«Тіл дамуы бұзылған мектепке дейінгі ересек балалардың графикалық қабілетін қалыптастыру»

1. ТІЛ ДАМУЫ БҰЗЫЛҒАН МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЕРЕСЕК БАЛАЛАРДЫҢ
ГРАФИКАЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ.
Балдайкенова Г.С.
логопед
№6 «Алданыш» б/б КМҚК, Қарағанды қаласы
Жалпы тілдің өмірде алатын орны ерекше. Тіл байланысқа түсу, қарым-қатынас
жасау, ойды жеткізу, сезімді білдіру құралы. Баланың тілін дамыту туғаннан, мектепке
дейінгі кезеңнен бастау алады.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпы білім беретін оқу бағдарламасында
«Коммуникация» білім беру саласы балалар әрекетінің әртүрлі нысандары мен түрлерінде
ауызша және байланыстырып сөйлеуді, шығармашылық сөйлеу әрекетін дамытуды; тілдің
дыбыстық мәдениетін тәрбиелеуді, тілдің грамматикалық жағын қалыптастыруды,
мазмұндауды, мемлекеттік және басқа тілдерді дамытуды, сауат ашу негіздерін
қалыптастыруды қамтып отыр.
Мектепке дейінгі мекемелерде білім беру, тәрбиелеу, білім беру мазмұнын дамыту
сауатты ұйымдастырылмаса, баланың оқу мен жазуды игеру мәселесін түпкілікті шешу
мүмкіндігі болмайды. Бұл мәселелерді жүзеге асыру барысында балалардың тіл дамуында
болатын кемшіліктер басты кедергілер болып табылады.
Тіл дамуының бұзылуларының негізгі белгілері: дыбыстаудың бұзылуы, просодика,
сөйлеу барысында тыныс алу, дауыс және артикуляциялық моториканың дұрыс
қимылдамауы. Сондай-ақ, орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан қимылдық механизмі
бұзылып, жалпы және ұсақ моторикасында да қиындақтар болады. Бұл балалар өз
құрбыларынан ептілік және қимылдың нақтылығынан артта қалады, бір әрекеттен екінші
әрекетке ауысуларында қиындықтар байқалады. Қимылдық тапсырма, нұсқауларды орындау
мүмкіндіктері шектеулі болады. Сөйлеуінде кемістігі бар балаларға оқу қызметінің
мазмұндық жағына деген индиферентті көзқарас тән. Балаларда көбінде интегративті
функциялардың (көру, есту және қозғалтқыштық үйлестірушіліктер) қалыптаспағандығы
байқалады. Логопат балалармен түзету жұмыстарын уақытылы, жүйелі, жан-жақты жүргізіп
көмек беру бұл кемшіліктерді жоюдың шешуші жолы болады. Оның ішінде жалпы және
ұсақ моториканы дамыту ерекше орын алады.Логопад балаларға тән саусақтар мен қол
білезіктерінің епті қозғалыстарының дамымағандығын жазуға оқыту кезінде мынадай
ерекшеліктер білінеді: балалар қаламды қате және үлкен қиналыспен ұстайды, бұл ретте
«тұзақтар» мен «ілмектер» бірдей болып шықпайды, сызықтар «дірілді», қысым жасау
бірдей мөлшерде емес, әріптер әртүрлі мөлшерде және жазылуына ұқсас әріптермен
алмастырғандай болып шығады. М.М. Кольцова зерттеулерінде, тіл дамуы бұзылған
балалардың ұсақ қол моторикасын дамыту барысында баланың тіл дамуы жай ғана
жетілмейді, сондай-ақ, оның жан-жақты дамуында үлкен рөл атқаратыны анықталған.
Графикалық қабілетін қалыптастыру жұмысы баланың барлық іс-әрекеттерінде
жүзеге асырылуы қажет: оқу қызметтерінде (тіл дамыту, сауат ашу, математика, бейнелеу
өнері, қол еңбегі және т.б) және оқу қызметінен тыс уақыттарда. Дәстүрлі жұмыс
пропедевтикалық кезеңнен бас алуы қажет. Негізгі мақсаты графо-моторлық қабілетті
үйренуінде баланың оқу қызметіне деген қызығушылығын және құралды қолдана алу
қабілетін арттыруға бағытталады. Психолог ғалымдардың зерттуіне сүйенсек,
балабақшадағы балалардың 90% жазу мен оқуға деген қызығушылық білдірген. Жазу
психологиялық және физилогиялық тұрғыда алғанда өте қиын күрделі үдеріс. Балаланың

2. ойын түріндегі әртүрлі жаттығуларды орындауы оның негізгі әрі басты тәжіріибесі болады.
Графикалық дағдыны дамыту үшін графикалық бақылаулар, суреттер салу (нүкте, нұсқау,
торкөз бойынша) , штрих түсіру (қол қимылын әр бағыттарда қимылдату, силуэттік
штрихтаулар, суреттің элементтерін бастыру), суреттерді бояу.
Сызықтық графиканы үйрену үдерісін ынталандыру үшін келесі тапсырмалар жақсы
нәтижеге жеткізеді:
 Жоғарыдан-төменге, төменнен жоғарыға түзу тік, паралелдік сызықтар сызу;
 Солдан-оңға және оңнан солға түзу көлденең, паралельдік сызықтар сызу;
 Тік және көлденең сызықтарын үйлестіріп композициялар құрастыру;
 Еңкіш, паралельдік сызықтар, қиысатын, сынық сызықтар жүргізу;
 Доғал тәріздес қисық, толқынды, ілмекті және шиыршықты сызықтар салу;
 Сызықтардан құрастырылған композициялар жасау;
 Геометриялық фигуралар негізінде бейнелер салу;
 Тірек нүктелерін қолданып геометриялық фигураларды салу;
Ойын түріндегі жаттығуларды қолдану мысалдарын қарастырайық.
1 жаттығу. Мақсаты: ерікті түрде нүктелерді салғызуда қарындашты дұрыс ұстай
білуді қалыптастыру.
Нұсқау: «Мүмкіндігіңше көп жұлдыздарды сал. Есіңде болсын олар бізден өте алыста,
сондықтан біз оларды нүкте түрінде ғана көреміз».
Жерден жұлдыздардың алыстауына қарай, нүктелерді салудағы басу күші азайады.
Қимыл шолақ, үзік және жылдам болу керек.
2 жаттығу. Мақсаты: берілген нүктеден қарама-қарсы бағытта, яғни төменнен жоғарыға
және жоғарыдан төменге қарай сызық сызу қабілетін қалыптастырады.
Нұсқау: «Күн сәулесін сызғанда қарындашты қағаз бетінен ажыратпа, әйтпесе күн сәулесі
шөпке дейін жете аламай қалады (жоғарыдан төмен қарай үздіксіз, бірқалыпты сызу)».
«Ал, енді, сенің сәулелерің шөпке жетсе, шөптің өсуіне көмектес (төменнен жоғары қарай
шөптерді түзу етіп бастыру)».
3жаттығу. Мақсаты: кеңістікті қабылдауды, зейінділікті, көру-моторикалық
координациясын дамыту.
Нұсқау: Қарындашпен көбелек және қоңызды бастыр ............ түспен көбелекті, ал .........
түспен қоңызды боя (түсті педагог немесе бала өзі таңдайды).
Бұл жаттығу қоршаған ортаны таныстыруда, «жәндіктер» түсінігін қалыптастыруда
сөздіктерін, білімдерін кеңейтуде қолдануға болады.
 Көбелек пен қоңызды бір сөзбен қалай айтамыз?
 Жәндіктердің тағы қандай түрлерін білесіңдер?
Осы және осыған ұқсас тапсырмалар тіл кемістігі бар балалардың көріп
анализдеу және бағыт-бағдарлау түсініктерін дамытады. Алдыңғы көрсетілген
жаттығулардан басқа, көріп талдау және кеңістікті бағдарлау қабілетін дамытуға келесідей
тапсырмалар үлесін тигізеді: суреттергі айырмашылықтарды табу (ұқсас элементтерді),
затты сұлбасынан ажырату және суреттердің бөліктерінен табу, бөліктерден бір бүтін суретті
құрастыра алу.
Қолдың жұмысын жетілдіруде, графикалық сызықтарды жазуды қалыптастыру
күнделікті жұмыс барысында бақылаулар, көркем әдебиет шығармаларымен таныстыру,
табиғи және жарамсыз материалдарды оқу қызметтерінде қолдану, дидактикалық ойындарда,
логикалық ойын және тапсырмаларда жүзеге асырылады. Саусақ бұлшық еттерінің

3. қимылының жақсы жетілуі баланың болашақта жазу, сызу, сурет салу, бояу әрекеттерін
жетік игеруіне оңды әсер етеді. Қалам, қарындашты дұрыс ұстауын жетілдіру үшін саусақ
жаттығу-ойындарды қолданған тиімді. Оқу қызметтерінде, тыс уақыттарда құрғақ
бассейіндермен ойнау, құммен сурет салу, Су-Джок шарларымен ойындар, марблс тастарын
қолдану, кинетикалық құмдармен ойындар, табиғи матералдарды қолдану қазіргі таңда
кеңінен қолданылып келеді. Осы ойындар баланың қызығушылығын арттырып, тапсырманы
орындау барысында тиянақтылығын, зейінділігін, тұрақтылығын, көріп қабылдауын
дамытады.
Баланың әлемі – нақты заттың әлемі, яғни баламен жақын болам десеңіз, оның жас
және психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Ойын түріндегі берілген тапсырма,
жаттығулар баланың ойлау, жазу, сызуға деген қызығушылығын арттыра түседі. Сондықтан
баланың графикалық қабілеттерін қалыптастыруда ойындық тәсілдерді кеңінен қолдану
педагогтың шеберлігі болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. ҚР мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемелекеттік жалпыға міндетті
стандарты. 2016ж.
2. Журнал «Тілашар, логопед» 2011ж.
3. Журнал «Балабақша тәрбиелеу және оқыту» 2016ж.
4. Журнал «Дефектология» 2011ж.
5. Журнал «Воспитание и обучение» 2011г.