1. ХЯТАН УЛС
•Хятан аймгийн үүсэл
•Хятан гүрэн байгуулагдсан нь
•Хар Хятан гүрэн
•Хятан гүрний нийгэм, эдийн засгийн байдал
•Хятан нарын соёл

2. ХЯТАН АЙМГИЙН ҮҮСЭЛ
 Хятаны өвөг дээдэс нь
Кумоси нарын нутгийн зүүн
талаар байсан бөгөөд 338
онд Зүүн Ян улс (317-420) –
ын их цэрэг Кумоси болон
Юйвэн аймгуудыг довтлон
цохисон байна.
 Тэр үед Кумоси нарын
зарим нь тасран сарниад
Ляохэ буюу Шар мөхний
дунд урсгалын орчимд
зугатан одож суужээ. Тэгээд
тэд өөрсдийгөө Хятан
хэмээн нэрлэсэн байна.

3. ХЯТАН АЙМГИЙН ҮҮСЭЛ
 Хятан нар  VI зууны сүүлч болоход Хятан
Сиваньдан, Хэдахэ, Фуфуюй, нар аймгийн холбооны зохион
Юйлин, Жилян, Пицзе, Пи, Тул байгуулалтад орсон байна.
юй зэрэг найман аймгаас  Тэдний дундаас Дахэ аймгийн
бүрдэж байв. тэргүүлэгчид товойн гарч, бусад
 VI зууны эцэс VII зууны эхэн аймгуудаа бас харьяалдаг
болоход Хятан нар арван байжээ.
аймгаас бүрдэх болжээ.  718 онд Хятаны аймгуудын
 Хятан аймаг бусадтай холбооны тэргүүлэгч Дахэ
байлдах болбол, ахлагч нар аймгийн ахлагч Шоу Ку
нь цуглан хоорондоо зөвлөдөг алагдсанаар холбооны
зуршилтай байжээ. тэргүүлэгчдийн эрх Яо Нян
аймагт шилжсэн байна.
 Урьд нь хятаны аймаг бүр
өөрийн ахлагчтайгаас гадна бүх
аймгуудын холбооны тэргүүнийг
сонгодог байв.


4. ХЯТАН АЙМГИЙН ҮҮСЭЛ
 Хятан аймгуудын холбооны тэргүүн нь 3
жилийн хугацаатай байсан бөгөөд хэрэв эл
хугацаанд тэдний хүн, малд онц зовлон тахал
тохиохгүй, тэргүүлэгч ноцтой осол алдаа
гаргахгүй бол хугацаанаас өмнө сонгууль
явдаггүй байжээ.
 Холбооны тэргүүний эрх Яо Нян аймгийн
язгууртнуудын гарт шилжсэнээс хойш
холбооны тэргүүн сонгох урьдын журам
алдагдаж эхэлжээ.

6. ХЯТАН АЙМГИЙН ҮҮСЭЛ
 Хятан аймгуудын  IX зууны сүүлч үед Хятан 38
цэрэг, морийг захирах тусгай аймгаас бүрэлдэж байсан ба
илиг хэмээх тушаал бий хүн ам нь олширч, аж ахуй нь
болжээ. Илиг нь тухайн үед хөгжихийн хирээр шинэ албан
ихээхэн хүчирхэг байсан Диле тушаалууд буй болж байжээ.
аймгуудаас гардаг байжээ.
 IX дунд үед Хятаны ноѐн  Хятан нар нь Сяньби нартай нэг
Салади, дүү Шулантай хамран удам гаралтай, Монголчуудын
хот балгас үйлдэж, байшин өвөг дээдэс юм.
барин суудаг болжээ. Үүнээс
хойш хятан нарын дунд хот
брлгас барих явдал
тасралтгүй үргэлжилсээр
байжээ.
 Ах дүү хоѐр техникийн олс
тарьж, түүгээрээ янз бүрийн
зүйл сүлжин, мөн торгоны хүр
хорхой тэжээж байжээ.

7. ХЯТАН ГҮРЭН ХЯТАНЫ ЭРХ БАРИГЧ ОВГУУД
 Хятан язгууртнууд
аймгуудын эрх мэдлийг
булаан авч, тэдний дунд
эрх барих овог аймгууд
үүсчээ.
 VI зууны 80-аад оноос 718
он хүртэл Да-хэ овог
 дараа нь Яонянь овог,
 X зууны эхнээс Елюй овог
тус тус эрх баригч овог
болжээ.
ХЯТАН ГҮРЭН

8. ХЯТАН ГҮРЭН
 VIII зууны дунд үед Хятан аймгуудын нэгтгэл нь хан тэргүүтэй
засаг төрийн байгуулалтын шинжийг олжээ.
 Хятаны төр үүссэн явдал нь Елюй гэдэг ноѐлох овгоос 901
онд Хятаны ханд өргөмжлөгдсөн Амбагян тэргүүлэгчийн үйл
ажиллагаатай холбоотой ажээ.
 Хятаны аймгийн тэргүүлэгчийг гурван жил тутам сонгох
журмыг Амбагян зөрчин, 917 онд Хятаны хаан(каган)
болж, хан төрийн ширээг үе улиран залгамжилдаг болгожээ.
 Амбагян Хятан улсыг бэхжүүлэх зорилгоор 321 онд хууль цааз
тогтоон, түшмэдийн зэрэг дэвийг бий болгожээ.
 922 онд Диле гэдэг аймгийг Хятаны хааныг дэвшүүлэн
суулгах дээд эрх баригч аймаг болгожээ.

9. 936 ОН ТҮҮХИЙН СУРВАЛЖААС:
 Хятан улс хятадыг  Түүнийн сурвалжуудаас
довтолж, хойд зүгийн нь үзэхэд Хятан гүрэнд 50
16 муж улсыг эзлэн авчээ. гаруй аймаг улс багтсан
 Түүнээс хойш Хятан улс байх бөгөөд түүнийгээ:
их гүрний шинжтэй
болж, улсаа их Ляо улс • Өмнөд захын 16 аймаг
1.
хэмээн нэрлэж, гүрний
нийслэлийг байгуулж • Умард захын 28 аймаг
2.
эхэлсэн.
• Гадаад 8 аймаг
3.
ХЯТАН УЛС

10. 1049 ОН ГАЗАР НУТАГ:
• 1049 онд зохиосон тоо
бүртгэлээр,Хятан улсын
 Нийслэл хот-5
 Дорнод далайгаас Алтайн
 Чжоу -6
уулс хүртэл , Хэрлэн
 Бэхлэлт хот-150
голоос Хятадын цагаан
 Сянь(хошуу)-200
хэрэм хүртэл өргөжжээ.
 Овог аймаг-5000
 Хараат улс-60
байжээ.
ХЯТАН ГҮРЭНД ЭЗЛЭГДСЭН ОЛОН АЙМАГ УЛСЫН АРД ТҮМНИЙ ТЭМЦЭЛ ХӨДӨЛГӨӨН XI
ЗУУНЫ ДУНДУУРААС УЛАМ ХҮЧТЭЙ БОЛЖ, XII ЗУУНЫ ЭХЭНД ЗЭВСЭГТ БОСЛОГЫН
ХЭМЖЭЭНД ХҮРЧЭЭ. ХЯТАН ГҮРНИЙ ДАРЛАЛ МӨЛЖЛӨГИЙН ХҮЧРИЙГ ХҮЛЭЭСЭН ЗҮРЧИД
АЙМАГ 1113 ОНД БОСЛОГО ГАРГАЖ, ӨӨРИЙН НУТГАА ЧӨЛӨӨЛЖ, ХЯТАН ГҮРНИЙ ЗАРИМ
ГАЗАР НУТГИЙГ Ч ЭЗЭЛЖ, УЛМААР 1115-1118 ОНД ХЯТАН УЛСЫГ ДОВТОЛЖ, 50 ИЛҮҮ ХОТЫГ
НЬ ЭЗЭЛЖЭЭ.

11. ХАР ХЯТАН УЛС БАЙГУУЛАГДСАН НЬ
 Хятан улс мөхөх үед Хятаны  Елуй Даши оргон зайлж, Тянь-
төрийн зүтгэлтэн нь Дундад азид Цзо хаан дээр очиход үл
нүүн очиж, тэндэхийн ард түмний тоожээ.
заримыг нь эзлэн байгуулсан улс
юм.  1124 онд Елуй Даши 200 агруй
 Хар Хятаныг үндэслэгч нь Елуй
морьт цэрэг дагуулан баруун
Даши юм. тэрээр хуучин Хятан тийш хөдөлжээ.
улсын хаан Елуй Авуужийн 8-р  Цагаан хэрмийн араар
үеийн ач юм. нутаглаж байсан Онгуд аймагт
 1122 онд Зүрчидийн Алтан улсын хүрчээ. Онгудын ноѐд түүнд
цэрэг Хятаны дундад нийслэлд 400агт, мөн тэмээ хонь өгчээ.
халдан довтолоход Хятан улсын
 Елуй Даши Орхон, Туулын
хаан Тянь-Цзо баруун зүг зугтан
ууланд гарчээ.
бэлчирт ирж зарим Монгол
аймгуудыг цуглуулан зорилгоо
 Алтан улсын цэрэг Хятаны өмнөд
нийслэл(одоогийн бээжин) хотыг хэлэхэд түүнд 10000 орчим
эзлэн Елуй Дашиг олзлон авчээ. цэрэг, мөн агт , бог өгчээ.

12. 1125 ОНД:
 Хятан улсын ханн нь Алтан  Удалгүй баруун тийш
улсад олзлогдсоноор Хятан улс Самарканд хотод 3 сар
мөхсөн нь Елуй-Даши орчим сууж, ойр зэргэлдээх
Орхон, туулын сав газарт байх газар орнуудыг янз бүрийн
аргаггүй болгожээ. аргаар оруулан авчээ.
 Тэрээр Шинжааны Турфан
хотын орчноор тэр үеийн  Елуй Даши цааш одоогийн
Уйгурын нутагт хүрчээ. Бухар хотын зүүн бие
 Тэрээр Имилийн хөндийд ирж хүртлэх газрыг эзлэв.
нэгэн хот цогцлуулан хэсэг  1131 онд тэндэхийн ноѐд
сууж, зүүн тийш Тэнгэр Щлуй Дашийг гүр хаан
уул, Чуй мөрөн хүртэл, урагш хэмээн өргөмжлөв.
Ишиг хөл нуураас Балхаш нуур  Гүр гэдэг нь Их, Том гэсэн
хүртэлх уудам газрыг
эрхшээлдээ оруулжээ. утгатай үг юм.
ХАР ХЯТАН УЛС БАЙГУУЛАГДСАН НЬ

13. 1132 ОНД
 Их цэрэг хөдөлгөн, зүүн тийш
дайлан, Кашгар,Хотан хавийг
эзлэн авчээ.  Алтайд Чингис хаан
 1143 онд Елуй Даши нас найман аймгийг бут цохих
баржээ. Түүний сүнс сүлдэнд
зориулан сүм байгуулж үед Даян ханы хүү
тахижээ. Хүчүлүг баруун тийш
 Тэр үед Елуй Дашийн хүү Елуй
Илай бага асан тул Сяо-Табу- зугтан, 1212 онд Хар
Ян Хар хятаны төрийг барьж 7 Хятаны сүүлчийн хааныг
жил болоод Елуй –Илайд
шилжүүлэн өгчээ. нь алснаар Хар Хятан улс
 Түүнээс хойш Хар Хятан улсад мөхжээ.
2 хаан суусан байна.
ХАР ХЯТАНЫ УНАЛТ

14. ХҮН АМ
 Баруун хойд хэсэгт
 Хятан гүрний хүн ам нь нүүдэлчид годуу
эдийн засгийн  Зүүн өмнө, зүүн хойд
байдал, соѐлын хөгжлөөр хэсэгт суурьшмал Хятан
харилцан болон Хятад годуу
адилгүй, нүүдэлчин  Төв хэсэгт хагас
суурьшмал 2 янзын суурьшсан хагас
амьралтай ард түмнээс нүүдэлчин ард иргэд
тогтож байсан. оршин амьдарна.
ХЯТАНЫ НИЙГЭМ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН БАЙДАЛ

15. АН АГНУУР ГАЗАР ТАРИАЛАН
 Хятан гүрэн  940 ба 978 онд тариаланг
агнах, загасчилах явдал хөгжүүлэх тухай зориуд арга
хэмжээ авч, тариалан
аж ахуйн хаврага болж сургалтын тусгай хүн гаргаж
байв. зарим аймгийг тариалангийн
аж ахуй дагнан эрхлэх
дууриал бүхий аймаг
болнож байжээ.
 Хятан нар төмөр анжис
хэрэглэж, үхрээр зүтгүүлэн
газраа хагалбарлаж, суваг
татаж тариалангаа услаж
байжээ.
ХЯТАНЫ НИЙГЭМ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН
БАЙДАЛ

16. ХУДАЛДАА
 X-XI зууны үед Хятанд  X зууны үщд 1 шуудай
худалдаа арилжаа их аму=5 зоос,
хөгжиж байсан бөгөөд  XI зууны сүүлч гэхэд 1
нүүдэлчин суурьшмал шуудай аму=6 зоос,
иргэдтэй худалдаалах  XII зууны эхэнд юмны үнэ
Өмнөд орд, Умард орд ихээр нэмэгдсэн цагт 1
хэмээх худалдааны шуудай аму=100-1000 зоос ,
газрууд байснаас гадна 1 үхэр-3 хонь, 1 адуу-5 хонь,
хот, муж, тосгон, гацаанд 1тэмээ-8 хонь байжээ.
хүртэл худалдааны газар  907-1121 он гэхэд 214
байжээ. жилийн дотор 20 удаа зоос
цутгаж байжээ.
ХЯТАНЫ НИЙГЭМ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН
БАЙДАЛ

17. ХАРИЛЦАА НИЙГМИЙН ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ
 Хятан гүрний үед харилцан  Хятан гүрний бүх газар нутаг нь
нэвтрэлцэх явдал өргөжиж, хуурай хааны мэдэлд байдаг байжээ.
усан замын тээвэр хөгжжээ.  Бэлчээр нутагт
 Хятан нар жирийн модон тэрэг, цөн хаваржаа, өвөлжөө, зуслан, на
жантай том модон цэрэг, энгийн ба маржаа гэдэг 4 улирлын дотоод
байлдааны усан онгоц үйлддэг хуваарьтай байжээ.
байсан ба гол усанд чулуун гүүр
тавьдаг байжээ.  Хааны зарлигаар улсын сайд
түшмэдэп тариалах
 Тийм чулуун гүүр Өвөр монголын
баарин аймагт байдаг ажээ.
газар, бэлчээрийн газар, хүүр
оршуулах газар олгодог
 Олон муж хязгаартай түргэн
байжээ.
харилцахын тулд морин өртөө
байгуулж, яаралтай чухал хэрэг  Түүнийг газар хүртээх хэмээн
өртөөлөн явагчид тусгай тэмдэг- нэрлэнэ.
гэрэгэ олгодог байжээ.
ХЯТАНЫ НИЙГЭМ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН
БАЙДАЛ

18. ТАТВАРЫН ТОГТОЛЦОО НИЙГМИЙН ДАВХРАА
 Хятан гүрэн зарим аймаг  Хүн амын брэлдэхүүн
улсаас нутгийн онцлогоос давхраа нь:
хамаарчтатвар авдаг байжээ.
 Дээд давхраа нь хаан
 ЖНЬ: Хятадын Цин улссас  Ноѐлох давхраа нь төр-
цай, эм , Шичигулай аймгаас цэргийн олон зэрэг дэвийн
цагаан хүдэр, цагаан шаазгай, сайд
 Зү-бү аймгаас тэмээ  Доо давхраа нь
,булга, хэрэмний алба авдаг үйлдвэрлэгч буюу энгийн
байжээ. иргэн , ноѐдын албат
 Хятан эрдэмтэн нар хаандаа Хожим буруу хэлтэн буюу
өргөх бичиг барьж алба хятан бус
нүүдэлчин, олзлогдсон өрх
татварыг багасгахыг зөвлөсөн буюу хятахдууд нэмэгдсэн
“цагийг засах бичиг” өргөж байна.
байжээ.
ХЯТАНЫ НИЙГЭМ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН
БАЙДАЛ

19. VIII-X ЗУУН ТОРГОНЫ ХҮР ХОРХОЙ
 Газар тариалан, гар
урлалтай нягт холбогдсон
мэдлэгийн зарим аймаг
салбар болох нэхмэл
сургалт, тариалангийн
ухаан, ялам ургуулах , хүр
үржүүлэх зэрэг мэдлэг
дэлгэрч байжээ.
ХЯТАН НАРЫН СОЁЛ

20. ГАР УРЛАЛ, УРЛАГ ЗАМЫН ТЭМДЭГЛЭЛ
 Туурганы зураг зурж, орд
харш, барилгыг чимэглэх явдал
байжээ.
 VIIзуунаас Хятаны анхны бичиг  Замын тэмдэглэл бичих
болох зураг бичиг бий болжээ.
Хожим түүнийг “Их бичиг” хэмээн
явдал их байв. “Морилон
нэрийджээ. Уг бичгийг 920 онд саатсаны бичиг”, “гурван
Амбагяны ач хүү Лубугу, эрдэмтэн
Тулюйбу нар Хятадын утга бичгээр сайдын тэмдэглэл” гэх
үлгэрлэн зохиожээ.
 Нилээд хожуу үед Уйгур бичгийг
зэрэг замын тэмдэглэл
үлгэрлэн шинэ бичиг зохион үлджээ.
хэрэглэснээ “бага бичиг” хэмээн
нэрийджээ.
 X-XI зууны үед уран зураг хөгжижи
байжээ.
ХЯТАН НАРЫН СОЁЛ

21. УТГА ЗОХИОЛ ЭМ ЭМНЭЛЭГ
 Шүлэг магтаал, дууны үг зохиох  Хятаны хагас суурьшмал
нь олон байжээ. Хятаны яруу
найрагт цэнгэлдэх шүлэг, улсыг хүн амын дунд мал эмнэх
засах шүлэг, гэрэлт хөшөөнд явдал байсан ба мал
сийлэх шүлэг олон хэлбэртэй
байжээ. эмнэлгийн газрууд
 Хятан гүрэнд эрдмийн 2 байгуулсан байна.
хүрээлэн байгуулсан ба улсын
хүрээлэндээ Хятаны судар  Мөн хүн эмнэх, эм
бичиг зохиох, орчуулга хийх найруулах ажил хийж
хэргийг эрхлүүлжээ.
 XI зууны үеэс ном бүтээх ажил байв.
дэлгэрч, хятаны том ноѐдын
гэр өргөөнд номын сантай
болжээ.
ХЯТАН НАРЫН СОЁЛ

22. ШАШИН ШҮТЛЭГ БӨӨ
 Хятан нар үндсэндээ бөө
мөргөлийн шашинтай
байв.
 Мөн будда, Күнз, Даогийн
шашин суртахуун дэлгэрч
байжээ.
ХЯТАН НАРЫН СОЁЛ