1. ΠΛΑΤΩΝ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2014-2015 Μ. Ν. ΚΑΤΑΧΙΩΤΗΣ1
ΠΛΑΤΩΝ: ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ
ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ - ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ
ΕΝΟΤΗΤΑ 1η
 Κάτω από την πίεση του Σωκράτη ο Πρωταγόρας αναγκάζεται να προσδιορίσει με ακρίβεια το
αντικείμενο της διδασκαλίας του. Διδάσκει την «εὐβουλίαν», την ορθή και συνετή κρίση για τη
διαχείριση των ιδιωτικών και δημόσιων πραγμάτων, δηλαδή την ικανότητα στην τέχνη που κάνει
τους άνδρες «ἀγαθούς πολίτας». Η άποψη αυτή εκφράζει την κυρίαρχη αντίληψη της εποχής για τον
υπερέχοντα ρόλο της πόλης και του πολίτη σε σχέση με το άτομο.
 Ευδιάκριτη σε πολλά σημεία η διακριτική ειρωνεία και ελαφρά μομφή του Σωκράτη, παρά την
τυπική ευγένεια που προσπαθεί να δείξει στο συνομιλητή του.
 Εντύπωση προκαλεί η άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή δε μπορεί να διδαχθεί. Αν όμως πίστευε ο
ίδιος κάτι τέτοιο, προφανώς δε θα δίδασκε. Γνωστή εξάλλου είναι η θέση του ότι «οὐδείς ἑκών
κακός»· ποτέ δεν υποστήριξε ότι η κακία είναι έμφυτη, τη θεωρούσε αποτέλεσμα της άγνοιας.
Πρόκειται επομένως για μεθοδολογικό τέχνασμα του Σωκράτη, αμφιβάλλει για να αναγκάσει τον
Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο.
ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ
 1ο επιχείρημα: α) Αδύνατο σημείο αποτελεί η ίδια η αφετηρία του: «οι Αθηναίοι είναι σοφοί». Δεν
πρέπει να θεωρείται αυτονόητο ότι όλες οι θέσεις των Αθηναίων είναι απόλυτα σωστές και πρέπει να
γίνονται αποδεκτές από όλους ασυζητητί. Εξάλλου γνωστή είναι η υποτιμητική θέση και του ίδιου
του Σωκράτη γι' αυτούς.
β) Αδύναμος ο ισχυρισμός του Σωκράτη ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχθεί από πουθενά την πολιτική
αρετή, δεδομένου ότι από νεαρή ηλικία ζούσαν μέσα στα πολιτικά δρώμενα της άμεσης δημοκρατίας.
 2ο επιχείρημα: α) Το ότι οι σοφότεροι πολίτες δε μπόρεσαν να διδάξουν σε άλλους την αρετή της
οποίας οι ίδιοι είναι κάτοχοι δε σημαίνει ότι η αρετή δεν αποτελεί αντικείμενο διδασκαλίας. Και αυτό
γιατί γενικά ευρυμάθεια και διδακτική ικανότητα δε συνυπάρχουν υποχρεωτικά στο ίδιο πρόσωπο.
παράλληλα σημαντικό ρόλο παίζει και η δεκτικότητα του μαθητή.
β) Δημιουργείται αντίφαση με το προηγούμενο επιχείρημα. Από τη μια προβάλλεται η θέση ότι την
πολιτική αρετή έχουν όλοι οι Αθηναίοι και από την άλλη υποστηρίζεται ότι οι γιοι του Περικλή δεν την
έχουν.
ΕΝΟΤΗΤΑ 2η - 3η
 Ο μύθος μάλλον είναι προσωπική δημιουργία του Πρωταγόρα και έχει εξαίρετο παιδευτικό
περιεχόμενο γιατί εμπνέει αισιοδοξία. Είναι μήνυμα πίστης στην προοδευτική πορεία του
ανθρώπινου γένους που ξεκινώντας από ατελέστερες μορφές βίου έφτασε σε αξιόλογα πολιτιστικά
επιτεύγματα.
 εἰμαρμένος χρόνος - εἰμαρμένη ἡμέρα: Εκφράζεται το πέρασμα από μια εποχή σε άλλη που δεν
είναι φυσικά στιγμιαίο και αυτόματο. Γίνεται κάτω από την πίεση της ανάγκης για επιβίωση ή
καλυτέρευση της ζωής.

2. ΠΛΑΤΩΝ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2014-2015 Μ. Ν. ΚΑΤΑΧΙΩΤΗΣ2
 ἄνθρωποι - ἀνθρώπων γένος: Προβάλλει η απροκατάληπτη ενότητα του ανθρώπινου γένους, χωρίς
διακρίσεις μεταξύ ελεύθερων - δούλων κ.ά.
 Διός φυλακαί: Πρόκειται για τη Βία και το Κράτος· συμβολίζουν τη δυσκολία απόκτησης της
πολιτικής τέχνης, τις επίπονες προσπάθειες του ανθρώπινου γένους για την πολιτική οργάνωση.
 Κλοπή της φωτιάς: Εκφράζεται η αντίληψη ότι ο άνθρωπος μπορεί με τη γνώση να κυριαρχήσει
πάνω στη φύση, να διαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα και να καλυτερεύσει τη ζωή του
δημιουργώντας πολιτισμό.
Διαφορά ανθρώπου - ζώων / Σύγκριση Αριστοτέλη – Πρωταγόρα
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
λογικής
Δίνει έμφαση στην ικανότητα του λόγου και
ομιλίας
ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ
Τονίζει όχι μόνο τη λογική (όπως εννοείται με την έντεχνο σοφία) αλλά και την κατασκευαστική
ικανότητα του ανθρώπου (μαζί με τη φωτιά)
Ύφος: Συνυπάρχουν στοιχεία λαϊκού ύφους και ποιητικές εκφράσεις. Μιμείται επομένως από τη μια
το περίτεχνο ύφος του σοφιστή και από την άλλη την αφέλεια και φυσικότητα του λαϊκού τρόπου
έκφρασης που ταιριάζει στην αφήγηση του μύθου.
ΕΝΟΤΗΤΑ 4η
 Ο Πρωταγόρας συνεχίζει τη διήγηση του μύθου σχετικά με την κλοπή της φωτιάς, τη δημιουργία του
τεχνικού πολιτισμού, την οργάνωση των κοινωνιών και την πολιτική τέχνη. Ο μύθος ολοκληρώνεται στο
«κτείνειν ὡς νόσον πόλεως» και ακολουθεί το επιμύθιο και η εξαγωγή συμπερασμάτων βάσει
εμπειρικών στοιχείων.
 Βασικές έννοιες της ενότητας.
• θεία μοίρα: αναφέρεται στο «πῦρ» και την «ἔντεχνον σοφίαν» (= τεχνικές γνώσεις).
• δημιουργική τέχνη: έντεχνος σοφία
• πολιτική τέχνη: τέχνη της κοινωνικής συμβίωσης και της πολιτικής οργάνωσης.
• αιδώς: το συναίσθημα της ντροπής που νιώθει ο άνθρωπος όταν δε συμπεριφέρεται βάσει των
κοινωνικών κανόνων και αντιλήψεων - το κίνητρο για την εκτέλεση του καθήκοντος και την εκδήλωση
της πρέπουσας συμπεριφοράς.
• δίκη: ο σεβασμός των δικαιωμάτων των άλλων, το αίσθημα του δικαίου.
• πολιτική αρετή: διέπεται από δικαιοσύνη και σωφροσύνη και αρμόζει σε κάθε πολίτη να μετέχει σ'
αυτήν.
 Από την άποψη του περιεχομένου μέσω του μύθου θίγονται:
• το ζήτημα της δημιουργίας των πρώτων κοινωνιών.
• το ζήτημα της δημιουργίας της γλώσσας - ο σοφιστής υποστηρίζει τη σοφιστική άποψη σύμφωνα με
την οποία η γλώσσα είναι δημιούργημα των ανθρώπων «νόμῳ» (της ανθρώπινης νόησης και
βούλησης) και αποτέλεσμα μεγάλων και πολλών προσπαθειών. Αντίθετη άποψη είναι η θεοκρατική

3. ΠΛΑΤΩΝ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2014-2015 Μ. Ν. ΚΑΤΑΧΙΩΤΗΣ3
σύμφωνα με την οποία η γλώσσα δόθηκε στους ανθρώπους «φύσει» (από το θεό). Κύριος θιασώτης
αυτής είναι ο Ηρόδοτος.
• το ζήτημα της εμφάνισης της θρησκείας και οι απαρχές της τέχνης.
• το ζήτημα της εξέλιξης του τεχνικού πολιτισμού.
• το ζήτημα της συγκρότησης των ανθρώπινων κοινωνιών όχι πλέον με σκοπό την εξασφάλιση της
επιβίωσης αλλά την αρμονική συνύπαρξη τηρώντας συγκεκριμένους κανόνες δικαίου και ηθικής.
Στην ενότητα αναφέρεται η σοφιστική άποψη για τη δημιουργία των κοινωνιών - νόμῳ δημιουργία
Την αντίθετη άποψη εκθέτει ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» -φύσει δημιουργία - τονίζοντας ότι ο
άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικόν».
 Σύμφωνα με το μύθο η αἰδώς και η δίκη έπαιξαν τον ακόλουθο ρόλο στην εξέλιξη του ανθρώπινου
πολιτισμού:
• Θεμελίωσαν την οργάνωση και λειτουργία της κοινωνίας.
• Συνετέλεσαν στην εδραίωση της αμοιβαίας εμπιστοσύνης στις σχέσεις πολιτών - πόλης.
• Βοήθησαν στη δημιουργία φιλικών σχέσεων μεταξύ των πόλεων.
• Βοήθησαν στη δημιουργία φιλικών δεσμών μεταξύ πόλης και πολιτών και των πολιτών μεταξύ τους.
• Αποτέλεσαν τη βάση για την εξέλιξη του πολιτισμού.
Συμπέρασμα: σύμφωνα με τον Πρωταγόρα οι ιδιότητες αυτές αποτελούν την απαραίτητη
προϋπόθεση για τη συγκρότηση και λειτουργία των κοινωνιών. Γι' αυτό το λόγο δόθηκαν από το Δία σε
όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως. Η αιδώς και η δίκη αναπτύσσονται μόνο μέσα στην κοινωνική ζωή
και σε μια δημοκρατική κοινωνία βρίσκουν την πλήρη έκφρασή τους. Όσοι δεν έχουν συνείδηση της
αξίας τους αποτελούν νοσηρά στοιχεία της πόλης, η οποία οφείλει να τους τιμωρήσει. Ευνόητο είναι ότι
οι απόψεις του Πρωταγόρα για την αιδώ και τη δίκη συμπίπτουν με την άποψη του Περικλή στον
Επιτάφιο, ο οποίος υπερηφανεύεται ότι η αθηναϊκή δημοκρατία στηρίζεται στην ενσυνείδητη πειθαρχία
ων πολιτών της στους γραπτούς και άγραφους νόμους.
 Αφαιρώντας τα μυθολογικά στοιχεία καταλήγουμε επομένως στο ότι: α) η αρετή δεν είναι έμφυτη
στον άνθρωπο, αφού η αιδώς και η δίκη δόθηκαν σε μεταγενέστερο στάδιο, και β) η ανθρώπινη φύση
φέρει μέσα της την τάση, την προδιάθεση για να εξελιχθεί ηθικά. Σ' αυτό είναι απαραίτητη η
διδασκαλία.
 Ο μύθος παρουσιάστηκε με απλότητα, σαφήνεια, γλαφυρότητα, αποδεικνύοντας τη δεινότητα του
σοφιστή στη ρητορική τέχνη και τη γλωσσική του δεξιοτεχνία.
ΕΝΟΤΗΤΑ 5η
 Α' Υποενότητα: «ἵνα δέ μή οἴη ... ἤ μή εἶναι έν ἀνθρὠποις»: ο Πρωταγόρας προβαίνει σε εμπειρική
απόδειξη («τεκμήριον») για τη συμμετοχή όλων στην πολιτική αρετή.
 Επιχείρημα για την καθολικότητα της αρετής στους ανθρώπους.
α. Αποδεικτέα θέση: όλοι νομίζουν πως ο καθένας έχει μερίδιο στην πολιτική αρετή («ἡγοῦνται
πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καί τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς»).
β. Χρήση δύο παραδειγμάτων: 1. για τις τέχνες, 2 για την αρετή
• στις τέχνες - η παραδοχή της αλήθειας είναι σωφροσύνη (παράδειγμα του αυλητή),
- το ψεύδος και η προσποίηση είναι παράλογη συμπεριφορά.
• στην αρετή - η παραδοχή της αλήθειας είναι παράλογη συμπεριφορά,
(παράδειγμα του άδικου ανθρώπου),
- το ψεύδος και η προσποίηση είναι σωφροσύνη.

4. ΠΛΑΤΩΝ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2014-2015 Μ. Ν. ΚΑΤΑΧΙΩΤΗΣ4
γ. Η αποδεικτέα θέση στηρίζεται σε δύο αιτιολογήσεις:
• όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι («πάντας δεῖν φάναι εἶναι δικαίους»)
• είναι αναγκαίο να έχει ο καθένας μερίδιο στην πολιτική αρετή («άναγκαῖον οὐδένα ὅντίν' οὐχί ἁμῶς
γέ πως μετέχειν αὐτῆς»).
Συμπέρασμα: «ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καί τῆς ἄλλης
πολιτικής ἀρετής».
Κριτική του επιχειρήματος: το «τεκμήριον» του σοφιστή δεν είναι λογικό και πειστικό, αφού οι δύο
αιτιολογήσεις που χρησιμοποιεί έχουν δεοντολογική διατύπωση («δεῖν φάναι»και «ἀναγκαῖον
μετέχειν»), η οποία δεν έχει αποδεικτική ισχύ: ο Πρωταγόρας αποδεικνύει τι πιστεύουν οι άνθρωποι για
την πολιτική αρετή αναφέροντας τι πρέπει να ισχύει και όχι αποδεικνύοντας τι συμβαίνει στην
πραγματικότητα Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός αν είχε ως συμπέρασμα «ἡγοῦνται πάντες
ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν τῆς ἀρετῆς».
Β' Υποενότητα: « ὅτι μέν οὖν ... ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς».
 Πρώτο επιχείρημα για το «διδακτόν» της αρετής.
Αρχικά ο Πρωταγόρας διακρίνει τα ανθρώπινα προτερήματα και ελαττώματα σε:
α. έμφυτα και τυχαία (φύσει ή τύχῃ),
β. επίκτητα (ἐξ ἐπιμελείας καί ἀσκήσεως καί διδαχῆς).
Συλλογιστική πορεία:
α) τα φυσικά ελαττώματα δε διορθώνονται (στάση ανεκτική και συμπεριφορά συμπάθειας προς όσους
τα έχουν),
β) τα επίκτητα ελαττώματα μπορούν να διορθωθούν μέσω της διδασκαλίας, άρα να μετατραπούν σε
προτερήματα - αρετές (χρήση διδασκαλίας, νουθεσίας, τιμωρίας).
Συμπέρασμα: η αρετή μπορεί να διδαχθεί («διδακτόν ἐστίν ἡ ἀρετή»).
 Κριτική του επιχειρήματος
Η απόδειξη του Πρωταγόρα δεν είναι πειστική αφού:
α. Χρησιμοποιεί το σόφισμα της «λήψεως του ζητουμένου»: η αποδεικτέα θέση χρησιμοποιείται
ταυτόχρονα ως αποδεικτικό επιχείρημα. Ο σοφιστής πρέπει πρώτα να αποδείξει ότι η αρετή διδάσκεται
και μετά να αναφέρει ότι η δικαιοσύνη και η οσιότητα είναι «αγαθά» που «ἐξ ἐπιμελείας καί ἀσκήσεως
καἰ διδαχῆς γίγνονται ἀνθρώποις».
β. Δεν προβαίνει σε σαφή διάκριση ανάμεσα στα φυσικά και τα επίκτητα χαρακτηριστικά· λ.χ. η
σωματική καχεξία μπορεί να είναι ταυτόχρονα προϊόν φυσικής προδιάθεσης αλλά και κακών επιλογών.
 Οι απόψεις που διατυπώνει για τα ανθρώπινα ελαττώματα (φυσικά και επίκτητα) είναι γενικά
σωστές και ως ένα βαθμό επίκαιρες (στάση συμπάθειας και κατανόησης απέναντι στη φυσική μειονεξία
- οργή, αποδοκιμασία, νουθεσία και τιμωρία απέναντι στα ελαττώματα που είναι προϊόντα της
κοινωνικής ζωής).
ΕΝΟΤΗΤΑ 6η
Στην ενότητα αυτή ο σοφιστής εκθέτει τις απόψεις του για το σκοπό της ποινής και της τιμωρίας
επιχειρώντας και πάλι να αποδείξει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί.
 Σημασιολογική διάκριση των ρημάτων: «κολάζω» και «τιμωροῦμαι»:
• κολάζω = τιμωρώ με σκοπό το σωφρονισμό του αδικούντος - κόλασις = η τιμωρία με σωφρονιστικό
(παιδευτικό) χαρακτήρα.

5. ΠΛΑΤΩΝ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2014-2015 Μ. Ν. ΚΑΤΑΧΙΩΤΗΣ5
• τιμωροῦμαι = τιμωρώ με σκοπό την εκδίκηση και την ικανοποίηση του παθόντος με απώτερο σκοπό
την αποκατάσταση της διασαλευθείσης ηθικής τάξης - τιμωρία = η εκδίκηση λόγω του αδικήματος που
διεπράχθη (παρόμοιες αντιλήψεις στη «Ρητορική» του Αριστοτέλη).
 Απόψεις του Πρωταγόρα
α) Οι άνθρωποι γενικά - και κυρίως οι Αθηναίοι - τιμωρούν όποιον έχει διαπράξει κάποιο αδίκημα όχι
με σκοπό την άρση ή επανόρθωση της αδικίας («οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήματος»), αφού αυτή
διεπράχθη, αλλά με σκοπό να σωφρονιστεί ο ίδιος ο «ἀδικῶν» και να παραδειγματιστούν οι άλλοι («τοῦ
μέλλοντος χάριν», «ἀποτροπής γοῦν ἕνεκα κολάζει»). Άρα, κατά τον Πρωταγόρα, οι άνθρωποι
πιστεύουν ότι και οι άδικοι μπορούν με διδαχή να ενστερνιστούν την πολιτική αρετή, αφού η ποινή
θεωρείται μέσο παιδαγωγικού σωφρονισμού.
β) Μόνο στα θηρία ισχύει η «άλογη» τιμωρία ως εκδίκηση («ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται»), Στις
ανθρώπινες κοινωνίες η τιμωρία έχει βελτιωτικό χαρακτήρα, είναι «έλλογη τιμωρία» (ὁ δέ μετά λόγου
ἐπιχειρῶν κολάζειν»).
γ) Η ποινή όπως επιβάλλεται στις οργανωμένες κοινωνίες έχει χαρακτήρα διδακτικό - παιδευτικό και όχι
εκδικητικό - κατασταλτικό. Άρα η τιμωρία μπορεί:
• να συνετίσει τον αδικούντα, ώστε να μην επαναλάβει το αδίκημα.
• να παραδειγματίσει τους υπολοίπους και να τους αποτρέψει από την εκδήλωση παρόμοιας
συμπεριφοράς.
Κριτική των απόψεών του: Πρωτοπόρος για την εποχή του διατυπώνει ορθές απόψεις για το σκοπό
της τιμωρίας και της ποινής (ρηξικέλευθη θεώρηση για την αρχαία εποχή κατά την οποία η ποινή είχε
εκδικητικό - κατασταλτικό χαρακτήρα). Παρόμοιες απόψεις διατυπώνει στους νεότερους χρόνους ο
διαφωτιστής Cesare Beccaria.
 Δεύτερο επιχείρημα για το «διδακτόν» της αρετής.
α) Η τιμωρία επιβάλλεται με σκοπό την αποτροπή επανάληψης του αδικήματος («ἀποτροπῆς γοῦν
ἕνεκα κολάζει»).
β) Αυτό γίνεται διότι έτσι θα επιτευχθεί:
1) ο σωφρονισμός του αδικούντος («ἵνα μή αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτός οὗτος»),
2) ο παραδειγματισμός των υπολοίπων («μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδών κολασθέντα»).
Οι Αθηναίοι, κατά το σοφιστή, τιμωρούν τους άδικους διότι είναι πεπεισμένοι ότι μπορούν να
βελτιωθούν (να γίνουν δίκαιοι και συνετοί) μέσω της διδασκαλίας, της άσκησης, της επιμέλειας.
Συμπέρασμα: η πολιτική αρετή μπορεί να διδαχθεί.
Κριτική του επιχειρήματος.
Συμπέρασμα αυθαίρετο και μη πειστικό αφού και πάλι γίνεται χρήση του σοφίσματος της «λήψεως
του ζητουμένου»: για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, χρησιμοποιεί ως δεδομένο ότι η
αρετή μπορεί να διδαχθεί και γι' αυτό οι άνθρωποι και κυρίως οι Αθηναίοι επιβάλλουν τις ποινές με
βελτιωτικό - παιδευτικό χαρακτήρα. Παράλληλα ο Πρωταγόρας παρουσιάζει τις προσωπικές του
απόψεις για το σκοπό της ποινής ως απόψεις κοινώς αποδεκτές από το σύνολο των Αθηναίων, κάτι το
οποίο δεν ισχύει, μια και στην αρχαιότητα η ποινή επιβαλλόταν είτε για ικανοποίηση του ίδιου του
θύματος (ή των συγγενών του), είτε ως απαλλαγή από κάποιο μίασμα, για να αποκατασταθεί η ηθική
τάξη η οποία είχε διασαλευθεί.

6. ΠΛΑΤΩΝ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2014-2015 Μ. Ν. ΚΑΤΑΧΙΩΤΗΣ6
ΕΝΟΤΗΤΑ 7η
 Ο Πρωταγόρας στο τελευταίο μέρος της αποδεικτικής του απόπειρας θα προσπαθήσει να ανατρέψει
τον ισχυρισμό του Σωκράτη πως οι πολιτικοί άνδρες δε διδάσκουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή,
συστατικά μέρη της οποίας είναι η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και η οσιότητα. Στην ενότητα
παρουσιάζονται: α) οι συλλογισμοί του σοφιστή (χρήση «λόγου» και όχι «μύθου» όπως στις
προηγούμενες ενότητες) β) στοιχεία για την εκπαίδευση και ανατροφή των νέων στην Αθήνα του 5ου
αιώνα π.Χ. ως τεκμήριο για το διδακτό της πολιτικής αρετής.
 Συλλογισμοί του Πρωταγόρα
1) - Η πολιτική αρετή είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη του κοινωνικού συνόλου (γι' αυτό
και επιβάλλεται θάνατος ή εξορία στους ανυπόταχτους και ανένταχτους πολίτες).
- Οι πολιτικοί άνδρες διδάσκουν στα παιδιά τους γνώσεις που η έλλειψη τους δεν προκαλεί αρνητικές
συνέπειες.
- Η έλλειψη της πολιτικής αρετής είναι ολέθρια.
Συμπέρασμα: οι πολιτικοί άνδρες οπωσδήποτε πρέπει να διδάσκουν στα παιδιά τους την πολιτική
αρετή εφόσον γνωρίζουν ότι η έλλειψη της είναι ολέθρια (συλλογισμός «εκ του ελάσσονος προς το
μείζον»).
2) - Η πολιτική αρετή, όπως αποδείχθηκε, είναι διδακτή.
- Οι πολιτικοί άνδρες γνωρίζουν πως εάν κάποιος δεν την καλλιεργήσει θα τιμωρηθεί αυστηρά
(θάνατος, εξορία, δήμευση περιουσίας, καταστροφή του οίκου).
Συμπέρασμα: οι πολιτικοί άνδρες διδάσκουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή εφόσον γνωρίζουν
τις αυστηρές ποινές που μπορεί να επιβληθούν σ΄
αυτά.
Κριτική: Τα αποδεικτικά του τεκμήρια στηρίζονται και πάλι στις έννοιες που θέλει να αποδείξει 
αυθαίρετα και μη πειστικά συμπεράσματα.
 Τρίτο επιχείρημα για το «διδακτόν» της αρετής.
• Το μικρό παιδί αρχικά δέχεται τα πρώτα μορφωτικά ερεθίσματα στο οικογενειακό περιβάλλον.
• Η εκπαιδευτική διαδικασία συνεχίζεται στο σχολείο, όπου εκτός από την καλλιέργεια του πνεύματος,
και την άσκηση του σώματος επιδιώκεται η διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα.
• Στη συνέχεια οι ενήλικες υποχρεούνται να μαθαίνουν τους νόμους της πολιτείας και να ρυθμίζουν τη
συμπεριφορά τους βάσει αυτών.
Συμπέρασμα: οι διαδικασίες εκπαίδευσης και ανατροφής των νέων είναι πολυπρόσωπες.
Καταβάλλονται προσπάθειες από ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς για τη διδασκαλία της αρετής 
η αρετή διδάσκεται. Το κεφάλαιο κλείνει με θριαμβευτικό τόνο. Δεν είναι δυνατό να απορεί κανείς για
το διδακτό της πολιτικής αρετής βλέποντας πόσες προσπάθειες καταβάλλονται για την απόκτηση της.
Γενικό συμπέρασμα: Ο απώτερος σκοπός της αγωγής στην αρχαία Αθήνα ήταν η διαμόρφωση
ολοκληρωμένων ατόμων, πολύπλευρων προσωπικοτήτων, ενάρετων, υπεύθυνων και συνετών
πολιτών που υπακούουν στους άρχοντες και στους νόμους, ώστε να μπορούν να συνυπάρξουν
αρμονικά με τους συμπολίτες τους σε μία κοινωνία ευταξίας και ευνομίας που σέβεται την
ατομικότητα και προωθεί τη συλλογικότητα.