1. ΤΟ ΧΩΡΙΟ ΜΑΣ
Η ΑΡΑΧΩΒΑ
ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΗΣ Γ’ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΑΡΑΧΩΒΑΣ (2014-2015)
2. Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΑΡΑΧΩΒΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ
ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Οι ιστορικές ρίζες της περιοχής μας είναι πολύ βαθιές. Αρχαίοι ποιητές, περιηγητές
και ιστορικοί, όπως ο Όμηρος, ο Δικαίαρχος, ο Στράβων, ο Παυσανίας, ο Στέφανος ο
Βυζάντιος, ο Ευστάθιος κ.α. κάνουν αναφορές στην αρχαία Φωκίδα και τις πόλεις της,
και φυσικά στην Ανεμώρεια, δίπλα και ανατολικά της οποίας δημιουργήθηκε η
σημερινή Αράχωβα. Όπως είναι γνωστό, ο Όμηρος είναι η πρώτη και αυθεντικότερη
πηγή για τον πρώιμο ελληνικό κόσμο και σ’ αυτόν θα πρέπει να ανατρέξουμε, για να
διαφωτίσουμε και να μπορέσουμε να εντοπίσουμε τη ζητούμενη αλήθεια.
Στην Ιλιάδα (και σε μετάφραση Ιακώβου Πολυλά), Β΄ ραψωδία, στίχοι 517-526,
αναφέρεται:
517 «…Με τους Φωκείς ο Επίστροφος ερχόταν κι ο
Σχεδίος, υιοί του μεγαλόψυχου Ιφίτου
Ναυβουλίδη. Τους έστειλε η Κυπάρισσος
και η Πυθώ η πετρώδης, η θεία Κρίσσα
και η Δαυλίς, ο Πανοπέας κι ακόμη τα
μέρη της Υαμπόλεως και της Ανεμωρείας
κι αυτά που ο Θείος ποταμός ο Κηφισός
ποτίζει και η Λίλαια, που χτίστηκε επάνω
στις πηγές του κι είχαν σαράντα ολόμαυρα
κατόπι τους καράβια. Και κολλητά στους
Βοιωτούς, στο αριστερό τους πλάγιοι
Πολέμαρχοι εσύνταξαν τα πλήθη των
Φωκέων…»
Πόλεις της αρχαίας Φωκίδας, που αναφέρει ο Όμηρος, ήταν:
o Η Κυπάρισσος που τοποθετείται από τους ιστορικούς σε διαφορετικές
θέσεις.
o Η Κρίσα ήταν χτισμένη στους δυτικούς πρόποδες του Παρνασσού κοντά
στο σημερινό Χρισσό.
o Η αρχαία Δαυλίδα ήταν κτισμένη στην ίδια τοποθεσία με το σημερινό
οικισμό Δαύλεια.
o Η Ανεμώρεια ήταν κτισμένη δυτικά της σημερινής Αράχωβας.
3. o Η Υάμπολις βρισκόταν κοντά στα σύνορα με τους Βοιωτούς λίγο πιο βόρεια
από τον Ορχομενό.
o Η Λιλαία, από τις ισχυρότερες πόλεις της αρχαίας Φωκίδας, βρισκόταν
βόρεια του Παρνασσού.
Οι αρχαίες Φωκικές πόλεις, ανάμεσά τους και η Ανεμώρεια και η Κυπάρισσος,
καταστράφηκαν ολοκληρωτικά από το Φίλιππο, το βασιλιά της Μακεδονίας, πατέρα
του Μ. Αλεξάνδρου.
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΑΡΑΧΩΒΑΣ
Τα συνεργεία που κατασκεύασαν το 1911 το υδραγωγείο της Αράχωβας
βρήκαν ίχνη αρχαίου υδραγωγείου με ποικίλους σωλήνες. Βρέθηκαν επίσης πιθάρια,
ένα λαγήνι και τάφοι. Το 1990 αποτοιχίστηκε από το εκκλησάκι της Παναγιωτούς η
επιτύμβια στήλη που απεικονίζεται παρακάτω και σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο των
Δελφών (αριθ. 17162).
Κοντά στην πηγή Χτιριαρού, στην δυτική πλευρά της Αράχωβας, όπου πιθανόν να
ήταν κτισμένη η αρχαία πόλη Ανεμώρεια, το 1874 ο Αραχωβίτης ιστορικός Γ. Κρέμος
ανακάλυψε μεγάλο ναό, βωμό των Ανέμων και τείχος. Στην ευρύτερη περιοχή
ανακαλύφτηκε και καλυβίτης τάφος ρωμαϊκών χρόνων. Άλλα ευρήματα στη γύρω
περιοχή:
Λείψανα προϊστορικού οικισμού μεσοελληνικής και υστεροελληνικής
περιόδου στην Κουμούλα.
Λείψανα στο Κωρύκειον Άντρο (1400 μ. ύψος).
4. Στον ελαιώνα της Αράχωβας, στις αγροτικές θέσεις Βαρέλια και Αφορεσμένη
σώζεται τμήμα της αρχαίας Σχιστής Οδού από την Χαιρώνεια προς τους
Δελφούς, η λεγόμενη σήμερα Κρυφοδημοσιά.
Αγαλμάτια ελληνιστικών χρόνων κοντά στο παλαιό Χάνι στο Ζεμενό.
Τμήματα οχύρωσης από πέτρες ορθογώνιας τοιχοδομίας στην θέση Πάνια.
Από την ομάδα της Γ’ Γυμνασίου Αράχωβας
Ρέι Λέκα
Στάθης Παπαγεωργίου
Νένα Σφουντούρη
Σαμπρίνα Τσάρα
5. Η ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΑΡΑΧΩΒΑΣ ΑΠΟ ΤΑ
ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΜΕΧΡΙ ΤΑ
ΥΣΤΕΡΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ
Μετά την καταστροφή των αρχαίων Φωκικών πόλεων, από το Φίλιππο της
Μακεδονίας, ύστερα από τον Ιερό Πόλεμο, οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής της
σημερινής Αράχωβας, έζησαν σε οικισμούς διασκορπισμένους στην περιοχή (Αρχαία
Φωκίδα).
Ο σεισμός του 551 μ.Χ. δε γνωρίζουμε τι συνέπειες προκάλεσε στην περιοχή.
Ο Στέφανος Βυζάντιος, τον 6ο μ.Χ. αι., στο γεωγραφικό του λεξικό «Εθνικά»
αναφερόμενος στην Αρχαία Ανεμώρεια χρησιμοποιεί τη φράση «η νυν Ανεμώλεια»,
απόδειξη ότι η περιοχή της αρχαίας πόλης ήταν κατοικημένη περί τον 6ο μ.Χ. αι. Όμως
για το διάστημα από τον 6ο μ.Χ. αι. ως τον 15ο μ.Χ. αι., περίπου 800 χρόνια δεν
υπάρχουν μαρτυρίες για την πορεία του τόπου.
Η επόμενη εξακριβωμένη πληροφορία προέρχεται από τον αρχαιολόγο
περιηγητή Κυριάκο Αγκωνιάτη, ο οποίος στα 1435, λίγο πριν την Άλωση, αναφέρει,
για πρώτη φορά, το όνομα του χωριού Αράχωβα, και μάλιστα τη χαρακτηρίζει ως
«πολυάνθρωπη πόλη». Είναι βάσιμη η υπόθεση ότι η τουρκική λαίλαπα έφερε από τα
βόρεια πολλούς εποίκους στην Αράχωβα που δέχτηκε πολιτισμικές επιδράσεις.
Η Αράχωβα το 1446 έχει μόνο 52 οικογένειες, το 1570 έχει 323 οικογένειες και
σύμφωνα με συγκριτικά στοιχεία και από τα γειτονικά χωριά, είναι η Αράχωβα μαζί με
τη Δεσφίνα τα χωριά που αυτή την περίοδο παρουσιάζουν μεγάλη αύξηση του
πληθυσμού λόγω των μετακινήσεων-εποικισμών.
Περιηγητές που πέρασαν από την Αράχωβα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας τη
χαρακτηρίζουν «χωριό ελληνικό».
6. Γύρω στο 1801, το Δεκέμβριο, έρχεται στην Αράχωβα ο περιηγητής Clarke, ο
οποίος υποστηρίζει ότι η Αράχωβα είναι γεμάτη από όμορφα αμπέλια, καλά
καλλιεργημένα, που φαίνονται να απλώνονται απεριόριστα πάνω από το βουνό, σεόλες
τις ράχες και πλαγιές. Περίπου το 1800 η Αράχωβα έχει 250 σπίτια και οι κάτοικοι
είναι Έλληνες και Αρβανίτες χωρίς κανένα Τούρκο ανάμεσά τους.
Από την ομάδα της Γ’ Γυμνασίου Αράχωβας
Γιάννης Καΐλης
Δήμητρα Κουτσούμπα
Νικόλας Οικονόμου
Παναγιώτης Πλήτσος
7. Η ΑΡΑΧΩΒΑ ΠΡΙΝ ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ ΤΗΣ
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
Στα 1818 οι Αραχωβίτες, που είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία, ετοιμάζονταν
πυρετωδώς για τον Αγώνα. Ο Ιωάννης Αλεξανδρής μαζί με το Γεωργάκη Σιδηρά, τον
Αναγνώστη Λαζαρή και τους ιερείς Ιωάννη Πρωτοπαπά και Παπα-Δημήτρη, είχε
διαμορφώσει υπόγειο δίπλα στο σπίτι του, όπου ετοίμαζαν βόλια. Με δικά του έξοδα
πάνω από 10 άτομα αμείβονταν για το σκοπό αυτό. Ο ίδιος διατηρούσε για τρία χρόνια
πολεμικό σώμα και πρόσφερε 7.500 γρόσια στον Αγώνα.
Στα 1820 η Αράχωβα κινδύνεψε άμεσα . Καθώς προετοιμάζονταν πυρετωδώς
για τον Αγώνα, χρειάζονταν χρήματα. Γι’ αυτό αποφάσισαν να στήσουν ενέδρα στον
Ιμπραήμ, το Σούμπαση της Αράχωβας που μετέφερε τους φόρους στο βοεβόδα των
Σαλώνων. Το Σεπτέμβριο του 1820 τον σκότωσαν και κατέθεσαν τα χρήματα στο κοινό
ταμείο που είχαν οι Αραχωβίτες για τον Αγώνα. Αν και το φονικό έγινε κοντά στο
χωριό, μόλις 2 χιλιόμετρα απόσταση, εν τούτοις γλύτωσε για δεύτερη φορά τη σκληρή
τιμωρία. Ακράδαντα πίστεψαν τότε στην προστασία του Αγίου Γεωργίου.
Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΑΘ. ΔΙΑΚΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ
ΑΡΑΧΩΒΙΤΕΣ
Στις αρχές του ’21, οι Αραχωβίτες πρωταγωνιστούν στον ξεσηκωμό της
Ρούμελης.Πήραν πρώτοι τα όπλα και διέκοψαν την συγκοινωνία μεταξύ Λιβαδειάς
και Σαλώνων . Ο Αθανάσιος Διάκος, με το ίδιο του το χέρι γράφει την παρακάτω
επιστολή προς τους Αραχωβίτες :
«Τοις αγαπητοίς μου ‘Ραχωβίτες υγιώς
Εις Ράχωβαν.
Αιδεσιμώτατε άγιε Πρωτοπαπά και Παπαδημήτρη ευλαβώς προσκυνώ και
αγαπητοί μοι Γεωργάκη Σιδερά και Γιάννη Αλεξανδρή.
Σας φανερώνω λαμβάνοντας το παρόν αμέσως να σηκωθείτε να μαζώξετε όλους
τους ραγιάδες να μου ξημερώσετε Τρίτη πουρνό εις Λυκούρεσιν όπου να έλθετε όλοι:
διακόσιοι ονομάτοι και της ώρας μαζύ με τα άρματα σας να πάρετε και: 10
φορτώματα ψωμί και κρασί και εληές και όλον τον τζημπχεανέν (πολεμοφόδια) όπου
έχετε μπαρούτιν και κουρσούμια (βόλια) και να μου φέρετε και: 6 άλογα καλά
μεζηλιάρικα (γρηγορα) και έτζι να μου ακολουθήσετε εξ αποφάσεως
Υγιαίνετε
1821:28 Ο αγαπητός σας
Μαρτίου Θανάσης Διάκος
Κάπερνα (τ.σ.)
Στο περιθώριο έγραφε «Γιάννη Αλεξανδρή και πατέρα Γεωργάκη ατοί σας να
πάρετε τους ανθρώπους και εν τω άμα να μου ευρεθήτε εδώ».
8. Η ΣΗΜΑΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΑΙ ΓΙΩΡΓΗ ΕΓΙΝΕ ΛΑΒΑΡΟ ΤΗΣ
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
Πανέτοιμοι, λοιπόν, για την ώρα του ξεσηκωμού σπεύδουν οι Αραχωβίτες στο
κάλεσμα του Διάκου με την προσευχή στα χείλη και στα χέρια τους τη λευκή σημαία
με τον Αφέντη Άι Γιώργη. Από καιρό την είχαν κεντήσει άξια αραχωβίτικα χέρια για
το ξεκίνημα του Αγώνα .
Ξεδιπλωμένη την κρατούσε ο αρχηγός τους ο Νικόλας Σιμαρέσης, όταν μπήκε
στη Λιβαδειά (29-30 Μαρτίου). Η ίδια αυτή σημαία κυμάτισε στον ελεύθεροαέρα στον
πύργο της Ώρας στη Λιβαδειά την 1η Απριλίου 1821. Η ίδια αυτή σημαία ευλογήθηκε
από τους Επισκόπους Σαλώνων Ησαΐα, Ταλαντίου Νεόφυτο και Αθηνών Διονύσιο
στην ευχαριστήρια δοξολογία, που έγινε στην Αγία Παρασκευή την 1η Απριλίου 1821
και παραδόθηκε στον Αθανάσιο Διάκο. Από τότε η σημαία του Άι Γιώργη έγινε το
τιμημένο φλάμπουρο του ήρωα της Αλαμάνας. Μετά τη δοξολογία ο Διάκος
ανακηρύχτηκε αρχιστράτηγος της Βοιωτίας και ο Νικόλαος Σιμαρέσης ένας απ’ τους
τέσσερις πεντακοσίαρχους.
Όπως συνάγεται απ’ τις αναφορές των ιστορικών, εκείνη η προεπαναστατική
αραχωβίτικη σημαία με κεντημένη την εικόνα του Αγίου Γεωργίου και τη φράση
«Ελευθερία ή Θάνατος» (κατά τον Γ. Κρέμο , «Θάνατος ή Ελευθερία») ήταν η πρώτη
σημαία της επαναστατημένης Ρούμελης . Είναι γνωστό, ότι σημαία ο Διάκος δεν είχε
κι ούτε υπήρξε άλλη επίσημη σημαία στο πρώτο επαναστατικό ξύπνημα της Ρούμελης.
Κατά τον Γ.Κρέμο «πρότερον, αφ’ ότου ήρξατο η επανάστασις εν τη Μονή του Οσίου
Λουκά , σημαίαν επίσημον οι επανασταται δεν είχον, εξαιρουμένων
των υπό τον ανδρείον Νικ. Σιμαρέσην Ανεμωρέωνφερόντων καλήν σημαίαν κεντητήν,
εφ’ης η εικών του πολιούχου της Κωμοπόλεως του Αγίου Γεωργίου· οι εκ του Οσίου
Λουκά ορμήσαντες εις Άμβρυσον είχον απλούν ρινόμακτρον ως σημαίαν». Έκτοτε ο
Αθ. Διάκος βάδισε το δρόμο του Αγώνα και της θυσίας κρατώντας τη σημαία με τον
Άγιο Γεώργιο και τις λέξεις «Ελευθερία ή Θάνατος»
9. Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΡΑΧΩΒΑΣ
Το 1826, από 18-24 Νοεμβρίου, συντελέστηκε στην Αράχωβα ένα από τα
κορυφαία γεγονότα της Ελληνικής Παλιγγενεσίας. Όταν μετά την πτώση του
Μεσολογγίου η Ελληνική Επανάσταση κινδύνευε να σβήσει, η μάχη της Αράχωβας
υπήρξε κυριολεκτικά η ανάσταση της Επανάστασης των Ελλήνων. Ο αρχιστράτηγος
της Ρούμελης Γ. Καραϊσκάκης επικεφαλής 92 οπλαρχηγών και αγωνιστών απ’ όλη την
Ελλάδα και με τη συνδρομή 300 Αραχωβιτών κατενίκησε και σχεδόν εξολόθρευσε
εκστρατευτικό σώμα 2.200 Τουρκαλβανών υπό την αρχηγία του Μουστάμπεη και του
Κεχαγιάμπεη. Η μάχη που έγινε στο λόφο απέναντι απ’ την εκκλησία του Αγίου
Γεωργίου ήταν σώμα προς σώμα. Η περίλαμπρη νίκη αποδόθηκε στη σωτηριώδη
επέμβαση του υπέρτατου Στρατηγού, του Αγίου Γεωργίου, που με τον άγριο κατεβατό,
την ξαφνική χιονοθύελλα και το αδυσώπητο κρύο συνέδραμετους Έλληνες στη φονική
καταδίωξη των Τούρκων στις άγριες πλαγιές του Παρνασσού.
Πόλεμος των Ελλήνων εις Ράχωβα. Λογισμός Ι. Μακρυγιάννη. Εικονογράφηση Δ. Ζωγράφου
(Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).
Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΑΡΑΧΩΒΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Η προσφορά της Αράχωβας στον Αγώνα υπήρξε σημαντική και σε αίμα και σε
υλικά μέσα. Περισσότεροι από 500 Αραχωβίτες αγωνιστές πήραν μέρος στις μάχες της
επανάστασης, ανάμεσα τους 9 Ιερείς και 15 μοναχοί (σύμφωνα με τις καταγραφές των
10. Γενικών Αρχείων του Κράτους). Πολλοί συντηρούσαν πολεμικά σώματα και έδωσαν
τεράστια ποσά για την ενίσχυση του Αγώνα. Η Αράχωβα απελευθερώθηκε στις 31-10-
1828.
Το 1831 λειτούργησε ‘Εν Ράχωβα Αλληλοδιδακτικόν σχολείον’, όπου έγινε με
προσωπική εργασία των ντόπιων και γενναία οικονομική συνεισφορά (3500 γρόσια και
1500 φοίνικες). Η ίδρυσή του δίνει το μέτρο της πνευματικής παράδοσης της
Αράχωβας.
«Η Μάχη της Αράχωβας 1826», ελαιογραφία του Λαζαρή Φαρμάκη
Από την ομάδα της Γ’ Γυμνασίου Αράχωβας
Στάθης Κόρακας
Παναγιώτης Μουτογιάννης
Άγγελος Συζίου
Χριστιάνα Τσέλιου
Η ΤΡΙΗΜΕΡΗ ΓΙΟΡΤΗ ΤΟΥ ΑΓ.ΓΕΩΡΓΙΟΥ-
‘ΠΑΝΗΓΥΡΑΚΙ’
Το Πανηγυράκι είναι η τριήμερη γιορτή της Αράχωβας προς τιμήν του Αγίου
Γεωργίου. Γιορτάζεται με μεγαλοπρέπεια στις 23 Απριλίου, εκτός και αν πέφτει
11. νωρίτερα το Πάσχα, οπότε και μεταφέρεται τη Δευτέρα του Πάσχα. Η γιορτή
μαρτυρείται στις γραπτές πηγές από το 1835.
Το τραγούδι που ακούγεται αυτές τις μέρες είναι ακριτικό, παραλλαγή
παλαιοτάτων ακριτικών τραγουδιών με θέμα νερό, δράκους και βυζαντινό πανηγύρι με
αγώνες. Στον αρχικό πυρήνα ενσωματώθηκαν στοιχεία αρχαίας τοπικής μυθολογίας
και λαϊκής παράδοσης τα οποία εντάχθηκαν αρμονικότατα στη θρησκευτική αφήγηση
της δρακοντοκτονίας του Αγίου Γεωργίου.
Η γιορτή είναι πολυσήμαντη και πολυδιάστατη. Περιλαμβάνει έθιμα που έχουν
τις ρίζες τους στην Αρχαιότητα και το Βυζάντιο. Η δυναμική επιβίωση αποδεικνύει τη
βαθιά πολιτισμική Ιστορία της περιοχής και ο εναρμονισμός τους με το θεολογικό
κομμάτι της γιορτής αναδεικνύει την ευλάβεια στον ‘Αφέντη Άι Γιώργη’, άξονα στη
ζωή και στην Παράδοση του τόπου. Στην γιορτή έχουν ενσωματωθεί και ιστορικά
στοιχεία της Αράχωβας από την Τουρκοκρατία και την Επανάσταση ως το Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο. Η σύνδεσήτης με την τοπική ιστορία συνετέλεσεστην αντοχή της
στο χρόνο. Αξιοσημείωτο είναι το ότι τα έθιμα λαϊκής λατρείας, όπως αποδεικνύεται
από τις γραπτές πηγές, έμειναν αναλλοίωτα ως σήμερα.
ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΓΙΟΡΤΗΣ
12. Η αναπαράσταση της απελευθέρωσης του νερού στη βρύση του Αϊ Γιώργη.
Έθιμο βαθύρριζο, εκφράζει το αρχέγονο δέος της λαϊκής ψυχής μπρος στη
φύση.
Τα αγωνιστικά και χορευτικά έθιμα του αρχαιοελληνικού βυζαντινού
πανηγυριού ενταγμένα στη θρησκευτική γιορτή έχουν διατηρήσει τον
αυθεντικό τους χαρακτήρα.
13. Ο τελετουργικός χορός γύρω από το ναό, ο χορός των γερόντων στην έναρξη
της γιορτής τραγουδώντας το ‘Πανηγυράκι’ (χορός ‘συρτός στα τρία’). Και
βέβαια οι πατροπαράδοτοι ‘κύκλιοι χοροί’ των Ελλήνων με πίπιζα και νταούλι.
14. Η κοινή εστίαση στην αυλή της εκκλησιάς υπογραμμίζει το ναοκεντρικό
χαρακτήρα της γιορτής.
Το βυζαντινό έθιμο της έκθεσης ταπήτων στους εξώστες των σπιτιών κατά τη
λιτάνευση της Ιερής Εικόνας και συνήθειες πατροπαράδοτες, όπως το στεφάνι
με την παλιά μεταξωτή μπόλια.
Αποκαλυπτικό της βαθύρριζης καταγωγής του τραγουδιού είναι το έθιμο να
συνοδεύουν την εικόνα του Αγίου Γεωργίου κατά τη λιτάνευση ‘οι τρεις
Λυγερές’, Αραχωβίτισσες ώριμης ηλικίας, οι ακρίτισσες του βυζαντινού
τραγουδιού. Ακολουθούν οι γέροντες, οι οποίοι κατέχουν εξέχουσα θέση στη
γιορτή.
15. Η λιτανευτική πομπή χαρακτηρίζεται από βυζαντινή μεγαλοπρέπεια. Τον
ιεροπρεπή και κατανυκτικό χαρακτήρα της συμπληρώνει η τιμητική συνοδεία
της Ιερής Εικόνας από 1500 και πλέον Αραχωβίτες και Αραχωβίτισσες κάθε
ηλικίας με τοπική φορεσιά.
Στην λιτάνευση φέρεται από τέσσερις Αραχωβίτες η επαναστατική σημαία της
Αράχωβας (αντίγραφο, λευκή με κεντημένη την εικόνα του Τροπαιοφόρου, που
έγινε οδηγός στο ξεκίνημα του Αγώνα. Η νικηφόρα μάχη της Αράχωβας την
24η Νοεμβρίου του 1826 με το Γεώργιο Καραϊσκάκη, καθοριστική για την
έκβαση της Επανάστασης, αποδόθηκε στη σωτήρια επέμβαση του Αγίου
Γεωργίου.
16.
17. ΑΛΛΑ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΤΡΙΗΜΕΡΟΥ ΠΑΝΗΓΥΡΙΟΥ ΤΟΥ
ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ
Στο τριήμερο πανηγυράκι τα αρνιά προσφέρονται από τους κτηνοτρόφους, για
να έχουν μια καλή χρονιά. Η προσφορά αυτή είναι μια παμπάλαια ευλαβική συνήθεια
που επικρατεί ως σήμερα, δείχνοντας μας την ευλάβεια των ανθρώπων προς τον Άγιο
Γεώργιο, η οποία είναι ριζωμένη από πολύ παλιά σεαυτόν τον τόπο και αυτό μπορούμε
να το πούμε με ακρίβεια, διότι κατά τα βυζαντινά χρόνια η Αράχωβα ήκμαζε.
Ορόσημο το Πανηγυράκι στην αραχωβίτικη ζωή, οριοθετεί για τους
κτηνοτρόφους τη θερινή κτηνοτροφική περίοδο (από 23 Απριλίου έως 26 Οκτωβρίου).
Του Αγίου Γεωργίου γίνονται οι διανομές, δηλαδή οι ενοικιάσεις βοσκοτόπων.
Συγκεκριμένες πληροφορίες για το πανηγυράκι έχουμε λίγα χρόνια μετά την
επανάσταση, το 1835, από το Cornille, που μας δίνει πληροφορίες σχετικά με την
επιλογή του επάθλου . Αναφέρεται ότι σε ένα δέντρο ψηλά στον ανηφορικό δρόμο,
κάθε χρόνο έδεναν τρία αρνιά, τα οποία ήταν αφιερωμένα στην μνήμη του Αγίου
Γεωργίου. Στη συνέχεια όταν δίνονταν το σύνθημα από ψηλά, τα παλικάρια της
Αράχωβας έτρεχαν για να πάρουν το έπαθλό τους. Ο πρώτος που το κατόρθωνε
ξαναγύριζε φέροντας στον ώμο του το αρνί που διάλεξε. Ο δεύτερος διάλεγε μετά, ενώ
ο τρίτος έπαιρνε ό,τι είχε περισσέψει . Σε περίπτωση που οι αντίπαλοι έφταναν μαζί
ξαναγύριζαν πίσω και ο αγώνας επαναλαμβανόταν. Στην συνέχεια τα
χρησιμοποιούσαν για δική τους διασκέδαση, καθώς στην συνέχεια ακολουθούσαν οι
χοροί που αρχίζουν με τον χορό ʺπανηγυράκιʺ.
Επίσης θα πρέπει να αναφέρουμε, ότι ο Τιμ. Αμπελάς που ήταν δικαστικός και
λογοτέχνης γράφει το 1887 ότι ο δρόμος των αρνιών του θυμίζει τους αρχαίους
γυμνικούς αγώνες .
18. ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΑΚΙ: ΑΚΡΙΤΙΚΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ
ΑΣΜΑ
Πανηγυράκι οι Αραχωβίτες λένε α)την τριήμερη γιορτή του Αγίου Γεωργίου
β)το δημοτικό Αραχωβίτικο τραγούδι της γιορτής και γ)το χορό.
ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
Πανηγυράκι γίνεται ψηλά στον Άγι Γιώργη.
Μαριγώ Φραγκόπουλο.
Το πανηγύρι ήταν πολύ κι ο τόπος ήταν λίγος.
Τώρα ανθίζουν τα κλαριά.
«Γάϊτανο κι αριοπλεγμένο
μια χαρά ήταν το καημένο».
Βαστάει ο δράκος το νερό, διψάει το πανηγύρι.
Έρχουμ’,έβγα, δέξε με.
Σκάσαν οι μούλες για νερό και τα στοιχειά απ’ τη δίψα.
Γέροντες χορεύουνε.
Κι αυτά τα λιανομούλαρα πέσανε να ψοφήσουν.
Γεια χαρά σου, άνοιξη.
«Γιώργηνα με το φουστάνι
βαλ’ τα πρόβατα στη στάνη».
Τρεις λυγιρές συνάζονται, να παν’ να πουν του δράκου:
-Απόλα, δράκο μ’, το νερό.
-Απόλα, δράκο μ’, το νερό να πιεί το πανηγύρι.
Ξένος είμαι, δέξε με.
Βαλαν τις μπολιες ανοιχτά και στα μαλλιά τους μόσχο.
Μαριγώ Φραγκόπουλο.
Κρεμάσαν και τ’ αρμάθια τους ως την ποδιά τους κάτω.
Αποβραδύς ‘τοιμάστηκαν το δράκο ν’ανταμώσουν,
Και την αυγούλα με δροσιά στον Παρνασσό τραβάνε.
Στη Γούρνα σαν ροβόλησαν μπροστά ‘νας Καβαλλάρης.
Κρατούσε και στο χέρι του ολόχρυσο κοντάρι.
Τώρα ο δράκος μούγκρισε και βγήκε απ’ τη σπηλιά του.
Και με τη γνώμη σκέφτηκε και με το νου του λέει:
-Καλώς το γιόμα πώρχιται, καλώς το κολατσιό μου.
Τις λυγιρές αγνάντεψε και τρέχει να τις φάγει.
Μ’ ο Καβαλλάρης χύμηξε και τον ποδοπατάει.
Του δράκου κακοφάνηκε, πολύ του βαρυφάνη.
Τυλίγεται στο άλογο, με λύσσα πολεμάει,
Να καταπιεί το άλογο μ’ όλον τον Καβαλλάρη.
Βγάζει φωτιά απ’το στόμα του, ουρλιάζει και μουγκρίζει.
Μα με τις τρεις τις κονταριές ο δράος ξεψυχάει.
Κι ο Καβαλλάρης, άφαντος, με τον ψαρή του …πάει.
Κι η Λάμνια αναστέναξε, του βρόντου η δυχατέρα.
19. Πάει, απολάει το νερό να πιεί το πανηγύρι.
Κάμαν σταυρό οι λυγιρές, στον Άγιο τάξαν τάμα,
και πίσω πάλι γύρισαν, να παν’ στο πανηγύρι.
Ηύραν αρνιά να ψένουνε, κριγιάρια σουβλισμένα.
Κι οι γέροι σέρναν το χορό, ξοπίσω παλληκάρια,
και πάρα πίσω λυγιρές κοντά με τους λεβέντες.
Το τραγούδι ''Πανηγυράκι'', η ιστορία του και οι ρίζες του μας οδηγούν στην
ιστορία και τις ρίζες της Αράχωβας. Είναι ένα τραγούδι χορευτικό το ''Πανηγυράκι'',
έχει δική του μουσική και δικά του χορευτικά βήματα. Είναι πολύστιχο αφηγηματικό
τραγούδι, που βασίστηκε σε προϋπάρχουσα λαϊκή παράδοση. Η λαογράφος Ειρήνη
Σπανδωνίδη ορθότατα χαρακτήρισε ως ακριτικό τραγούδι το ''Πανηγυράκι'':
''Πανηγυράκι γίνεται ψηλά στον Αϊ Γιώργη, το πανηγύρι ήταν πολύ κι ο τόπος ήταν
λίγος...''. Και συμπληρώνει,πώς ''τούτο το τραγούδι λεν για πρώτο οι γέροι, που σέρνουν
το χορό του Αγίου Γεωργίου''. Οι στίχοι αυτοί όντως ανήκουν στο ακριτικό τραγούδι
''του Τσαμαδού'', που είναι ένα από τα παλιότερα δημοτικά μας τραγούδια, προ του 9ου
μ.Χ. αιώνα. Ανήκει στο λογοτεχνικό είδος που λέγεται παραλογή, και έχει στοιχεία
ακριτικά.
Να πώς περιγράφεται το πανηγύρι του Αγίου Γεωργίου σε κείνο το παλιό τραγούδι:
''Μέσ΄ στ΄ Αϊ Γιωργιού τους πλάτανους γένονταν πανηγύρι.
το πανηγύρι ήταν πολύ κι ο τόπος ήταν λίγος.
Δώδεκα δίπλες ο χορός κι εξηνταδυό τραπέζια,
και χίλια ψένονται σφαχτά σ΄ όλο το πανηγύρι.
Κι οι γέροντες παρακαλούν, τάζουν στον Αϊ Γιώργη...''.
Όμως κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι ο τρόπος που γιορτάζεται το
Πανηγυράκι σήμερα στην Αράχωβα μοιάζει με το βυζαντινό πανηγύρι, όπως το
περιγράφει ο λαός μας στο παλιό ακριτικό τραγούδι. Η ίδια ατμόσφαιρα, που ζούμε
κάθε χρόνο στο Πανηγυράκι του Αϊ Γιώργη: ο χορός με τις πολλές δίπλες, τα σφαχτά,
οι πλάτανοι, ο λιγοστός τόπος, η έντονη παρουσία των γερόντων, η λαμπρή γιορτή του
Αγίου Γεωργίου.
20.
21. ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΛΛΗΛΗ ΜΕΛΕΤΗ
ΤΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
Το πανηγυράκι εμφανίζει κοινά στοιχεία με το ακριτικό τραγούδι της Βδοκιάς
από τη Σωζόπολη της Θράκης, πόλη που υπήρξε κέντρο της απολλώνιας λατρείας στην
αρχαιότητα, και με το άλλο ακριτικό τραγούδι του Τσαμαδού. Και τα δύο αυτά
ακριτικά τραγούδια, με τα οποία το Πανηγυράκι εμφανίζει εκπληκτικές ομοιότητες,
προέρχονται από άλλοτε ακμάζουσας περιοχές του Βυζαντίου.
Παράκληση σε δράκους να απολήσουν το νερό που κρατούν υπάρχει και σε
τραγούδια αναφερόμενα σε κάστρα της Θράκης, γνωστά ως Ιουστινιανά φρούρια :
(‘Πελυτε =απολάτε , δράκοι, το νερό να ποιούν οι διψασμένοι’). Το άσμα εγκώμιο του
Αγίου Γεωργίου (‘Άγιε μου Γιώργη αφέντη μου και γριβοκαβαλλάρη.....’) ομοιάζει με
το αντίστοιχο της Σινώπης. Και η Σινώπη όμως, όπως και η Σωζόπολη, ήταν
σπουδαιότατη πόλη στην καρδιά του Βυζαντίου.
Όσο για την προσφιλή επίκληση των Αραχωβιτών, ‘Αφέντη Αϊ Γιώργη’, είναι
κι αυτή συνηθέστατη στα ακριτικά τραγούδια. Το ίδιο ισχύει και για το υποκοριστικό
‘Πανηγυράκι’. Και βέβαια, ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτη είναι η απόλυτη ομοιότητα
ανάμεσα στα δύο Πανηγυράκια: στο σημερινό της Αράχωβας και στο βυζαντινό, που
περιγράφεται στο ακριτικό τραγούδι ‘Του Τσαμαδού’.
ΤΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ
ΑΡΑΧΩΒΑΣ
Εκτός όμως από το Πανηγυράκι, στην Αράχωβα υπάρχουν κι άλλα τραγούδια
ακριτικά όπως π.χ. το τραγούδι της νύφης ‘Μια Παρασκευή, ένα Σάββατο βράδυ….’.
Εύλογα λοιπόν γεννιέται το ερώτημα: Πώς έφτασαν ατόφια τα ακριτικά τραγούδια
στην Αράχωβα; Τα ακριτικά τραγούδια δημιουργήθηκαν στις ακριτικές περιοχές του
Βυζαντίου κοντά στις οροσειρές του Ταύρου και Αντίταυρου στον 9-10 μ.Χ. αιώνα.
Το γνωστότερο ακριτικό τραγούδι είναι του Βασιλείου Διγενή Ακρίτα.
Είναι λοιπόν σαφές ότι Έλληνες της Μ. Ασίας μετά την Τουρκική λαίλαπα από τον
11ο αιώνα και μετά μετέφεραν στον Ελλαδικό χώρο την πνευματική δημιουργία τους.
Φαίνεται ότι στην Αράχωβα πρέπει να έγινε κάποια εκτεταμένη
εγκατάσταση προσφύγων από άλλοτε ακμάζουσες περιοχές του Βυζαντίου, από τον
Πόντο και κυρίως από τις ανατολικές προς τον Εύξεινο Πόντο περιοχές της Θράκης,
που σήμερα ανήκουν στη Βουλγαρία και την Τουρκία. Παράλληλα πρέπει να
συνεκτιμηθούν και οι ενδείξεις για εποικισμούς από την Ήπειρο και τη Μακεδονία,
που ίσως έγιναν αργότερα. Αυτό ίσως φανερώνει και η πληθυσμιακή αύξηση της
Αράχωβας ανάμεσα στα 1466-1570.
Έτσι μόνο μπορεί να εξηγηθεί, πως έφτασαν τα ακριτικά τραγούδια στην Αράχωβα,
καθώς επίσης και το πώς συντηρήθηκαν αναλλοίωτα πολλά από τα στοιχεία της
βυζαντινής παράδοσης, αφού μπολιάστηκαν στην ντόπια πολιτισμική δημιουργία. Κάτι
που διαφοροποιείται από ό,τι γενικά παρατηρήθηκε σε άλλες περιοχές της ‘ποιμενικής
Ρούμελης’ όπου τα βαριά, μεγαλόπρεπα, μεσαιωνικά και ακριτικά τραγούδια πήραν
τόνο απλό, ταπεινό και οικείο και γύρισαν στο βλάχικο.
22. Η ΗΛΙΚΙΑ ΤΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ
Ποια είναι όμως η ηλικία του τραγουδιού με τη μορφή που έχει σήμερα; Η χρονική
περίοδος μέσα στην οποία είναι δυνατόν να συντέθηκε το ‘Πανηγυράκι’ είναι από τον
11ο μέχρι το τέλος του 15ου αιώνα. Όπως προαναφέρθηκε, από τον 11ο αιώνα άρχισε
η έξοδος των πληθυσμών της Μ. Ασίας εξαιτίας της τουρκικής κατάκτησης της
περιοχής. Πάντως το ‘Πανηγυράκι’, που συνδέεται τόσο στενά με τα ακριτικά
τραγούδια, είναι το δημοτικό τραγούδι που αποδεικνύει την παλαιότατη λατρεία του
Αγίου Γεωργίου στην Αράχωβα. Ταυτόχρονα υποδείχνει έμμεσα και την ιστορία του
τόπου. Προπάντων, όμως, καθώς η ευλάβεια έγινε ποίηση, μαρτυρεί την βαθιά
θρησκευτικότητα της αραχωβίτικης ψυχής και την ταύτισή της με το μάρτυρα του
Χριστού κι Αφέντη της, τον Τροπαιοφόρο Γεώργιο. Ερευνώντας την ιστορία του τόπου
οι δρόμοι περνούν από την πίστη στον Άγιο.
Από την ομάδα της Γ΄ Γυμνασίου
Μαρία Αλογοσκούφη
Γιώργος Κρέμος
Κριστίνα Σούλι
Γιάννης Τίντος
23. ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΗΣ ΑΡΑΧΩΒΑΣ
Η Αράχωβα έχει πολλές εκκλησίες. Εκκλησίες και εκκλησάκια όμορφα,
παραδοσιακά, παλιά και καινούρια βρίσκεις όπου κι αν στρέψεις το βλέμμα σου.
1)Άγιος Γεώργιος
Το 1676 έχουμε την πρώτη γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη του ναού του
Αγίου Γεωργίου από τους Άγγλους περιηγητές τον J.Spon και τον αρχαιολόγο
G.Wheler, οι οποίοι μας πληροφορούν ότι στο ναό υπήρχε αρχαίο δομικό υλικό (
κίονες, κιονόκρανα κ.ά) και παρατηρούν ότι «αυτό το μέρος είχε κατοικηθεί και στην
αρχαιότητα» και «υπήρξε τόπος κάποιας αρχαίας μεγάλης εποχής».
Αν συνεκτιμηθούν η τοπογραφική σημασία του λόφου του Άγιου Γεωργίου
(θέα προς το Κρισαίο πεδίο), τα σημάδια του τόπου (το τεράστιο πουρνάρι, τα νερά)
καθώς και οι φιλολογικές μαρτυρίες, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο ναός του Αγίου
Γεωργίου βρίσκεται σε τόπο διαχρονικά λατρευτικό, ίσως στη θέση ενός αρχαίου ναού
του Απόλλωνα. Πιθανότατα το αρχαίο υλικό εξαφανίσθηκε με την ανοικοδόμηση του
σημερινού ναού. Απομεινάρια διαφόρων εποχών είναι οι σημερινοί κίονες της εισόδου
και οι βάσεις τους, ο κιονίσκος-βάση λίθινης τράπεζας και ίχνη παλαιότατης
θεμελίωσης με ενσωματωμένη βάση πιθαριού, που σώζονται στη βόρεια πλευρά του
περιβόλου του ναού. Το 1725 υψώθηκε στην ανατολική πλευρά του ναού το ψηλό
κωδωνοστάσιο.
Στο σχεδίασμα που δείχνει τον «πόλεμο των Ελλήνων εις Ράχωβα» το 1826,
καθ΄ υπαγόρευση του στρατηγού Ι. Μακρυγιάννη, η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου
εικονίζεται επιβλητική σε ρυθμό βασιλικής, κεραμοσκεπής χωρίς τρούλο.
Το 1843 το σχεδίασμα του Γάλλου ζωγράφου E. Rey δείχνει το ναό του Αγίου
Γεωργίου, το ανατολικό καμπαναριό και το παρεκκλήσιο του Αγίου Σπυρίδωνος να
δεσπόζουν στο χώρο, περιβαλλόμενα από τον ψηλό περίβολο πάνω στην κορυφή του
βραχώδους λόφου, του πιο ψηλού από τους 5 λόφους της Αράχωβας, σε ύψος 1000 μ.
24. Το 1837 αγιογραφήθηκαν οι εικόνες του τέμπλου, αφιερώματα Αραχωβιτών
αγωνιστών του 1821, οι οποίες σώζονται ως σήμερα, όπως και οι εικόνες του
Δωδεκαόρτου, τα βημόθυρα, λάβαρα και εικόνες φορητές. Σώζονται επίσης παλαιά
Ευαγγέλια, λειτουργικά βιβλία, ιερά σκεύη κ.ά.
Με την κατασκευή της πρόσοψης έγινε μικρή προέκταση του ναού και
δημιουργήθηκε ο πρόναος και ο γυναικωνίτης.
Το 1921 αντικαταστάθηκε ο παλαιός ετοιμόρροπος τρούλλος, και
αγιογραφήθηκε το 1926.
Το 1928 κατασκευάσθηκε το νέο τέμπλο και αγιογραφήθηκαν οι εικόνες του,
έργα της Αδελφότητας Αβραμαίων της Ν. Σκήτης του Αγίου Όρους.
2)Παναγία (Εισόδια της Θεοτόκου)
Η εκκλησία της Παναγίας που αναφέρεται σαν καινούργια εκκλησία, χτίστηκε
προ 80 ετών. Πρόσφατες έρευνες όμως -αφηγήσεις και άλλες πηγές- δίνουν
διαφορετικές πληροφορίες:
25. Ι) Πριν το 1850, υπήρχε στο Βράχο της ʺΏραςʺ καμπαναριό και όχι πύργος με ρολόι
όπως σήμερα, που ανήκε σε κάποια εκκλησία. Το 1829 περίπου αποφάσισαν να
χτίσουν το σχολείο στη θέση ʺσταροπάζαροʺ και το οποίο τελείωσε τα Χριστούγεννα
του 1830.
ΙΙ) Το τέμπλο της εκκλησίας μοιάζει πολύ -σεγενικές γραμμές- με το περίφημο τέμπλο
του Γαλαξιδιού, και οι εικόνες που υπάρχουν στο τέμπλο της Παναγίας, αναφέρουν τη
χρονολογία 1837, ενώ τις διακρίνει η λιτότητα των μεταβυζαντινών χρόνων που η
φτώχεια ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής εκείνης. Στη θέση Πλάσα -τριγύρω
απ’ την εκκλησία- υπήρχε το δεύτερο νεκροταφείο της Αράχωβας, που σημαίνει ότι η
εκκλησία υπήρχε όπως συνήθως υπάρχουν στα νεκροταφεία.
Αργότερα, πολύ αργότερα, επί δημαρχίας Λάζαρου, ανακαινίσθηκε, περίπου στα 1908-
10, και σήμερα παραμένει σε πολύ καλή κατάσταση. Γύρω της, έχει ένα θαυμάσιο κήπο
με λουλούδια και πολλά δέντρα. Μέσα σ’ αυτή φυλάγονται τα λείψανα του Αγίου-
Χαράλαμπου.
26. 3) Άγιος Δημήτριος (Χτίστηκε το 1970)
4) Αγία Παρασκευή (Χτίστηκε το 1972)
27. 5) Ευαγγελιστής
Κάτω από το βράχο της Ώρας, στη συνοικία του Αι Γιάννη, ήταν από τα χρόνια
της Επανάστασης η μικρή εκκλησία του Ευαγγελιστή, ‘του Βγαγγιλ’στη’· εκεί
λειτουργούσαν στις 26 Μαρτίου, γιορτή της Συνάξεως του Αρχιστρατήγου Γαβριήλ. Η
εκκλησούλα υπάρχει μέχρι σήμερα. Στη Θεία Λειτουργία έγινε κάτι ασυνήθιστο. Δίπλα
στην εκκλησία, στο μεγάλο πρίνο, που υπήρχε τότε, πήγε και κάθισε ένας κούκος και
άρχισε να ‘το λέει’. Όλοι τηράχτηκαν μεταξύ τους και ρίγησαν. Ποτέ στην Αράχωβα
δεν το λέει τόσο νωρίς ο κούκος· πάντα η άνοιξη εδώ αργεί να φτάσει εδώ ψηλά. Όμως
τούτη η άνοιξη ήταν αλλιώτικη. Το διαισθάνονταν όλοι.
Τότε λειτουργούσε ο ιερέας Ν. Πρωτοπαππάς, από τους πρώτους που μυήθηκαν
στη Φιλική Εταιρία. Βγήκε λοιπόν και εξήγησε στον κόσμο, τι σήμαινε εκείνο το
πρώιμο τραγούδι… Με αυτόν τον τρόπο ευαγγελίστηκαν οι Αραχωβίτες την Ανάσταση
του Γένους, που χρόνια καρτερούσαν.
Το Σεπτέμβριο του 1829, στην ίδια εκκλησία λειτούργησαν οι κάτοικοι με το Δ.
Υψηλάντη για να γιορτάσουν την απελευθέρωση.
28. 6) Όσιος Λουκάς
Ο Όσιος Λουκάς χτίστηκε μετά το σεισμότου 1870, με δαπάνες του ηγουμένου
του μοναστηρίου του Οσίου Λουκά, Καμβασινού.
7) Άγιοι Ταξιάρχες (μέσα στην Αράχωβα)
Οι Άγιοι Ταξιάρχες είναι μια πολύ παλιά εκκλησία. Χτίστηκε περίπου τον 16ο-
17ο αιώνα μ.Χ. και έχει υποστεί δύο ανυψώσεις. Όταν χτίστηκε ήταν χαμηλή και είχε
μικρή και στενή πόρτα για να μην μπορούν οι Τούρκοι με τα άλογά τους να μπουν μέσα
και να καταλάβουν ότι είναι εκκλησία, νομίζοντας ότι λόγω του ύψους ήταν αποθήκες
για το σανό. Επίσης, τότε το ιερό ήταν κρυμμένο ενώ τώρα έχει φτιαχτεί καινούριο.
8) Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος
29. Η εκκλησία του Αϊ Γιάννη ήταν ενοριακός ναός. Βρίσκεται στην ομώνυμη
συνοικία της Αράχωβας, κάτω από το Βράχο της Ώρας. Είναι μονόχωρη, ξυλόστεγη,
βασιλική. Γραπτές μαρτυρίες για το χρόνο που χτίστηκε δεν υπάρχουν. Θεωρείται ναός
Βυζαντινής ή Μεταβυζαντινής περιόδου.
Στο ναό υπάρχει φρέαρ με αγίασμα. Μαρτυρείται επίσης η συνήθεια
διανυκτέρευσης μέσα στο ναό με την προσδοκία θεραπείας, η οποία θεωρείται
αρχαιοτάτη συνήθεια.
Αριστερά της Θεοτόκου απεικονίζεται ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, όμως
οι Αραχωβίτες θεωρούν ότι η εκκλησία είναι του Αϊ Γιάννη του Προδρόμου.
Λειτουργεί και στις δύο γιορτές, και του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου και του
Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.
9) Άγιος Σπυρίδωνας
10) Άγιος Νικόλαος (μέσα στην Αράχωβα)
30. 11) Άγιος Νικόλαος (στο Βαρκό)
12) Άγιοι Ταξιάρχες (στον Παρνασσό)
13) Αγία Τριάδα
15) Κοίμηση της Θεοτόκου (ο ναός του Κοιμητηρίου)
16) Κοίμηση της Θεοτόκου (στον Παρνασσό)
17) Άγιος Βασίλειος
18) Άγιος Τρύφωνας
19) Άγιος Ευστάθιος (το παλιό εκκλησάκι)
20) Άγιος Ευστάθιος (η νέα εκκλησία)
21) Άγιος Μηνάς
22) Προφήτης Ηλίας (στον ελαιώνα)
23) Προφήτης Ηλίας (στον Παρνασσό)
24) Αγία Βαρβάρα
25) Άγιος Βλάσιος
26) Μεταμόρφωση του Σωτήρος
27) Ανάληψη του Σωτήρος (στην κατασκήνωση έξω από την Αράχωβα)
28) Ανάληψη του Σωτήρος (στον Παρνασσό)
29) Άγιος Στυλιανός
30) Γενέθλιο της Θεοτόκου (ή Παναγιωτού)
31) Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος
32) Ο Τίμιος Σταυρός
33) Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (η παλιά εκκλησία)
34) Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (η νέα εκκλησία δίπλα στην παλιά)
35) Άγιος Αθανάσιος-Άγιος Παντελεήμονας
36) Αγία Κυριακή-Αγία Μαγδαληνή
37) Αγία Αικατερίνη-Άγιος Φανούριος
Από την ομάδα της Γ΄ Γυμνασίου
32. 1. Ασημάκη Στάθη, Αράχοβα (τοπωνυμιογλωσσικά και άλλα)
2. Κρέμου Γ., Φωκικά, τ. Β’ & Γ’, Αθήνα 1880
3. Λάππα Τ., Η Αράχωβα του Παρνασσού, Αθήνα 1961
4. Λούσκου Καλή - Νικολιδάκης Ευάγγελος, Ο αφέντης Άι Γιώργης της
Αράχωβας και το Πανηγυράκι, Αράχωβα, 1996
5. Λούσκου Καλή - Νικολιδάκης Ευάγγελος, Το πανηγυρι της Αράχωβας και η
Ελληνική παράδοση, Αράχωβα, 2006
6. Μαυρόπουλου Χρ., Κατακαημένη Αράχωβα, Αράχωβα, 1982
7. Μαυρόπουλου Χρ., Η γιορτή των γενναίων, Αράχωβα, 1985
8. Όμηρος, Ιλιάδα (μτφρ. Ιακώβου Πολυλά)
9. Παυσανία, Φωκικά, Εκδοτικής Αθηνών, 1981
10. Χαρίτου Γ., Η Αράχωβα της Βοιωτίας στον Αγώνα του 1821, Αθήναι, 1991
11. Χαρίτου Γ., Η μάχη της Αράχωβας και οι συντελεσταί της, Αθήναι, 1934
