przestrzenie współczesnych banków,
czono realizację osi założenia urbanistycznego, urzędów skarbowych, pocztowych i miejskich.
którą przewidywał plan Rakowicza, oraz dopełniono Monumentalna forma straciła swoje ideologiczne
kompozycję architektoniczną utrzymaną w stylistyce uzasadnienie, zmienił się program funkcjonalny
faszyzującego modernizmu i zredukowanych form całego układu. Wokół obiektów użyteczności
klasycyzmu. Plac przed budynkiem, który miał pełnić publicznej zaczęły się pojawiać ogromne parkingi,
funkcję rynku, wykorzystano jako parking. co spowodowało, że plac zaprojektowany jako
wszystkie fot. w art.: paweł jaworski
Postulaty zachowawczej urbanistyki socreali- sosnowiecki rynek został całkowicie pokryty asfal-
stycznej skupionej na tworzeniu monumentalnych towymi jezdniami i wykładanymi betonową kostką
osi i centralnych placów były zgodne z opraco- chodnikami. Jedynie pielęgnowane nieprawidłowo
wanym w 1918 roku programem porządkowania ze względów widokowych, ponieważ zasłaniające
śródmieścia. Również architektura socrealistyczna fasadę szpalery drzew wzdłuż al. Zwycięstwa,
odwołująca się do historycznych porządków zostały przystrzyżone, dzięki czemu zachowano
i ornamentyki była po części kontynuacją form kla- przejrzystość osi.
sycyzującego modernizmu, co ułatwiło akceptację Centrum miasta, aż do epoki hipermarketów
osiągnięć tej tradycji. rozwijające się w pobliżu dworca kolejowego
bezpośrednio naśladowała zbudowany pod koniec wielkiego kapitału, gdyż silniejsze pod względem go- dawny gmach Sejmu Śląskiego zaadaptowano na W 1956 roku po referacie Chruszczowa na i placu „Patelnia” (oficjalna nazwa: plac Stulecia)
lat dwudziestych XX wieku katowicki magistrat przy spodarczym były miasta ościennego województwa siedzibę Gauleitera zarządzającego utworzoną XX Zjeździe KPZR potępiającym „kult jednostki”, według własnych, niekonsultowanych z urbanista-
ul. Młyńskiej. Oba obiekty wzniesiono w kontraście śląskiego. Efektem było zaniechanie realizowania w styczniu 1941 roku Gau Oberschlesien. Katowicki który spowodował odwrót od stalinowskiej nomen- mi i decydentami praw, wchłonęło i „zmiękczyło”
do architektury urzędów administracji ówczesnego projektu budowy wielkiego organizmu, centrum obiekt tak doskonale odpowiadał antymodernistycz- klatury, nazwę ulicy Stalina zmieniono na utrzymaną monumentalną oś.
województwa śląskiego; gmach Sejmu Śląskiego, Zagłębia, a Sosnowiec pozostawał jednym z wielu nemu gustowi nadwornego architekta hitlerowskich do dziś, patetyczną aleję Zwycięstwa.
obok programu funkcjonalnego realizował również większych ośrodków. Ponadto w czasie okupacji, Niemiec, Alberta Speera, że osobiście zaprojektował Pomiędzy ratuszem a Czarną Przemszą przed-
narrację symboliczną: manifestację potęgi gospo- podobnie jak we Włoszech w latach trzydziestych, on część jego wnętrz na wzór Kancelarii III Rzeszy wojenny plan przewidywał wzniesienie kwartałów
darczej i polskości Śląska. architekci powrócili do form klasycznych. Z wymie- (istniejąca do dziś Sala Marmurowa). zabudowy zakomponowanych wzdłuż kontynuo-
W rozwoju Sosnowca brakowało zarówno nionych powodów budynek przy Rathaus Straße Budowa Polski Ludowej na „Czerwonym Za- wanej osi ul. Pierackiego, jednakże z realizacji tej
urzeczywistnienia decyzji planistycznych podjętych w Sosnowitz pozostawał nadal siedzibą władz głębiu” w jednoznacznej opozycji do porządku jego części zrezygnowano na rzecz wcielenia zasad
na szczeblu centralnym, jak i wpływu koncentracji miejskich, niemieckiego nadburmistrza, natomiast wprowadzonego przez Niemców, jak również do urbanistyki modernistycznej. Nowy paradygmat
38 39