1. МОНГОЛ УЛСЫН ЧӨЛӨӨТ БҮСИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГ
ЭРЧИМЖҮҮЛЭХ
Б.Гэрэлжаргал
ШУТИС, ҮТДС, Хөнгөн үйлдвэрлэлийн менежментийн 4-р курсын оюутан
Gerelee_456@yahoo.com
Хураангуй
Монгол Улсад чөлөөт бүс яригдаад 7 жил болж байна. Гэсэн хэдий ч гадаад
худалдааны өнөөгийн байдал, бүсчилсэн хөгжлийг эрчимжүүлэхэд дорвитой хувь
нэмэр үзүүлж чадахгүй байна. Монгол Улс ОХУ-ын Сибирийн байгалийн их баялагтай
бүс болон эдийн засаг эрчимтэй хөгжиж байгаа БНХАУ-тай хил залгаа оршдог нь
хоѐр хөрш болон гуравдагч зах зээлд чөлөөтэй нэвтрэх чухал гарц болдог. Иймд хөрш
орнуудын эдийн засгийн болон дэд бүтцийн тааламжтай нөхцөл нь Монгол Улсад
чөлөөт бүсийг байгуулж, хөгжүүлэх боломжийг олгож байна. Тус илтгэлийн хүрээнд
өнөөдөр чөлөөт бүсийг хөгжүүлэхэд учирч байгаа саад бэрхшээл, цаашид авч
хэрэгжүүлэх арга хэмжээний товч дурьдлаа.
Түлхүүр үг
Бүсчилсэн хөгжил, хөрш орон, эдийн засгийн чадавхи, экспортын чиглэлийн үйлдвэр,
гаалийн хил, татварын хөнгөлөлт
Оршил
Чөлөөт бүс байгуулах нь тухайн улс орны нутаг дэвсгэрийн тодорхой хэсгийн
байгаль орчин, хүн ам, түүхий эдийн нөөц, газар зүйн байрлал, зам харилцааны
боломжийг зохистой ашиглан, гаалийн болон татварын хөнгөлөлт үзүүлэх замаар
гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг татах, дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх, улс орны
хөгжилд тус дөхөм үзүүлж эдийн засгийн чадавхийг дээшлүүлэх зорилготой.
Нэг. Чөлөөт бүсийн тухай ойлголт
Чөлөөт бүс гэж юу вэ?
Чөлөөт бүс гэдэг нь, нэгэн улсын хил дотор орших боловч гаалийн хилд
ордоггүй нутаг дэвсгэр юм. Өөрөөр тайлбарлавал, чөлөөт бүс нь тус улсын үндсэн

2. хуулиар заасан нутаг дэвсгэрт хамаарах боловч, тухайн улсын нутаг дэвсгэрт үйлчилж
буй худалдаа, эдийн засаг болон санхүүгийн хууль тогтоолууд нь чөлөөт бүсэд
хамааралгүй болно.
Чөлөөт бүсийг байгуулахын зорилго юу вэ?
1.
Чөлөөт бүсийг байгуулахын хамгийн гол зорилго нь экспортын чиглэлийн
үйлдвэрүүдийг дэмжих юм. Чөлөөт бүсэд байрлалтай үйлдвэр, аж ахуй нэгжүүдийг
татвараас чөлөөлөх арга хэмжээ авдаг. Үүнд гаалийн татвар, нэмүү өртөгийн албан
татвар, орлогын татвар гэх мэт татвараас чөлөөлөгдөх эсвэл хөнгөлөлт эдлэх
боломжууд орно. Түүнчлэн чөлөөт бүсэд олсон орлогоо шууд улсын бусад нутаг
дэвсгэр болон гадаад руу шилжүүлэх боломжтой. Харин чөлөөт бүсээс
харъяалагдах улсын нутаг дэвсгэр руу бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нэвтрүүлэх
болон эсрэгээр нь тус улсын нутаг дэвсгэрээс чөлөөт бүс рүү татах үйлдлүүд нь
гадаад руу бараа бүтээгдэхүүн үйлчилгээ экспортлох, гадаадаас импортлохтой
ижил бөгөөд гаалийн бүрдүүлэлт хийх, татвар хураамж авах шаардлага гарна.
2.
Тухайн улсад шинээр нэвтрүүлэх үйлдвэрийн болон эдийн засгийн бодлогыг
хэрэгжүүлэх. Чөлөөт бүсийн нутаг дэвсгэрт үйлдвэр худалдааны маш олон
хөнгөлөлт үзүүлдэг болохоор, шинээр үйлдвэр нэвтрүүлэн хөгжүүлэхэд хамгийн
тохиромжтой газар байх болно.
3.
Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах Дээр дурьдсаны нэгэн адил чөлөөт бүсэд
үйлдвэр шинээр нээн хөгжүүлэх нь саад бэрхшээл, хүндрэл багатай байх тул
гадаадын хөрөнгө оруулагч нар тус бүс нутагт илүү их хөрөнгө оруулалт хийх
болно. Үүнтэй уялдан улс оронд шинэ технологи нэвтрэх явдал нь түргэснэ.
Чөлөөт бүсийн хэлбэр
 Худалдааны чөлөөт бүс нь бараа, бүтээгдэхүүнийг хадгалах, савлах,
агуулах, тээвэрлэх чиглэлээр эцсийн бүтээгдэхүүн боловсруулан гааль
болон худалдааны татварын хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр үйл ажиллагаа эрхлэх;
 Эдийн засгийн чөлөөт бүс нь гаалийн болон татварын хөнгөлөлт үзүүлэх
замаар гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалтыг татаж дэвшилтэт техник
технологитой үйлдвэр байгуулж, эдийн засгийн өсөлт болон ажлын байрыг
нэмэгдүүлэх;

3.  Санхүү банкны чөлөөт бүс нь гадаадын банк, санхүүгийн үйл ажиллагааг
татах зорилгоор тухайн бүс нутагт банк, санхүү, даатгалын байгууллагуудад
хөнгөлттэй нөхцөлөөр үйл ажилллагаа эрхлүүлэх;.
 Аялал жуулчлалын чөлөөт бүс нь байгалийн болон түүхийн дурсгалт газрыг
түшиглэн хөрөнгө оруулалтын таатай нөхцлийг бүрдүүлэн, зочид буудал,
үйлчилгээ, амралт цэнгээний газрын нөхцөлийг бүрдүүлэн ашиг олдог
газрыг хэлнэ. Энэ чөлөөт бүсэд үл хөдлөх хөрөнгийн худалдаа, даатгалын
бизнес түлхүү хөгждөг байна.
Хоёр. Чөлөөт бүсийн үйл ажиллагаа, үр дүн
Эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах үзэл баримтлалыг мөрдөөгүй байна
Монгол Улсын УИХ-ын 1995 оны 87 дугаар тогтоолоор баталсан эдийн засгийн
чөлөөт бүс байгуулах үзэл баримтлалд чөлөөт бүс байгуулж хөгжүүлэх үйл ажиллагааг
бодит хүчин зүйл, угтвар нөхцөл, шалгуурыг үндэслэн сонгож авсан тодорхой
бүсүүдийн статусыг тухай бүрт нь хуулиар тогтоон мөрдүүлэх замаар хэрэгжүүлнэ гэж
заасан байна.
Дээрх үзэл баримтлалын тулгуур зарчим нь:
 Чөлөөт бүс байгуулах зохих шалгуурыг хангасан, харьцангүй бага зардал
шаардах, илүү тохиромжтой нутаг дэвсгэрийг сонгон авах;
 Эхний ээлжинд Буянт-Ухаагийн нисэх онгоцны буудал болон улсын хил
орчмын нутагт "Худалдааны чөлөөт бүс"-ийг энгийн хэлбэрээр бий болгож,
зохих туршлага хуримтлуулсны үндсэн дээр эдийн засгийн чөлөөт бүсийг
нутгийн гүнд үйлдвэрлэл, худалдаа хосолсон хэлбэрээр үе шаттай
хөгжүүлэх;
 Чөлөөт бүсэд гадаадын хөрөнгө оруулагчдад тааламжтай нөхцөл бүрдүүлж,
дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийг тэдгээртэй эдийн засгийн ижил орчинд
өрсөлдөх нөхцөлөөр хангахад чиглэгдсэн байна.
Гэвч чөлөөт бүсийг дээрх үзэл баримтлалд тусгагдсан зарчмын дагуу
харьцангуй бага зардал шаардах энгийн хэлбэрээр бий болгож, зохих туршлага
хуримтлуулсны үндсэн дээр хөгжүүлэх ѐстой атал Засгийн газар 4 газарт эдийн
засгийн болон худалдааны чөлөөт бүс байгуулахаар шийдвэрлэжээ.Тухайлбал:
1. УИХ-ын 2002 оны 38 дугаар тогтоолоор Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг
суманд худалдааны чөлөөт бүсийг 500 га газарт;
2. УИХ-ын 2003 оны 34, 2004 оны 17 дугаар тогтоолоор Дорноговь
аймгийн Замын-Үүд суманд эдийн засгийг чөлөөт бүсийг 900 га;

4. 3. УИХ-ын
2005 оны 74 дүгээр тогтоолоор Баян-Өлгий аймгийн
Цагааннуур тосгонд худалдааны чөлөөт бүсийг 708 га;
4. Мөн 2006 оны 13 дугаар тушаалаар Говьсүмбэр аймгийн Баянтал сумын
1300 га газарт Чойр эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулахаар тус тус
шийдвэрлэжээ.
Зураг 1. Монгол Улсын чөлөөт бүсүүд
Чөлөөт бүсүүдэд 2003 оноос хойш хөрөнгө оруулалтын болон урсгал зардалд
нийт 19.8 тэрбум төгрөг зарцуулсан боловч чөлөөт бүс байгуулах урьдчилсан нөхцөл
алинд нь ч бүрдээгүй байна.
Хүснэгт 1.
Бүсүүдийн хөрөнгө оруулалтын болон урсгал зардал
№
Чөлөөт бүсийн нэр
1
Алтанбулаг ХЧБ
2
Замын-Үүд ЭЗЧБ
3
Цагааннуур ХЧБ
4
Чойр ЭЗЧБ
Хугацаа
2003-2011
оны эхний
хагас жил
Урсгал
төсөв
(сая төг )
Хөрөнгө
оруулалт
(сая төг)
Нийт
дүн
(сая төг)
1 821,8
11 205,4
13 027.2
2004-2011
оны эхний
хагас жил
905,5
3 184,6
4 091,1
2005-2011
оны эхний
хагас жил
594,4
1 482,6
2 077,0
2007-2011
оны эхний
хагас жил
189,6
249,9
439,5

5. 5
Чөлөөт бүсийн
зөвлөлийн ажлын алба
2009-2011
оны эхний
хагас жил
Нийт дүн
188,9
3 700,2
188,9
16 122.5
19 822.7
Түүнчлэн чөлөөт бүсүүдийн урсгал зардал нийт хөрөнгө оруулалтын 1/3-тэй
тэнцэж байгаа нь үзэл баримтлалд тусгагдсан харьцангуй бага зардлаар чөлөөт бүс
байгуулах зарчим хэрэгжээгүйг харуулж байна.
УИХ-аас баталсан үзэл баримтлалд заасанчлан аль нэг чөлөөт бүсийг түлхүү
хөгжүүлж, тодорхой туршлага хуримтлуулсны дараа бусад бүсүүдийг үе шаттай
байгуулах ажил хэрэгжээгүй байна.
Эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах угтвар нөхцөл бүрдээгүй байна
Эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах зорилтыг хангахын тулд эдийн засаг,
зохион байгуулалтын дараах угтвар нөхцөлийг бүрдүүлсэн байх ѐстой.Үүнд:
 Олон улсын стандартад нийцсэн орчин үеийн холбоо, эрчим хүч, зам
тээвэр зэрэг үйлдвэрлэлийн болон нийгмийн дэд бүтэц шинээр
бүрдүүлэх буюу сайжруулах;
 Чөлөөт бүс байгуулах эрх зүйн үндсийг бүрдүүлж, чөлөөт бүсийн
хүрээнд гадаадын хөрөнгө оруулагчид, аж ахуйн нэгж, байгууллага
чөлөөтэй ажиллах таатай орчин бий болгох;
 Гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай харилцаа тогтоосон, чөлөөт бүсэд
хөрөнгө оруулах баталгаатай, бизнесийн үйл ажиллагааг үр ашигтай
явуулах чадварлаг компанийг бий болгох;
 Худалдаа, бизнесийн үйл ажиллагаанд мэргэшсэн, мэргэжлийн ур
чадвар сайтай, үйлчилгээний өндөр соѐл эзэмшсэн ажиллах хүчин бий
болгох;
 Чөлөөт бүсэд худалдааны төв, гаалийн баталгаат агуулах, хил гаалийн
шалган нэвтрүүлэх цогцолбор, үйлдвэрлэлийн барилга байгууламж,
банк, зочид буудал, үйлчилгээний бусад цэг салбар байгуулах талаар
дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай гэрээ хэлцэл хийсэн байх.
Гэтэл чөлөөт бүс байгуулахаар тогтсон бүс нутгуудад дэд бүтцийн асуудал
шийдэгдээгүй, хууль эрх зүйн болон үйл ажиллагаа явуулах таатай орчин бүрдээгүй,

6. гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай гэрээ хэлцэл хийгдээгүй байхад дөрвөн бүс нутагт
эдийн засгийн болон худалдааны чөлөөт бүс байгуулахаар шийдвэрлэжээ.
Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсад эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулж хөгжүүлэх
үзэл баримтлалд дурдсан зарчим, онцлог, бодит хүчин зүйл, угтвар нөхцөлийг
харгалзалгүйгээр бүсүүд байгуулж, төсвийн хөрөнгийг зарцуулсан боловч үйл
ажиллагаа нь зогсонги байдалд орсон байна.
Чөлөөт бүсийг хөгжүүлэх хууль эрх зүйн актыг бусад хууль тогтоомжтой
уялдуулах шаардлагатай байна
УИХ-ын 1995 оны 87 дугаар тогтоолоор Монгол Улсад эдийн засгийн чөлөөт
бүс байгуулах үзэл баримтлал, 2002 онд Чөлөөт бүс болон Алтанбулаг худалдааны
чөлөөт бүс, 2003 онд Замын- Үүд эдийн засгийн чөлөөт бүс, Цагааннуур худалдааны
чөлөөт бүсийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиуд тус тус батлагдсан байна. Харин
Чойрын эдийн засгийн чөлөөт бүсийн хувьд УИХ-аас ямар нэгэн шийдвэр гаргаагүй
байна.
Чөлөөт бүсэд үйлчлэх гаалийн хяналтыг зохицуулсан харилцааг Чөлөөт бүсийн
тухай болон Гаалийн тухай хуулинд тодорхой тусгаагүйгээс гаалийн байгууллага
өөрсдийн салбарын хууль, "Чөлөөт бүсийн горим хэрэгжүүлэх журам"-ыг баримталж
байгаа нь хөрөнгө оруулагчдад чөлөөт бүсэд төрөөс үзүүлэх үйлчилгээг хүндрэлгүй,
чирэгдэлгүй, хүнд сурталгүй, хөнгөн шуурхай байлгах зарчмыг алдагдуулж байна.
Чөлөөт бүсийн тухай хуульд зааснаар чөлөөт бүс нь гаалийн болон бусад
татварын хувьд гаалийн нутаг дэвсгэрийн гадна байгаад тооцогдож, хөрөнгө оруулалт,
аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай дэглэм бүхий нутаг дэвсгэрийг хэлдэг. Гэтэл энэ
заалт хэрэгжих нөхцөл бүрдээгүй байна.
Төрийн албаны тухай хуулийн 7 дугаар зүйлд төрийн захиргааны албан
тушаалын ангилалд Чөлөөт бүсийн захирагчийн ажлын албаны удирдах албан
тушаалтныг оруулаагүйгээс төрийн захиргааны удирдлагыг хэрэгжүүлэх чиг үүрэг
бүхий албан тушаалтан мөн эсэх нь тодорхойгүй, төрийн албан хаагчийн зэрэг дэвийн
нэмэгдэлд чөлөөт бүсийн захирагч хамрагддаггүй байна.
Түүнчлэн чөлөөт бүсийн тухай хуулийн 14.1.21, Газрын тухай хуулийн 40.1.1,
40.1.5, 40.1.62-дахь заалтууд хугацааны хувьд зөрчилтэй, Чөлөөт бүсийн тухай болон

7. эрх зүйн байдлын тухай хуульд газрын төлбөрийн төлөлт, хариуцлагын талаар
тодорхой тусгаагүй, гэрээг цуцалсан үед үүссэн өмчийн маргааныг хэрхэн шийдвэрлэх
талаар дурдаагүй байна.
Чөлөөт бүсийн тухай хуулийн 93 дүгээр зүйл болон Төрийн хяналт шалгалтын
тухай хуулийн 10.54-дахь заалт мэргэжлийн хяналтыг хэрэгжүүлэх байгууллагын орон
тоо, зохион байгуулалтын асуудлын хувьд зөрчилтэй байна.
Иймд чөлөөт бүсийн эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох, төрийн удирдлагын
болон хяналтын чиг үүргийн уялдаа холбоо, хамтын ажиллагааг сайжруулах, эдийн
засгийн болон бүс нутгийн хөгжилд чөлөөт бүсийн гүйцэтгэх чиг үүрэг өргөжих
боломжийг нэмэгдүүлэхийн тулд дээрх хуулиудын зөрчилтэй заалтуудыг нэг мөр
болгох шаардлагатай байна.
Ерөнхий дүгнэлт
Судалгааны үр дүнгээс үзэхэд дараахи арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэхийг зөвлөж
байна.Үүнд:
 Эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах угтвар нөхцөл бүрдээгүй байна. Иймд
Чөлөөт бүсүүдийг байгуулах нэгдсэн стратегийг боловсруулж, тэдгээрийг үе
шаттайгаар бий болгох арга хэмжээг холбогдох журмын дагуу авч хэрэгжүүлэх
 Чөлөөт бүсийг хөгжүүлэх хууль эрх зүйн актыг бусад хууль тогтоомжтой
уялдуулах шаардлагатай байна. Чөлөөт бүсийн хууль эрх зүйн орчинг
холбогдох бусад хууль тогтоомжтой уялдуулах асуудлыг судлан боловсруулж,
зохих журмын дагуу шийдвэрлүүлэх
 Чөлөөт бүсийг хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөөг эрх бүхий байгууллагаар
баталгаажуулах асуудлыг шийдвэрлүүлэх
 Боловсон хүчний асуудлыг оновчтой зохион байгуулж, төсвийн хөрөнгийг
арвилан хэмнэлттэй, үр ашигтай зарцуулж байх.
1
Чөлөөт бүсийн тухай хуулийн 14.1.2-т чөлөөт бүсэд газар эзэмшигч бүртгүүлсэн өдрөөс нэг жилийн
хугацаанд гэрээнд заасан үйлдвэрлэл, үйлчилгээний үйл ажиллагааг эхэлсэн боловч дараалсан 12 сараас
дээш хугацаагаар ажиллагаа нь тасалдсан бол улсын бүртгэлээс хасах
2
Газрын тухай хуулийн 40.1.1, 40.1.5, 40.1.6-д газар эзэмших гэрээний нөхцөл, болзлыг зөрчсөн,
гэрээнд заасан зориулалтын дагуу тухайн газраа 2 жил дараалан ашиглаагүй бол эрхийг нь хасна

8. Чөлөөт бүсийн тухай хуулийн 9-д чөлөөт бүсэд мэргэжлийн хяналтын бие даасан алба ажиллах ба
Мэргэжлийн хяналтын албаны орон тооны хязгаар зохион байгуулалтыг Засгийн газраас тогтооно
4
ТХШТ- хуулийн 10.5-д Мэргэжлийн хяналтыг хэрэгжүүлэх орон нутгийн байгууллагын даргыг аймаг,
нийслэлийн Засаг даргатай зөвшилцөн мэргэжлийн хяналтын төв байгууллагын дарга томилохоор
заасан байна
3
Ашигласан материал:
1. Монгол Улсын Чөлөөт бүсийн тухай хууль - 2002 оны 6 дугаар сарын 28-ны өдөр
Улаанбаатар хот
2. Монгол Улсын “Алтанбулаг” ХЧБ-ын эрх зүйн байдлын тухай хууль - 2002 оны 6
дугаар сарын 28-ны өдөр Улаанбаатар хот
3. Монгол Улсын “Цагааннуур”-ын ХЧБ-ын эрх зүйн байдлын тухай хууль - 2003
оны 12 дугаар сарын 18-ны өдөр Улаанбаатар хот
4. Монгол Улсын “Замын-үүд” ЭЗЧБ-ийн эрх зүйн байдлын тухай хууль - 2003 оны
06 дугаар сарын 20-ны өдөр Улаанбаатар хот
5. www.mnao.mn
6. http://freezone.gov.mn