Монгол улсад хурал үүссэн тухай, Богд хаант Монгол улсын дээд доод хурлын тухай, хурлын зохион байгуулалт, гишүүдийн хариуцлагын тухай

1. МОНГОЛ УЛСЫН ДЭЭД, ДООД
ХУРЛЫН ТУХАЙ
Бэлтгэсэн: М. Чимэддолжин

2. Агуулга
 Монгол улсад хурал үүссэн тухай
 Богд хаант Монгол улсын үе
 Улсын дээд, доод хурал
 Хурлын зохион байгуулалт, гишүүдийн
хариуцлага
 Өнөөгийн Монгол Улсын Их Хурлын дэг
 Гадаад улс орны Хурлын дэг

3. Монгол улсад хурал үүссэн тухай
 Монгол газар нутагт оршин амьдарч байсан эртний
овог аймгуудыг “хурал” удирдаж байсан гэх бүрэн
үндэстэй.
 Монгол нутаг дахь эртний улсуудын үед “хурал” нийт
улсын ноёд язгууртны хуралдаан, тухайлсан овог
аймгийн хурал гэсэн эрх, үүргийн хувьд ялгаатай
хоёр үндсэн хэлбэртэй болсон ба энэ нь 13-р зуун
хүртэл зэрэгцэн оршсон ажээ.

4. № Нэрс Тайлбар
1 Хурал 1206 онд Чингис хаан Монгол улсыг байгуулахдаа
цэрэг-засаг захиргааны мянганы тогтолцоог
нэвтрүүлж, цусан төрлийн овог, аймгаараа оршин
амьдрах хуучин ёсыг халжээ. Тэрхүү хуучин ёстой
хамт овог, аймгийн “хурал” үгүй болсон байна.
2 Алтан ургийн
зөвлөлгөөн
Чингис хаан “Алтан ургийн зөвлөлгөөн”-ийг
шинээр зохион байгуулсан байна. Уг хуралдайд
нь хааны ах дүү нар, хөвгүүд, нөлөө бүхий ноёд
түшмэд, цэргийн жанжид оролцдог байв. Чингис
хааны үеийн хуралдайг одоо цагийн
парламенттай адилтган үзэж тайлбарласан нь
олонтаа.
3 Ноёдын чуулган Хубилай хааны үеэс хуралдайд зарчмын шинжтэй
өөрчлөлт орсон байна. Ийнхүү хуралдайд Чингис
хааны алтан ургийн удмын хүмүүс оролцох ёсыг
халж цэрэг, жанжидыг оролцуулдаг болгов. 14-р
зуунаас Монголын хурлын байгууллага “Ноёдын
чуулган” гэсэн нэртэй болжээ.
4 Улсын хурал Богд хааны үе 1914 онд дээд, доод танхимтай
“Улсын хурал”-ыг байгуулсан.

5. Алтан ургийн зөвлөлгөөн

6. Богд хаант Монгол улсын засгийн газар юуны өмнө шинэ
байгуулагдсан төр улсаа бэхжүүлэх, засаг захиргааныхаа зохион
байгуулалтыг цэгцлэх, Монгол угсаатныг нэгтгэх зэрэг гол гол үйл
ажиллагаануудыг авч хэрэгжүүлэх болсон. Үүнд:
 Улсын дээд хуралд яамдын тэргүүнүүд болон дэд сайдууд, засаг
ноёд, аймгуудын дарга, түшмэд нар хуралдаж байхаар болж
хурлын дүрмээ баталсан.
Богд хаант Монгол улсын үе /1911-1920/

7. Хурлын дүрмийн 2-р зүйлд Дээд, Доод хурлын эрх, үүргийг “Дээд
хурлын олон сайд ноёд болбоос улс төрийн чухал хэрэгт бодлого
гарган зөвлөн хэлэлцээд айлтгахыг айлтгаг. Таслан шийтгэхийг
нь таслан шийтгэмүй. Доод хуралд тушаан өгч хэлэлцүүлэхийг
нь хянан хэлэлцүүлмүй. Доод хуралд хэлэлцсэн хамаг хэргийг
нягтлан тогтоож гүйцэтгэн шийтгэмүй. Доод хурлын олон
түшмэд, бичиг данс бүхий ба үгүй, улс төрд тустай болох
хэрэгт санаа гаргаж зөвлөн хэлэлцээд Дээд хуралд өргөж
тогтоомуй. Дээд хурлаас тушаан өгсөн хэргийг хянан хэлэлцээд,
саналыг илтгэн мэдүүлж тогтоомуй. Хэрэв хэлэлцсэн хэргийн
дотор хараахан нэгэн адил үгүй болохул тус тусын учрыг гаргаж
мэдүүлмүй" хэмээн тодорхойлсон байна.
Улсын Дээд, Доод хурал

8.  Эрдэмтэн судлаачид зөвхөн Дээд хурал л зөвлөх болон
таслах эрхтэй байсан, Доод хурал бол асуудлыг
хэлэлцээд саналаа Дээд хуралд мэдүүлэх эсхүл Дээд
хурлаас тушаан ирүүлсэн зүйлийг нарийвчлан хэлэлцээд
эргэж өргөн барих үүрэгтэй хурлын танхим байсныг үнэн
зөв тэмдэглэсэн байдаг.
 1914 онд Улсын Дээд, Доод хурлыг байгуулж, 8 зүйл
бүхий дүрмийг батлав. Дүрэмд хурлын бүрэлдэхүүн,
хэлэлцэх асуудлын чиглэл, хуралдах өдөр, цагийг
тогтоож, хурлаас хожимдсон, тасалсан хүмүүст оноох
шийтгэл, хурлаас чөлөө авах журмыг тогтоожээ. Ингээд
1914 оны 4 сарын 13-ны өдөр Улсын Дээд хурал анхны
хуралдааныг хийжээ.
Улсын Дээд, Доод хурал

9.  Улсын Дээд, Доод хурлын гишүүдийг томилон бүрдүүлдэг байв.
 Дээд хуралд яамдын тэргүүн ба дэд сайд, Нийслэлд буй засаг
ба засаг бус хан, бэйл, бэйс, гүн нар, Их шавь, Хөлөнбуйр,
Дарьганга, Цахар зэрэг газрын бүгдийн дарга нар оролцоно.
Дээд хурлыг Бүгд Ерөнхийлэн захирах яамны сайд буюу
Ерөнхий сайд удирдана.
 Доод хуралд яамдын түшмэд, Нийслэл Хүрээний Эрдэнэ
шанзудбын яам, Дөрвөн аймгийн жанжны газар ба суурин
жасаадаас тус бүр нэжгээд түшмэл орно. Доод хурлыг Ерөнхий
сайдаас томилсон түшмэл удирдана.
Улсын Дээд, Доод хурал

10. Хурлын зохион байгуулалт
Бүрэлдэхүүн Улсын хурлын албан хаагчид нь эх зохиогч түшмэл 2,
жинхэнэ бичээч 2, нярав 1, зарлага 2, хаалга сахигч 2,
галч 2, нийт 11 хүн байв.
Байршил Улсын хурал Нийслэл Хүрээний Дунд голын өмнөд
хөвөөн дэх хоёр давхар байшинд үйл ажиллагаа явуулж,
Дээд хурал дээд давхарт, Доод хурал нэгдүгээр
давхарт хуралдана.
Дэг журам Дээд хурал ням гариг бүр, Доод хурал баасан гаригийн
11 цагт тус тус хуралдах ажээ. Улсын хурлын гишүүд
тусгай хувцас, малгайтай хуралд оролцож байх ёстой
байсан ба тэр нь "дүгрэг малгай”, “охор хүрэм” байв.

11.  Улсын хурлаас хоцорсон, тасалсан хүмүүсийг шар тосоор
шийтгэж байв. Дээд хурлын гишүүд хуралд 15 минут хоцорвол
"Нийслэл Хүрээний гол шүтээн Очир дара, Их дуганы Зуу, Дара
эх, Бүгд Ерөнхийлэн захирах яамны шүтээн" гэсэн дөрвөн
газрыг 3 өдөр, шөнө зул өргөх шар тос, 15-30 минут хоцорвол 6
өдөр, шөнө зул өргөх шар тос, 30-45 минут хоцорвол 1 сарын
турш өдөр, шөнө зул өргөх шар тос тус тус хураан авч байв.
 Улсын хурлын гишүүд зайлшгүй тохиолдолд чөлөө мэдүүлэхдээ
өөрийн биеэр хуудсаар мэдэгдэнэ. Мөн гишүүд Нийслэлээс
гадагшаа явах, буцаж ирэхдээ заавал Улсын хурлын газарт
мэдэгдэх ёстой байв. Дам төлөөний хүнээр чөлөө гуйлгавал
хурал тасалсанд тооцож байв.
Хурлын гишүүдийн хариуцлага

12.  Тухайн цагт Төрийн ордонд цол, хэргэмийн дагуу
хувцаслаагүй, зэрэг дэвийн дагуу суудал эзлээгүй, Богд
хааны зарлиг зэргийг дуудан сонордуулахдаа бусдын
зэрэг хэргэмийг буруу хэлсэн зэрэг олон тохиолдолд ял
зэм хүлээдэг байжээ. Тухайлбал, бусдын зэрэг хэргэмийг
буруу хэлсэн дэд сайд албанаасаа бууж байсан байна.
 Өөрийн зэрэг дэвийн дагуу суух суудлаасаа ялимгүй хойш
олбогоо татаж тавьсан түшмэл хариуцлага хүлээдэг
байснаас харахад Богд хаант Монгол Улсын Төрийн
ордны ёс дэг, төрийн түшмэд, эрхтэн, мяндагтнуудад
хүлээлгэх хариуцлага ямар хатуу байсныг гэрчилнэ.
Хурлын гишүүдийн хариуцлага

13. Монголын Автономийг устгасан тухай
 1919 оны 07 сард Монголд 600 хятад цэрэг орж ирсэн.
 Энэ үед хүрээнд сууж байсан хятад сайд Чень-И Монголын
автономит эрхийг устгахыг хичээж, төслийг боловсруулан 64
зүйлтэй дүрэм журмыг баталсан. Энэ нь монголд хятадын засаг
захиргааг тогтооход чиглэгджээ.
 1919 оны 10 сард генерал Сюй-Шу-Жан Хүрээнд ирж автономит
эрхийг устгахыг шаардсанаар 1919.11.10-нд Богдын засгийн
газар хуралдаж автономит эрхээ устгажээ. Улсын дээд хурал
үүнийг дэмжиж, харин улсын доод хурлаас эсэргүүцэж байсан.

14.  1919.11.22-нд Монголын автономийг
устгасан тухай ёслол болж, төв
ордны дунд Дундад Иргэн Улсын
ерөнхийлөгчийн зургийг байрлуулж,
Богд гэгээнийг уг зурганд 3 дахин
сөгдүүлж, мөргүүлж, бусад ноёдыг
бас мөргүүлж доромжилсон.
Монголын Автономийг устгасан тухай

15. Монгол улсын их хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хууль
/9 бүлэг, 56 зүйлтэй /
• 3.2.Улсын Их Хурлын гишүүн /цаашид “гишүүн” гэх/
хуралдааныг товлон зарласан цагт хүрэлцэн ирэх үүрэгтэй.
• 4.8.Гишүүн хүндэтгэх шалтгаанаар хуралдаанд ирэх боломжгүй
бол хуралдаан даргалагчид урьдчилан мэдэгдэж чөлөө авна.
• 4.9.Гишүүн өвчтэй байсан буюу өвчтэй хүн асарсан, гадаад,
дотоод томилолтоор явсан, түүнчлэн хурал, семинарт зайлшгүй
оролцох шаардлагатай байсан бол хүндэтгэх шалтгаантай гэж үзэх
бөгөөд эдгээр шалтгаан байхгүй бол хуралдаан тасалсанд тооцно.
• 6 дугаар зүйл.Хаалттай хуралдааны дэг
• 7 дугаар зүйл.Нээлттэй хуралдааны дэг
Өнөөгийн Монгол Улсын Их Хурлын
дэг

16. 8.1.Гишүүн хуралдаанд үг хэлж байр сууриа илэрхийлэх,
санал, дүгнэлт гаргах, тайлбар хийх /цаашид “үг хэлэх” гэх/,
асуулт асуухдаа дэгийг чанд сахиж дараахь журмыг
баримтална:
8.1.1.үг хэлэх, асуулт асуухаа урьдчилан мэдэгдэн
дараалалд орж хуралдаан даргалагчаас зөвшөөрөл авах;
8.1.2.тогтоосон хугацаанд өөрөө үг хэлэх, асуулт асуух,
энэхүү эрхээ бусад гишүүдэд шилжүүлэхгүй байх;
8.1.3.хуралдаан даргалагч зөвшөөрөл өгөөгүй байхад үг
хэлэх буюу асуулт тавих, энэхүү эрхээ эдлэхдээ бүдүүлэг үг хэллэг
хэрэглэх, бусдыг доромжлох, нэр төрийг нь гутаах, басамжлах,
яриаг нь таслах, өмнөөс нь үг хэлэх, өөрийн саналыг дэмжүүлэх
буюу бусдын саналыг үгүйсгэх зорилгоор шахалт үзүүлэх, хүч
хэрэглэх зэрэг гишүүний ёс зүйд үл нийцэх үйлдэл гаргахгүй байх;
8.1.6. үг хэлэх хугацаа 5 минутаас илүүгүй байх;
8.1.7.асуулт асуух хугацаа 4 минутаас илүүгүй, нэмэлт
асуулт асуух хугацаа 1 минутаас илүүгүй байх.
8.2.Гишүүний асуултад хариулах хугацаа 4 минутаас илүүгүй,
нэмэлт хариулт, тайлбар өгөх хугацаа 1 минутаас илүүгүй байна.

17. 101.1.Гишүүн хуралдааны дэг зөрчсөн бол хуралдаан
даргалагч дараахь хариуцлага хүлээлгэнэ:
• 101.1.2. сануулга авсан гишүүн дахин зөрчил гаргавал түүний
тухайн өдрийн хуралдаанд, эсхүл тухайн хэлэлцэж байгаа
асуудлаар асуулт асуух, үг хэлэх эрхийг нь хасах;
• 101.1.3. хуралдааны дэгийг удаа дараа зөрчсөн, хуралдааныг
хэвийн явуулахад саад учруулж байгаа гишүүний хуралдааны
санал хураалтаас бусад үйл ажиллагаанд оролцох эрхийг нь 3 цаг
хүртэл хугацаагаар хасах. Хугацааг хуралдаан даргалагч тогтоож
хуралдаанд мэдэгдэнэ;
• 101.1.4. хуралдааны явцад ёс зүйн зөрчил гаргасан гэж үзвэл
тухайн гишүүний талаар Ёс зүйн дэд хороонд санал тавих.

18. • Сануулга өгөх, үг хэлэх эрхийг нь хасах,
танхимаас гаргах, ноцтой зөрчилд 5-30 хүртэл
хоногоор парламентын чуулганд оролцох эрхийг
нь хасах арга хэмжээ авдаг юм.
Герман, Их Британи,
Франц зэрэг ихэнх
улсууд
• Гишүүнийг буруутгах тухай тогтоолыг нийслэлийн
гурав, тухайн гишүүний сонгогдсон тойргийн хоёр
сонинд нийтэлж олон нийтэд танилцуулдаг нь
өвөрмөц бөгөөд үр дүнтэй шийтгэл гэж
тооцогддог байна.
Грек
• Мөнгөн торгууль ногдуулдаг байна..
Испани
Гадаад улс орны хурлын дэг

19. • Гишүүд зөвхөн хууль тогтоох үйл ажиллагаанд
л анхаарлаа хандуулах ёстой гэж үзэн
хуралдааны үеэр тараасан материалаас өөр
зүйлс буюу ном, сонин унших, тамхи татахыг
хориглосон байдаг. Мөн гадуур хувцас, малгай,
шүхэр гэх мэтийг авч орохыг хориглодог юм.
Япон
• Гишүүн үг хэлэхдээ заавал амаар илтгэх
үүрэгтэй бөгөөд бичсэн зүйлээ уншихыг
хориглодог.Франц, Ирланд
• Зөвхөн спикерээс зөвшөөрөл авсан
тохиолдолд л бичсэн зүйлээ уншиж болдог
байна.
Германы
Бундестаг
Гадаад улс орны хурлын дэг

20. • Жилд дунджаар 150 удаа хуралддаг нь
ойролцоогоор 7-8 сар ажилладаг гэсэн үг.
АНУ, Их Британи,
Франц зэрэг ихэнх
улсууд
• Завсарлагагүй бүтэн жилийн турш чуулдаг.Итали, Люксембург,
Нидерланд
• Жилд дунджаар 180 хоног хуралддагаараа
хамгийн өндөр ачаалалтай гэж тооцогддог
байна.Герман, Япон
Гадаад улс орны хурлын дэг

21. Анхаарал хандуулсан та
бүхэнд баярлалаа