Μία ερμηνευτική προσέγγιση με αφορμή την 6η Θεματική Ενότητα του Φακέλου Υλικού. Ημερίδα Σ.Φ.. Χανίων

1. Ο άνθρωπος ως πολίτης του κόσμου· η
πρόταση των Στωικών
Μία ερμηνευτική προσέγγιση με αφορμή τις
Διδακτικές Ενότητες 20-22 Φάκελος Υλικού Αρχαίων Ελληνικών Γ΄
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ1

2. στωικότητα η: η ιδιότητα του στωικού, η στάση ή η συμπεριφορά που
χαρακτηρίζεται από ηρεμία, αταραξία, καρτερικότητα,
απάθεια: Aντιμετωπίζει τις κακοτυχίες με ~.
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ2

3. Οι φιλοσοφικές σχολές της ελληνιστικής Αθήνας
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ3
 Στροφή από τον ανιδιοτελή
στοχασμό στη μέριμνα για την
ασφάλεια του ατόμου
 Κινητοποίηση μίας ευρύτερης
κοινωνικής ομάδας πέρα από
κοινωνική θέση και εθνικότητα
 Η πόλις πλέον σε δεύτερη μοίρα
 Έντονη επιρροή Στωικών και
Επικουρείων
 Ακαδημία: από τον δογματισμό
στον σκεπτικισμό (Αρκεσίλαος)
 Η φιλοσοφία ως ανώτερη
μόρφωση (με εξαίρεση τον
Επικουρισμό)

4. Οι εκπρόσωποι της Στοάς
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ4
 Αρχαία Στοά: Ζήνων (Κίτιο), Κλεάνθης (Μ. Ασία), Χρύσιππος
(Μ. Ασία), Διογένης (Βαβυλώνα), Αντίπατρος (Ταρσός)
 Μέση Στοά: Παναίτιος (Ρόδος), Ποσειδώνιος (Συρία)
 Νεότερη Στοά: Σενέκας, Μουσώνιος Ρούφος, Επίκτητος,
Μάρκος Αυρήλιος (Ρώμη)
 Δεν δικαιολογούμαστε να μιλάμε για αιφνίδια παρακμή της
ελληνικής φιλοσοφίας (Long 1997)

5. Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ5

6. Η διαίρεση της φιλοσοφίας
κατά τους Στωικούς
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ6
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
ΛΟΓΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ ΗΘΙΚΗ
(ΠΟΛΙΤΙΚΗ)
Διαλεκτική Ρητορική

7. Το πρόβλημα των πηγών
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ7
 Ολοκληρωτική (σχεδόν) απώλεια των φιλοσοφικών συγγραμμάτων
 Μεταγενέστερες μαρτυρίες από εγχειρίδια, αιώνες μετά την εποχή
των πρώτων Στωικών, Επικουρείων και Σκεπτικών (μέσα 1ου αι. π.Χ.
και εξής)
 Μεγάλη προσοχή στη σύγκριση και στην αξιολόγηση διαφορετικών
πηγών
1. πάπυροι του Herculaneum (Ercolano)
2. παραθέματα (Πλούταρχος «Περὶ στωικῶν ἐναντιωμάτων» &
«Περὶ κοινῶν ἐννοιῶν», Γαληνός, Κικέρων, Διογένης Λαέρτιος,
Ιωάννης Στοβαίος)
3. αναφορές σε πλάγιο λόγο
4. αναφορές σε συνδυασμό με τις προηγούμενες περιπτώσεις (ο
Κικέρων η αρχαιότερη έμμεση πηγή μας για τον αρχαίο
στωικισμό)

8. Η νέα οικουμένη
1. Η κριτική στάση του Ζήνωνα απέναντι στην πόλη-κράτος.
2. Η Πολιτεία του Ζήνωνα και η Πολιτεία του Χρυσίππου.
3. Η αυτοκρατορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου είναι η ιδανική
Πολιτεία του Ζήνωνα (των Στωικών);
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ8

9. Οι απόψεις του Ζήνωνα
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ9
Ο Ζήνων απορρίπτει:
 την εγκύκλιο παιδεία,
 τα δημόσια κτήρια (ναούς, δικαστήρια, γυμναστήρια),
 το νόμισμα.
[ριζοσπαστική αποβολή των δημοσίων θεσμών]
Ο Ζήνων προτείνει:
 κοινοκτημοσύνη γυναικών,
 κοινά ρούχα ανεξαρτήτως φύλου (unisex).
Ο Ζήνων διαπιστώνει ότι η κανονιστική δομή της πόλεως-κράτους
λειτουργεί ως κέντρο διαρκούς ανταγωνισμού εξ αιτίας λανθασμένων
συμβατικών διακρίσεων και σχέσεων υποταγής, οι οποίες πιθανόν
να οδηγήσουν σε λανθασμένες κρίσεις, πάθη, κακία και φαυλότητα.

10. Η «Πολιτεία» του Ζήνωνα
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ10
 πάντας ἀνθρώπους ἡγώμεθα δημότας καὶ πολίτας, εἷς δὲ βίος ᾖ καὶ
κόσμος, ὥσπερ ἀγέλης συννόμου νόμῳ κοινῷ συντρεφομένης.
 «η πολιτεία των σοφών θεμελιώνεται στον κοινό – δηλαδή στον
αληθινό και φυσικό – νόμο, και όχι εκείνων των συμβάσεων· έτσι
εξισώνεται ο νόμος με τον ορθό λόγο, ο νόμος μετατρέπεται σε
φωνή της συνείδησης, σε εσωτερικό ηθικό νόμο» (Schofield, 1991)
– ανατροπή της αντίθεσης φύσις-νόμος, εξομοίωση lex naturae με
τον lex divina.
 διασφάλιση της εὐνομίας μέσω του σοφού, του ηγέτη που
συνδυάζει πολλαπλούς ρόλους (βλ. σχόλιο σ. 194)
 κριτική έναντι της πόλης-κράτους: ηθική κατά κύριο λόγο, και μετά
πολιτική· έμφαση στην ηθική δημόσια συμπεριφορά και λιγότερο
στις πολιτικές μεταρρυθμίσεις (π.χ. θεσμός δουλείας)

11. Επιρροές - Επισημάνσεις
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ11
 Ηράκλειτος: «όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι τρέφονται από τον έναν νόμο,
τον θεϊκό» 114 DK
 Ιππίας, Αντιφών, Αρίστων: οι εθνικές διακρίσεις είναι αφύσικες (βλ.
παράλληλα κείμενα)
 Διογένης Κυνικός: πολίτης του κόσμου = απόρριψη των αυθαίρετων
κανόνων των επιμέρους πόλεων-κρατών: ἄπολις, ἄοικος, πατρίδος
ἐστερημένος, πτωχός, πλανήτης …
 παγκόσμια κοινότητα μόνο των σοφών (βλ. διαφορά από την ιδανική
Πολιτεία του Πλάτωνα [διακυβέρνηση των φιλοσόφων προς το
συμφέρον όλων των κατοίκων – διάκριση σε 3 τάξεις])
όλοι οι σοφοί (άνδρες-γυναίκες) θα ακολουθήσουν τον ίδιο νόμο,
αυτόν του κοσμικού λόγου, θα έχουν τις ίδιες απόψεις για την
κοινωνία, θα ονομαστούν πολίτες της ίδιας πολιτείας, κάθε πράξη ενός
σοφού θα είναι προς όφελος κάθε σοφού.

12. Η «Πολιτεία» του Χρυσίππου
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ12
 ὁ νόμος ἐστὶ βασιλεὺς θείων τε καὶ ἀνθρωπίνων πραγμάτων· δεῖ δὲ
αὐτὸν προστάτην τε εἶναι τῶν καλῶν καὶ τῶν αἰσχρῶν καὶ ἄρχοντα
καὶ ἡγεμόνα, καὶ κατὰ τοῦτο κανόνα τε εἶναι δικαίων καὶ ἀδίκων καὶ
τῶν φύσει πολιτικῶν ζῴων προστακτικὸν μὲν ὧν ποιητέον,
ἀπαγορευτικὸν δὲ ὧν οὐ ποιητέον. (SVF III, 314) (βλ. σχόλιο σ. 187)
 ἡ μὲν γὰρ μεγαλόπολις ὅδε ὁ κόσμος ἐστὶ καὶ μιᾷ χρῆται πολιτείᾳ
καὶ νόμῳ ἑνί. (SVF III, 323)
 λέγουσιν τὸν μὲν οὐρανὸν κυρίως πόλιν (…) σπουδαῖον γὰρ ἡ πόλις
καὶ ὁ δῆμος ἀστεῖόν τι σύστημα καὶ πλῆθος ἀνθρώπων ὑπὸ νόμου
διοικούμενον. (SVF III, 327) (βλ. σχόλιο σ. 194)
 μία μοναδική ανθρώπινη κοινωνία, παγκοσμιότητα νόμου, ο νόμος
ως κύριος όλων των πραγμάτων – οι ηθικές αρχές = νόμοι της
έλλογης ανθρώπινης φύσης σε συμφωνία με τη Φύση

13. Η παρερμηνεία του Πλουτάρχου
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ13
 η απουσία ιστορικής βάσης
 η προβολή μεταγενέστερων αντιλήψεων στο παρελθόν
(αναχρονισμός)
Επομένως
 η τάση εξιδανίκευσης του Μ. Αλεξάνδρου
 η ανάγκη φιλοσοφικής θεμελίωσης ενός οικουμενικού ιστορικού
γεγονότος
 Οι λέξεις «πόλις» και «νόμος» χρησιμοποιούνται με μία ριζικά
διαφοροποιημένη σημασία, χωρίς καμία συγκεκριμένη πολιτική
αναφορά ιστορικά προσδιορίσιμη. Το πολιτικό λεξιλόγιο έχει γίνει
α-πολίτικο. Η ιδιότητα του πολίτη απαλλάσσεται από κάθε
συγκυριακή παράμετρο.

14. Συμπεράσματα (1)
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ14
 «H Πολιτεία του Ζήνωνα ως μια ενσυνείδητη απόρριψη της Πολιτείας του
Πλάτωνα, αν και το έργο του Πλάτωνα λειτούργησε ως καταλύτης. Από
κοινού ο Πλάτων και οι Κυνικοί επηρέασαν τη σκέψη του Ζήνωνα στην
Πολιτεία του, αλλά από μόνοι τους δεν την εξηγούν». (Erkshine, 1990)
 «Η στωική πολιτική θεωρία δεν είναι ένα πρόγραμμα μεταρρύθμισης αλλά
ένα πρότυπο του κόσμου, όπως θα ήταν αν μπορούσαν να ενωθούν οι
άνθρωποι όχι με τεχνητούς δεσμούς αλλά αναγνωρίζοντας ο ένας στον
άλλον κοινές αξίες και κοινούς σκοπούς.» (Long, 1997)
 Το ιδανικό κράτος του Ζήνωνα δεν αναγνωρίζει τους φραγμούς της
εθνικότητας ή του ιστορικού κράτους. Είναι μία έλλογη συμβιωτική
κοινότητα όλων των ανθρώπων, μία ιδανική παγκόσμια αυτοκρατορία,
κατά πρώτον ως πνευματική ενότητα γνώσης και βούλησης, και
δευτερευόντως ως πολιτική δύναμη. (Windelband-Heimsoeth, 1991)

15. Ο κοσμοπολίτης άνθρωπος
1. Η διαφοροποίηση της αρχαίας Στοάς από τη νεότερη Στοά
2. Πώς λειτουργεί ο κόσμος;
3. Τι σημαίνει τελικά «πολίτης του κόσμου»;
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ15

16. Η μέση Στοά – η νέα ελληνορωμαϊκή
πραγματικότητα - μετριοπάθεια
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ16
 αφαίρεση των ριζοσπαστικών στοιχείων
της έντονης κριτικής των πρώτων Στωικών
στην πόλη-κράτος και τους άλλους
σύγχρονους θεσμούς
 μετεξέλιξη των ιδεών του Ζήνωνα και του
Χρύσιππου σε ιδέες όπως η αδελφότητα
των ανθρώπων και η παγκόσμια κοινωνία ή
κοινότητα με χαρακτηριστικά τη
δικαιοσύνη, την καθολική συμμετοχή υπό
την καθοδήγηση των σοφών
 παγκόσμιο κράτος: τα μέλη του
διαμορφώνουν τα μέρη ενός όλου, όπως τα
μέλη ενός ανθρωπίνου σώματος είναι τα
μέρη του όλου.

17. Η νεότερη Στοά –
η ελληνορωμαϊκή κοσμόπολις
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ17
 Σενέκας: σύνδεση του ιδανικού της κοσμόπολης με την επικρατούσα δομή
της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (1ος αι. μ.Χ.) – κριτική στις ενέργειες των νυν
αυτοκρατόρων
 Επίκτητος: επιστροφή στον κοσμοπολιτισμό των πρώτων Στωικών, έμφαση
στο άτομο και μετά στην πόλη, έμφαση στην ηθική και δευτερευόντως
στην πολιτική χωρίς σημαντική κριτική στην αυτοκρατορία
 Μάρκος Αυρήλιος: ως εραστής της σοφίας στο τιμόνι της παγκόσμιας
αυτοκρατορίας, σύνδεση του κοσμοπολιτισμού με τη Ρωμαϊκή
αυτοκρατορία αλλά και θεωρία περί ιδανικού παγκόσμιου κράτους
(πραγματικότητα αλλά και ουτοπία)
 Από τον lex naturae, τον καθολικά έγκυρο νόμο της φύσης απορρέουν οι
ηθικές επιταγές και εντολές της κοινωνίας jus naturae. Ο κοσμοπολιτισμός
γίνεται στους Ρωμαίους περήφανη αυτοσυνείδηση της ιστορικής τους
αποστολής (Windelband-Heimsoeth, 1991).

18. Επίκτητος, Διατριβαί, Β 10.1-4
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ18
Σκέψαι τίς εἶ. Τὸ πρῶτον ἄνθρωπος, τοῦτο δ’ ἔστιν οὐδὲν ἔχων
κυριώτερον προαιρέσεως, ἀλλὰ ταύτῃ τὰ ἄλλα ὑποτεταγμένα, αὐτὴν
δ’ ἀδούλευτον καὶ ἀνυπότακτον. Σκόπει οὖν, τίνων κεχώρισαι κατὰ
λόγον. Κεχώρισαι θηρίων, κεχώρισαι προβάτων. Ἐπὶ τούτοις πολίτης
εἶ τοῦ κόσμου καὶ μέρος αὐτοῦ, οὐχ ἓν τῶν ὑπηρετικῶν, ἀλλὰ τῶν
προηγουμένων· παρακολουθητικὸς γὰρ εἶ τῇ θείᾳ διοικήσει καὶ τοῦ
ἑξῆς ἐπιλογιστικός.
Τίς οὖν ἐπαγγελία πολίτου; Μηδὲν ἔχειν ἰδίᾳ συμφέρον, περὶ
μηδενὸς βουλεύεσθαι ὡς ἀπόλυτον, ἀλλ’ ὥσπερ ἄν, εἰ ἡ χεὶρ ἢ ὁ
ποὺς λογισμὸν εἶχον καὶ παρηκολούθουν τῇ φυσικῇ κατασκευῇ,
οὐδέποτ’ ἂν ἄλλως ὥρμησαν ἢ ὠρέχθησαν ἢ ἐπανενεγκόντες ἐπὶ τὸ
ὅλον.

19. Μάρκος Αυρήλιος, Τὰ εἰς ἑαυτόν, 4.4*
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ19
Εἰ τὸ νοερὸν ἡμῖν κοινόν, καὶ ὁ λόγος, καθ’ ὃν
λογικοί ἐσμεν, κοινός· εἰ τοῦτο, καὶ ὁ προστακτικὸς
τῶν ποιητέων ἢ μὴ λόγος κοινός· εἰ τοῦτο, καὶ ὁ
νόμος κοινός· εἰ τοῦτο, πολῖταί ἐσμεν· εἰ τοῦτο,
πολιτεύματός τινος μετέχομεν· εἰ τοῦτο, ὁ κόσμος
ὡσανεὶ πόλις ἐστί·
τίνος γὰρ ἄλλου φήσει τις τὸ τῶν ἀνθρώπων πᾶν
γένος κοινοῦ πολιτεύματος μετέχειν; Ἐκεῖθεν δέ,
ἐκ τῆς κοινῆς ταύτης πόλεως, καὶ αὐτὸ τὸ νοερὸν
καὶ λογικὸν καὶ νομικὸν ἡμῖν ἢ πόθεν;
* το κείμενο δεν είναι στην εξεταστέα ύλη, μπορεί όμως να
αξιοποιηθεί ως παράλληλο ή να ενισχύσει την ερμηνευτική
κατανόηση.

20. Οι δύο αρχές των Στωικών
τὸ ποιοῦν τὸ πάσχον/τὸ ποιούμενον
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ20
 Ενεργητική αρχή
 Φύση ή Θεός ή πνεῦμα
 Αιτία (causa) – Λόγος
(ratio) που μορφοποιεί και
κινεί την ύλη
 Παθητική αρχή
 Ύλη ή ουσία χωρίς ποιοτικό
καθορισμό
Οἱ Στωικοὶ νοερὸν θεὸν ἀποφαίνονται πῦρ τεχνικόν, ὁδῷ
βαδίζον ἐπὶ γένεσιν κόσμου, ἐμπεριειληφὸς πάντας τοὺς
σπερματικοὺς λόγους, καθ’ οὓς ἕκαστα καθ’ εἱμαρμένην γίνεται·
καὶ πνεῦμα διῆκον δι’ ὅλου τοῦ κόσμου …. SVF II, 1027

21. Πώς λειτουργεί ο κόσμος;
Η ιδιαιτερότητα του ανθρώπου.
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ21
 Ο κόσμος είναι ένας έμψυχος οργανισμός, ένα ζῷον που
ακολουθεί τις επιταγές της θείας βουλήσεως, έχοντας τις ιδιότητες
του ανώτερου ζωικού οργανισμού: λογική, νόηση και φρόνηση.
 Το (θεϊκό) πνεῦμα (πβ. τεχνικὸν πῦρ) συνεκτείνεται μαζί με την ύλη.
 Ο κόσμος ταυτίζεται με τον δημιουργό Θεό, όπου κοινό στοιχείο
είναι ο λόγος (θείος Λόγος/ορθός λόγος).
 Ο θείος Λόγος έχει ως υλικό φορέα το πνεῦμα (πβ. τεχνικὸν πῦρ),
οργανώνει το σύμπαν και την ύλη.
 Πανθεϊσμός των Στωικών
 Ο ἐν ἡμῖν λόγος (ουσιαστικό γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης)
είναι απόρροια και αναπόσπαστο μέρος της ενεργητικής αρχής που
ενυπάρχει στο σύμπαν, του θείου/κοσμικού Λόγου.

22. Η ευρύτερη διάσταση της οἰκειώσεως
(από τη βιολογία στην ηθική)
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ22
 ἡ γὰρ οἰκείωσις αἴσθησις ἔοικε
τοῦ οἰκείου καὶ ἀντίληψις εἶναι
(SVF, II, 724)
 Ο μηχανισμός αυτό-
προσδιορισμού έναντι των άλλων
όντων αξιοποιώντας το ωφέλιμο
και το δυσάρεστο, απορρίπτοντας
το βλαβερό και το δυσάρεστο
 Η διευρυμένη αντίληψη περί
αδελφότητας και ενότητας των
ανθρώπων (Μέση και Νέα Στοά)

23. Η εἱμαρμένη και η πολυσημία της
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ23
 Κλεάνθης: ἄγου δε μ’, ὦ Ζεῦ, καὶ σύ γ΄ ἡ πεπρωμένη, ὅπου ποθ’
ὑμῖν εἰμὶ διατεταγμένος (SVF 1, 527)
 Η εἱμαρμένη («ο νους του Δία») συνιστά πνευματική δύναμη,
διοικητική δύναμη του σύμπαντος με χαρακτηριστικό την τάξη,
ορθολογική βάση, λογική αιτία του κόσμου και όσων με πρόνοια
διοικούνται μέσα στον κόσμο.
 id est ordinem seriemque causarum: τάξη, αλληλεξάρτηση αιτιών
 επιστημονική διάσταση σε μία έννοια που είχε μόνο θρησκευτικό
χαρακτήρα: ενότητα νόμων της Φύσης
 η τύχη είναι ἄδηλος αἰτία
 εναρμόνιση με την εἱμαρμένη: ευμενής αντιμετώπιση των όποιων
γεγονότων λαμβάνουν χώρα, ικανότητα να διακρίνει κανείς την
έκφραση της Θείας Πρόνοιας και στις όποιες άσχημες περιπτώσεις.

24. Η ηθικότητα του ανθρώπου
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ24
 Η ψυχή του ανθρώπου είναι απόσπασμα (μέρος) της παγκόσμιας
ψυχής, της ζωτικής, νοήμονος, θερμής πνοής που διαπερνά
ολόκληρο τον κόσμο.
 Ο άνθρωπος είναι ο μόνος (κεχωρῖσαι κατά λόγον) που έχει
προικιστεί από τη φύση με την ικανότητα να κατανοεί τα κοσμικά
γεγονότα και να προάγει με τις προσπάθειές του τη λογικότητα
της Φύσης (παρακολουθητικὸς γὰρ εἶ τῇ θείᾳ διοικήσει καὶ τοῦ ἑξῆς
ἐπιλογιστικός)
 Ο άνθρωπος είναι ο μόνος που έχει την ικανότητα να ενεργεί κατά
τρόπο που να μην συμφωνεί με τη βούληση της Φύσης.
 Ο άνθρωπος ως ηθικός ενεργητικός παράγοντας (προαίρεσις – βλ.
σχόλια βιβλίου 186, 202). Το ανθρώπινο αυτεξούσιο και το ἐφ’ ἡμῖν.
 Ο χαρακτήρας που διαμορφώνει ο άνθρωπος, αν και υπόκειται
στον νόμο της αιτίας και του αποτελέσματος, είναι ο δικός του, όχι
ο χαρακτήρας της Φύσης.

25. Συμπεράσματα (2)
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ25
 Ο άνθρωπος δεν είναι υπεύθυνος για το περιβάλλον στο
οποίο έχει βρεθεί, αλλά ο τρόπος με τον οποίο ενεργεί
σε σχέση με το περιβάλλον εξαρτάται από τον ίδιο.
 Κάθε απόφαση είναι το αναγκαστικό επακόλουθο της
αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με το περιβάλλον και
οι εξωτερικές συνθήκες είναι τα δευτερεύοντα αίτια της
πράξης, ενώ η συγκατάθεση της προσωπικότητας είναι
το κύριο αίτιο.
 Η προοπτική του όλου και η προοπτική του μέρους· ο
ντετερμινισμός που εισηγήθηκαν δεν αναιρεί την
ανθρώπινη ευθύνη. Όλες οι δυνατότητες στις οποίες
ένας γεγονός ενδέχεται να εξελιχθεί είναι ήδη
δεδομένες (εἱμαρμένη). Εμείς θα επιλέξουμε τη
δυνατότητα.
 ὁμολογουμένως τῷ λόγῳ ζῆν = ὁμολογουμένως τῇ
φύσει ζῆν

26. Η επιμέλεια του εαυτού
[Η εσωτερική ελευθερία]
1. Σε τι συνίσταται η ελευθερία του ανθρώπου;
2. Η επίτευξη της ευδαιμονίας
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ26

27. Η ενδοσκόπηση …
Μάρκος Αυρήλιος Τὰ εἰς ἑαυτόν 4.3
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ27
Ἀναχωρήσεις αὑτοῖς ζητοῦσιν ἀγροικίας καὶ
αἰγιαλοὺς καὶ ὄρη, εἴωθας δὲ καὶ σὺ τὰ τοιαῦτα
μάλιστα ποθεῖν. Ὅλον δὲ τοῦτο ἰδιωτικώτατόν ἐστιν,
ἐξόν, ἧς ἂν ὥρας ἐθελήσῃς, εἰς ἑαυτὸν ἀναχωρεῖν.
Οὐδαμοῦ γὰρ οὔτε ἡσυχιώτερον οὔτε
ἀπραγμονέστερον ἄνθρωπος ἀναχωρεῖ ἢ εἰς τὴν
ἑαυτοῦ ψυχήν, μάλισθ’ ὅστις ἔχει ἔνδον τοιαῦτα, εἰς
ἃ ἐγκύψας ἐν πάσῃ εὐμαρείᾳ εὐθὺς γίνεται· τὴν δὲ
εὐμάρειαν οὐδὲν ἄλλο λέγω ἢ εὐκοσμίαν. Συνεχῶς
οὖν δίδου σεαυτῷ ταύτην τὴν ἀναχώρησιν καὶ
ἀνανέου σεαυτόν· βραχέα δὲ ἔστω καὶ στοιχειώδη ἃ
εὐθὺς ἀπαντήσαντα ἀρκέσει εἰς τὸ πᾶσαν λύπην
ἀποκλύσαι καὶ ἀποπέμψαι σε μὴ δυσχεραίνοντα
ἐκείνοις ἐφ’ ἃ ἐπανέρχῃ. (…)

28. Η συνέχεια του αποσπάσματος
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ28
(…) Λοιπὸν οὖν μέμνησο τῆς ὑποχωρήσεως τῆς εἰς τοῦτο τὸ
ἀγρίδιον ἑαυτοῦ καὶ πρὸ παντὸς μὴ σπῶ μηδὲ κατεντείνου,
ἀλλὰ ἐλεύθερος ἔσο καὶ ὅρα τὰ πράγματα ὡς ἀνήρ, ὡς
ἄνθρωπος, ὡς πολίτης, ὡς θνητὸν ζῷον. Ἐν δὲ τοῖς
προχειροτάτοις, εἰς ἃ ἐγκύψεις, ταῦτα ἔστω τὰ δύο·
ἕν μέν, ὅτι τὰ πράγματα οὐχ ἅπτεται τῆς ψυχῆς, ἀλλ᾽ ἔξω
ἕστηκεν ἀτρεμοῦντα, αἱ δὲ ὀχλήσεις ἐκ μόνης τῆς ἔνδον
ὑπολήψεως·
ἕτερον δέ, ὅτι πάντα ταῦτα, ὅσα ὁρᾷς, ὅσον οὐδέπω
μεταβαλεῖ καὶ οὐκ ἔτι ἔσται· καὶ ὅσων ἤδη μεταβολαῖς αὐτὸς
παρατετύχηκας, συνεχῶς διανοοῦ.
Ὁ κόσμος ἀλλοίωσις, ὁ βίος ὑπόληψις.

29. Επίκτητος, Ἐγχειρίδιον, 15*
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ29
Μέμνησο, ὅτι ὡς ἐν συμποσίῳ σε δεῖ
ἀναστρέφεσθαι. Περιφερόμενον γέγονέ τι κατὰ σέ·
ἐκτείνας τὴν χεῖρα κοσμίως μετάλαβε. Παρέρχεται·
μὴ κάτεχε. Οὔπω ἥκει· μὴ ἐπίβαλλε πόρρω τὴν
ὄρεξιν, ἀλλὰ περίμενε μέχρις ἂν γένηται κατὰ σέ.
Οὕτω πρὸς τέκνα, οὕτω πρὸς γυναῖκα, οὕτω πρὸς
ἀρχάς, οὕτω πρὸς πλοῦτον· καὶ ἔσῃ ποτὲ ἄξιος τῶν
θεῶν συμπότης.
Ἂν δὲ καὶ παρατεθέντων σοι μὴ λάβῃς, ἀλλ’
ὑπερίδῃς, τότε οὐ μόνον συμπότης τῶν θεῶν ἔσῃ,
ἀλλὰ καὶ συνάρχων. Οὕτω γὰρ ποιῶν Διογένης καὶ
Ἡράκλειτος καὶ οἱ ὅμοιοι ἀξίως θεῖοί τε ἦσαν καὶ
ἐλέγοντο.
* το κείμενο δεν είναι στην εξεταστέα ύλη, μπορεί όμως να
αξιοποιηθεί ως παράλληλο ή να ενισχύσει την ερμηνευτική
κατανόηση.

30. ἀρετή - ἀδιάφορα – κατὰ φύσιν – παρὰ φύσιν
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ30
 αρετή: αυτοτελής, αξίζει να προτιμηθεί μόνο για τον εαυτό της και
όχι εξαιτίας του φόβου, της ελπίδας ή κάποιου άλλου εξωτερικού
πράγματος.
 ἀδιαφορία για κάθε τι· ζωή-θάνατος, υγεία-ασθένεια, πλούτος-
φτώχεια από ηθική σκοπιά δεν έχουν καμία αξία ούτε θετική ούτε
αρνητική (ἀδιάφορα).
 Ο συνηθισμένος άνθρωπος πιστεύει ότι σημασία έχει να είσαι
υγιής, ενώ ο στωικός σοφός καταλαβαίνει ότι αξία έχει η
προσπάθεια που καταβάλλεις ώστε να είσαι υγιής (Sharples,
1996)
 τὰ προηγμένα (κατὰ φύσιν) που θεωρούνται προτιμώμενα και τὰ
ἀποπροηγμένα (παρὰ φύσιν) που απορρίπτονται· τὰ κατὰ φύσιν
δεν έχουν ηθική αξία καθεαυτά: το υλικό ή τα μέσα για να γίνει
λογική επιλογή. (Long, 1990)

31. Η επίτευξη της ευδαιμονίας – προϋποθέσεις
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ31
 Ο άνθρωπος και ο σοφός καθηγούνται από τον λόγο με συνέπεια τη
συγκέντρωση του ανθρώπου στον εαυτό του.
 Ο άνθρωπος προβάλλει αντίσταση, είναι αδιάφορος απέναντι σε
όλα όσα ανήκουν στις άμεσες ορμές, τα συναισθήματα κ.ο.κ.
 Εσωτερική ανεξαρτησία, ελευθερία· συμφωνία με το είναι μας,
συμφωνία με το εαυτό μας, αρμονία του πνεύματος με τον εαυτό
του.
 Η εσωτερική ενότητα με τον εαυτό μου, όταν τη νιώθω, είναι η
ευτυχία· και αυτή δεν καταστρέφεται από το εξωτερικό κακό.
 Ο σοφός είναι ο τέλειος άνθρωπος που αντανακλά την τελειότητα
της Φύσης· το πρότυπο με το οποίο προσπαθούμε να
συμμορφωθούμε.

32. Συμπεράσματα (3)
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ32
 Η καθ’ αυτό ουσία της ψυχής εκδηλώνεται ως
λογική ικανότητα που αρνείται τη
συγκατάθεσή της τα ορμέμφυτα.
 Η ψυχή ως τμήμα του κοσμικού Λόγου,
αποκλείει τον εαυτό της από τις ορμές των
αισθήσεων, ως κάτι που αντιστέκεται.
 Οι απαιτήσεις της φύσης συμπίπτουν με τις
απαιτήσεις του λόγου και βρίσκονται σε
αντίφαση με τις απαιτήσεις των αισθήσεων.
 Η ζωή που βρίσκεται σε αρμονική σχέση με
τη Φύση και τον Λόγο είναι ένα καθῆκον που
πρέπει να το εκπληρώσει ο σοφός, ένας νόμος
στον οποίο πρέπει να υποταχθεί, αντίθετα
προς τις ροπές των αισθήσεών του.
(Windelband-Heimsoeth, 1991)

33. Και μην ξεχνάτε …
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ33

34. Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣΗΜΕΡΙΔΑ Σ.Φ.ΧΑΝΙΩΝ34
 Algra K. - Barnes J. - Mansfeld J. - Schofield M., The Cambridge History of Hellenistic
Philosophy, Cambridge University Press, 2005
 von Arnim H., Stoicorum Veterum Fragmenta (SVF), vol:1-4, Teubner, Stuttgart
1964.
 Baldry H. C., The unity of mankind in Greek Thought, Cambridge University Press,
1965
 Βréhier E., Chrysippe et l’ ancien Stoïcisme, Paris, 1951
 Finnis J., Natural law and natural rights, Oxford, 1980
 Long A. A., Η Ελληνιστική Φιλοσοφία, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990.
 Long Α. Α. & Sedley D. N., The Hellenestic Philosophers, Cambridge University Press
1999, vol.1,2
 Schofield Μ., Η Στωική ιδέα της πόλης, MIET, Aθήνα 1997
 Sharples R.W., Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί, Θύραθεν, 2002
 Watson G, The Natural Law and Stoicism, στο Long. A. (ed) Problems in Stoicism,
London 1971, σελ. 216-38
 Windelband W. – Heimsoeth H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα
1991, τόμος Α΄
 http://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/filosofia/page_095.html