1. TEMA 5
OS GRANDES REINOS PENINSULARES
2º ESO

2. INTRODUCIÓN
● Ao longo dos séculos XII e XIII
consolidáronse os catro reinos
cristiáns da Península Ibérica:
Portugal, Castela e León, Navarra e a
Coroa de Aragón.
● A expansión militar fortaleceu os dous
grandes Estados da Península: A Coroa
de Castela e a Coroa de Aragón.
● En Castela a economía baseouse na
gandaría da lá e no predominio social
da nobreza.
● Na Coroa de Aragón desenvolveuse o
comercio mediterráneo e xurdiu unha
poderosa burguesía.
● Na segunda metade do século XIV, a
crise económica e social que afectou
a toda Europa acadou tamén os reinos
hispánicos.

3. 1
A CONSOLIDACIÓN DOS REINOS HISPÁNICOS
Entre os séculos XII e XIII, os diversos estados cristiáns peninsulares
consolidaron as súas dinastías reais, que fixeran hereditario o cargo.

4. A COROA DE CASTELA
● Fernando I, primeiro rei de
Castela, uniu o seu reino ao
de León no ano 1038:
primeira unificación → reino
de Castela e León.
● A mediados do XII vólvense
a separar en dous reinos
independentes por motivos
hereditarios.
● No 1230, con Fernando III,
realízase a reunificación
definitiva. Nace a Coroa e
Castela

5. O REINO DE PORTUGAL
● Portugal foi un condado do reino de Castela e León.
● Independizouse en 1128 ao proclamarse rei o conde Afonso Enríquez,
Afonso I de Portugal.
● Avanzou cara o sur de xeito independente.

6. O REINO DE PAMPLONA
● A fins do século XI é incorporado ao reino de Aragón.
● No 1134 (séc. XII), os pamploneses sepáranse de Aragón, e o Reino de
Pamplona volve a ser un Estado independente.
● Quedou encaixado entre os reinos de Aragón e Castela e non se puido
expandir.
● Con Sancho VI “ o sabio” (1162) cambia de nome, convertíndose no Reino
de Navarra.

7. A COROA DE ARAGÓN
● Formouse no ano 1137 co matrimonio entre a Petronila de Aragón e o conde Ramón
Berenguer IV de Barcelona.
● O primeiro rei da nova coroa foi Alfonso II.
● A Coroa de Aragón incluía o reino de Aragón, os condados cataláns e os condados
de Occitania (Francia).
● No século XIII, a Coroa de Aragón perdeu a maioría das posesións francesas e freou
a súa expansión cara o norte. Xaime I dirixiu a expansión cara o sur e polo
Mediterráneo.

8. 2
A GRANDE EXPANSIÓN DO SÉCULO XIII

9. O AVANCE CARA O SUR
● Durante o século XIII, despois da
batalla das Navas de Tolosa
(1212) que puxo fin ao imperio
almohade, os reinos cristiáns
iniciaron unha gran expansión
militar cara o sur.
– Portugal finalizou a súa
expansión coa conquista de
Faro o ano 1249.
– O reino de León ocupou
Estremadura (1230) e, despois
da unión con Castela, o val
do Guadalquivir (Fernando III)
e, máis adiante, Cádiz e
Murcia (Alfonso X “o sabio”).
– A Coroa de Aragón, co rei
Xaime I, conquistou Valencia
(1238) e as Illas Baleares
(1287).
● Al-Andalus quedou reducido ao
reino de Granada, independente
ata o século XV.

10. OCUPACIÓN E REPOBOACIÓN
● A repoboación das terra conquistadas seguiu
dous camiños diferentes:
– Nas terras conquistadas por Castela:
● Os poboadores musulmáns fuxiron
ou foron expulsados.
● O territorio foi repartido
(repartimientos) en grandes
latifundios aos nobres e ordes
militares que axudaran nas
campañas, creando grandes pastos
para o gando ovino
● A repoboación fíxose con leoneses,
casteláns e vascos.
– Nas zonas ocupadas pola Coroa de
Aragón foi semellante, pero:
● Os musulmáns puideron consevar a
súa relixión e as súas leis
(mudéxares) e quedaron como
servos de nobres e clérigos.
● A repoboación das Baleares fíxose
con cataláns e a de Valencia con
aragoneses e cataláns.

11. EVOLUCIÓN

12. 3
AS INSTITUCIÓNS DE GOBERNO
●Os tres grandes reinos peninsulares (Castela, Navarra e a Coroa de Aragón)
rexíanse por tres institucións de goberno: a monarquía, as Cortes e os
municipios.
●Diferenzas:
●Tanto o Reino de Castela como o de Navarra eran un único Estado, cunhas
únicas Cortes e unha única lei.
●A Coroa de Aragón era unha asociación de Estados (Aragón, Cataluña e
Valencia) cada un dos cales tiña leis e Cortes propias, pero baixa a autoridade
dun mesmo monarca.

13. ● MONARQUÍA: Na Coroa de Castela tiña extensos poderes e na de
Aragón o monarca seguía unha tradición pactista: o rei debía
comprometerse a respectar as institucións, leis e costumes dos tres
Estados asociados.
● CORTES:
– En Castela non podían lexislar, tiñan función consultiva. Xurdiron do
Consello Real.
– Na Coroa de Aragón debía contar con ellas para gobernar (pactismo).
Non podía establecer novos impostos nin leis sen a súa aprobación.
Cada reino tiña as súas Cortes. En Cataluña créase no século XIV a
“Diputación del General” ou Generalitat.
● MUNICIPIOS:
– Na Coroa de Castela os concellos (concejos, reunión abertad dos
veciños) foron substituídos polos cabidos (cabildos) baixo o control da
nobreza.
– Na Coroa de Aragón, o desenvolvemento comercial e artesán deulle
moito poder á burguesía. Na cidade de Barcelona había cinco
consellerios elixidos polo Consello do Cento (Consell de Cent) que era a
institución de goberno municipal.

14. 4
A COROA DE CASTELA: ECONOMÍA E SOCIEDADE

15. ● A maioría da poboación en Castela
dedicábase á agricultura: cultivo de
cereais, viño e aceite.
● A gandaría ovina, productora de la
destinada á exportación, era a
predominante. Para defender os intereses
dos propietarios dos rabaños (nobreza,
monarca) creouse o
Honrado Concejo de la Mesta (1273) por
Alfonso X.
● A meirande parte da la exportábase a
Flandres (a cidades como Bruxes).
● O comercio concentrábase en Burgos
desde onde se embarcaba cara a Flandres
nos portos do Cantábrico.Para este
comercio xudiron mercados e feiras como a
de Medina del Campo.
● A Reconquista supuxo que os reis lles
condeceran enormes extensións de terras
aos nobres, ordes militares e á Igrexa,
que se volveron moi poderosos e lograron,
en ocasións, impoñerse ao rei.
● A nobreza opúxose ás manufacturas
téxtiles da la porque prefería os
beneficios rápidos da exportación. Por
iso, en Castela non se desenvolveu unha
burguesía forte.

16. 5
A COROA DE ARAGÓN: ECONOMÍA E SOCIEDADE

17. ECONOMÍA DIVERSIFICADA. RUTAS COMERCIAIS
● Na economía da Coroa de Aragón predominaba a agricultura, como nas
hortas valencianas, e a gandaría.
● Nas cidades desenvolvéronse actividades artesanais e as manufacturas
(téxtil, metalúrxica, construción naval) estimuladas polo comercio marítimo.
● Entre os séculos XIII e XV desenvolveuse un florecente comercio exterior
polo Mar Mediterráneo e cara a Flandres.
● As rutas dirixíanse a Sardeña, Sicilia, Mar Exeo, Imperio bizantino e Norte de
África
● Nos portos principais do Mediterráneo creáronse os Consulados de Mar para
defender os intereses dos comerciantes da Coroa de Aragón. Tiñan como
representante un cónsul que resolvía litixios e actuaba como delegado ante
as autoridade do país.
● Nas lonxas centralizábase o comercio

18. EXPASIÓN DA COROA DE ARAGÓN

19. CONQUISTAS MILITARES E IMPULSO DA BURGUESÍA
● A Coroa de Aragón levou a cabo unha política de conquistas militares para protexer as rutas
comerciais do Mediterráneo.
– Ocupación de Sicilia (1282) e Sardeña (1323).
– Os almogávares (tropas mercenarias), controlaron os ducados de Atenas e Neopatria
(séc. XIV).
– Alfonso o Magnánimo tomou Nápoles (séc. XV).
● A prosperidade comercial favoreceu o desenvolvemento dunha poderosa burguesía que
acumulou riqueza e poder, e apoiou a expansión dos monarcas polo Mediterráneo con diñeiro,
naves e equipamento.

20. 6
OS
CONFLITOS SOCIAIS E POLÍTICOS
NA
BAIXA IDADE MEDIA
A partir do século XIV, a chegada da Peste Negra (1348) inaugurou unha etapa de
crise económica e social nos reinos peninsulares, con revoltas campesiñas, conflitos
nas cidades e enfrontamentos entre a nobreza e o monarca que derivaron en
guerras civís.

21. OS ENFRONTAMENTOS NOBILIARIOS EN CASTELA
● Desde finais do século XIII, os monarcas de Castela intentaban
impoñer a súa autoridade á nobreza. Pero a crise do século XIV
impulsou aos nobres a enfrontarse ao monarca, restaurando privilexios
e ampliando territorios baixo o seu control.
● Pedro I de Castela quixo dominar aos nobres. Para iso apoiouse na
burguesía urbana e favoreceu aos artesanos textiles contra os
intereses da Mesta. Ademais, anulou privilexios señoriais a parte da
nobreza e o clero.
● En resposta, un sector da alta nobreza opúxose ao monarca e apoiou
como rei ao seu irmán bastardo Enrique de Trastámara.
● Tras anos de guerra, o
bando nobiliario conseguiu vencer e proclamar rei a Enrique II (1369)
que se viu obrigado a conceder grandes privilexios á nobreza que lle
axudou.
● Os seguintes monarcas (Juan II, Enrique IV) tiveron que afrontar
diversas rebelións nobiliarias, verdadeiras guerras civís.
● Malia estes enfrontamentos, Castela, que non resultou tan prexudicada
demográficamente pola peste como a Coroa de Aragón, experimentou
no século XV un importante auxe económico, centrado no comercio.

22. A CRISE DO SÉCULO XIV NA COROA DE ARAGÓN
● A crise económica do século XIV afectou profundamente á Coroa de
Aragón, especialmente a Cataluña, provocando o despoboamento do
campo e o colapso do comercio mediterráneo.
● Crise política: A principios do século XV, produciuse un cambio de
dinastía.
● Tras a morte sen descendencia do rei Martín o Humano (1410),
representantes de Aragón, Cataluña e Valencia, reuníronse en Caspe
(1412) para elixir un novo monarca. O elixido foi Fernando de
Antequera, que pertencía á dinastía castelá dos Trastámara.
● A mediados do século XV, e durante o reinado de Juan II, Cataluña
viuse sacudida por unha serie de graves conflitos sociais.
– Os campesiños ("remensas") subleváronse contra os nobres
que promulgaran leis que endurecían os impostos e servidumes que
lles habían de satisfacer.
– En Barcelona, os pequenos artesáns e comerciantes, arruinados
pola crise económica, enfrontáronse á oligarquía municipal
(nobres e burgueses ricos), que acaparaba os cargos. Os
primeiros organizáranse nun partido chamado a Busca e os
segundos agrupábanse na Biga.
– Finalmente, estalou unha guerra civil (1462-1472) entre a
oligarquía catalá (Biga), que desexaba manter os seus privilexios, e
o rei Juan II, que tiña o apoio dos remensas e da Busca. O
bando real conseguiu impoñerse, aínda que sen dar solución aos
problemas que provocaran o conflito.

23. GUERRA CIVIL EN CATALUÑA

24. 7
O GÓTICO NA PENÍNSULA IBÉRICA

25. ARQUITECTURA
● A arquitectura gótica da Península Ibérica presenta dúas variantes:
– O gotico setentrional ou francés: caracterizado pola verticalidade e a
ornamentación: Navarra e Castela e León.
Burgos
León
Toledo

26. – O gótico meridional: horizontal e austero. Na Coroa de Aragón.
Santa Mª do Mar
Barcelona
Catedral
Palma de Mallorca

27. ESCULTURA
Porta do Sarmental - Burgos
Virxe Branca - León
Sepulcro de Don Alfonso
Gil de Siloé
San Jordi matando o dragón
Guillem de Sagarra

28. PINTURA
- Durante o século XIII dominada en Castela e León
pola arte da miniatura
- A partir do século XIV a Coroa de Aragón convertiuse
nun gran centro de pintura, recibindo influencias italianas
e flamengas.
Cantigas de Alfonso X
Lluis Dalmau
Jaume Serra Virxe dos Consellers Bartolomé Bermejo
Santo Domingo de Silos

29. FIN