Эрх зүйн ерөнхий түүхэн тойм

1. Батлав. Тэнхмийн эрхлэгч Б. Уламбаяр
........ оны ... сарын .... өдөр
Монголын түүх хичээлийн конспект
Сэдэв. Эрх зүйн ерөнхий түүхэн тойм
1. Эрх зүйн тухай ойлголт, түүний үүсэл хөгжил
Эрх зүй гэдэг бол үндсэндээ нийгмийн хэм хэмжээнүүдийн тогтолцоо юм. Дэлгэрүүлбэл,
эрх зүй бол тухайн хүн амын үндсэн бүх бүлгийн нийтлэг хүсэл зоригийг юмуу тэдгээрийн дотроос
төрийн засаглалд ноёрхох байр суурьтай байгаа тэрхүү бүлгийн өвөрмөц хүсэл зоригийг төрийн
хүчээр хуульчлан бататгасан нийгмийн хэм хэмжээнүүдийн тогтолцоо юм.
Нийгмийн баялгийг гартаа хуримтлуулж, түүнийг хуваарилах зэргээр засаглалыг
хэрэгжүүлэх үйл явцыг ямагт цөөн хүмүүс хэрэгжүүлдэг. Тэрхүү цөөн хүмүүсийг дороос
эсэргүүцэх явдал хандлага хаа сайгүй байдаг байна. Тэрхүү эсэргүүцлийг няцаахын тулд
албадлагын арга хэмжээ авах шаардлага үүссэн. Энэ шаардлагаар төрөөс хангагдаж,
хамгаалагдсан эрх зүйн хэм хэмжээ бий болох үндэс суурь тавигдсан байна. Өөрөөр хэлбэл, тухайн
нийгэмд эрх зүйн бус үзэгдэл байсан зан заншил төрийн хамгаалалтанд орж, эрхийн хэм хэмжээг
үүсгэжээ.
Хүннү нарын үүсгэсэн анхны төр нь ийхүү нийгмийн зохион байгуулалтын хуульчилсан
илэрхийлэл болж байсан байна. “Ши Цзи” буюу “Түүхийн тэмдэглэл”-д Хүннүгийн эрх зүйн
сурвалжийн талаар өгүүлэхдээ “Тэдний баримталдаг хуулиар ирт үзүүрийг гаргавал цаазаар
аваачина, хулгайн ялтай хүний гэр бүлийг эд хөрөнгийг. Ред хураана. Хөнгөнийг бэрээднэ,
хүндийн цаазаар авна” Г. Сүхбаатар. “Монголчуудын эртний өвөг”. УБ 1980 он хэмээн дурджээ.
Сүмбийн толгойлогч Таньшихуай “Цааз тогтоон зөв бурууг шийдэж байсан бөгөөд зүрхлэн
зөрчигчид байгаагүй” гэсэн байна. 402-410 онд Их Нируны хаан ширээнд суусан Жарун цэрэг
захиргааны шинжтэй цааз тогтоосон тухай сурвалж бичигт тэмдэглэжээ.
Эртний улсуудад гэмт хэрэгтнийг бэрээдэх, хөрөнгийг нь хураах, хүнд хөдөлмөрт
зүтгүүлэх, цаазаар авах гэсэн ялын төрлүүд байжээ. Цаазаар авахдаа чулуугаар цохиж алах,
язгууртныг бүтээж алах, цавчих гэх мэт. Харин удаан хугацаагаар шоронд хорих ял байгаагүй нь
нүүдэлчин амьдралын хэв шинжтэй холбоотой гэж үздэг. Таслан сэргийлэх хугацаа байсан
бололтой.
Манай нутагт оршин тогтнож байсан монгол бус угсаатны Түрэг, Уйгар зэрэг улсууд өмнөх
улсуудын эр зүйн уламжлалыг хадгалж байжээ. Харин удам гарал нэгтэй Кидан нар албан татвар,
газар тариалан, ан агнуур, давс, архи, тамхины тухай хуулиуд гаргаж, тэдгээр нь төв болон дорнод
азийн орнууд, ялангуяа монголчуудын эрх зүйн хөгжилд хүчтэй түлхэц үзүүлсэн байна.
6-13 дугаар зууны монголын ханлиг, аймгууд тусгай бичмэл хуульгүй байсан гэж үздэг. Энэ
тухай “Судрын чуулган”-д тэмдэглэжээ. Энэ үед хэв хууль голчлон үйлчилж байжээ. Их монгол
улсын үед “Их Засаг” хууль гарсан. Үүнийг хууль эрх зүйн эх сурвалж гэж үздэг. Эрдэмтдийн
судалгаанаас үзэхэд Их Засаг хууль бол нийгмийн нэг төрлийн харилцааг зохицуулсан хууль биш,

2. олон төрлийн харилцааг зохицуулсан нэгдмэл хууль байжээ. “Засаг” гэдэг үгийн эртний язгуур
утга нь хууль, цааз, дүрэм, журам, эв ёс гэсэн ойлголтыг илэрхийлдэг.
Америкийн эрдэмтэн Ж. Вернадский “Их Засаг бол хэв хуулийн үндсэн дээр шинэ тутам
тогтсон төрийн захиргаа, цэрэг, эрүү шүүлт, худалдаа, хэв заншил тэргүүтэн олон төрөл зүйл
багтаасан бүрэн төгөлдөр их хууль гэж тодорхойлжээ.
Судлаачдын бүтээлээс харахад Их Засаг хуулийн агуулгыг төр засах цааз, иргэний аж
байдлын цааз, эрүүгийн бодлого гэсэн хүрээнүүдэд төвлөрүүлэн тайлбарлаж болохоор байгаа юм.
Уг хууль дахь ял шийтгэлийн төрлүүд нь
1. андгайлах тангарагийн эрүү,
2. золиослох,
3. дөнгөлөх,
4. торгох,
5. ташуурдах буюу шийдэмдэх,
6. гянданд хорих,
7. цөлөх,
8. цаазаар авах буюу алах ял байжээ.
Энэ хууль нь дан монгол орны хүрээнд бус, эзэнт улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байсан гурван
том гүрэн, 50 гаруй улс оронд ч нэгэн адил хэрэгжиж байжээ.
Юан гүрний хаад хууль тогтоохдоо Их Засаг хуулийн зарчмыг суурь дэвсгэр болгосон гэж
үздэг. 1262 онд Яо-шугийн зохиож боловсруулсан “Ярьж эмхтгэсэн хуулийн бичиг” нь Хувилай
хааны батлан соёрхсон хамгийн анхны хууль юм. Энэ үед “Их Юаны нэвтэрхий хууль”, Их Юаны
хууль цаазын бичиг” зэрэг хэд хэдэн томоохон хууль гарчээ.
Монголын улс төрийн бутралын үед “Алтан хааны цаазын бичиг”, “Хутугтай сэцэн хун
тайжийн шашны цааз” зэрэг хуулиуд гарч байсан байна. “Хутугтай сэцэн хун тайжийн шашны
цааз” нь далай ламын даалгавраар зохиогджээ. Хуулийн агуулга нь бөөгийн мөргөлийн үеэ
өнгөрөөсөн харгис шинжтэй үйлийн хориглож, шарын шашны лам нарын дагаж мөрдөх сахилга,
журмын хэм хэмжээг тогтоож өгсөн байна.
Дээрх хуулиудтай бараг зэрэгцээ гарч байсан “Халхын шинэ олдсон цааз эрхэмжийн бичиг”
гэдгийг эрдэмтэн Х. Пэрлээ 1970 онд Булган аймгийн Дашинчилэн сумын Хар бухын балгас гэдэг
газраас олжээ. Үүнийг “Үүсэн дээрх бичиг” хэмээн нэрлэж ирсэн. Энэ цаазын бичиг нь их хааны
нэгдмэл засаг үгүй болсон үед халх түмний халхын хаант улс харилцааг зохицуулсан хууль зүйн
дурсгалт бичиг болох нь тодорхой байна.
Манжийн ноёрхлын эхэн үетэй холбоо бүхий нэг чухал хууль байдаг нь “Монгол Ойрадын
хууль”, “Дөчин дөрвөн хоёрын Их цааз” зэрэг юм. Монгол Ойрадын хуулийг санаачлагч нь
Ойрадын Эрдэнэбаатар хунтайж юм. Уг хуулийг Халх Ойрадын чуулганаар баталсан байна.
Манжийн эрхшээлийн үед монголд үйлчилж байсан хууль, цаазын тулгуур бичгүүдийг дараах
байдлаар ангилна.

3. 1. Эзэнт гүрний хэмжээнд үйлчлэх ерөнхий хууль цааз. Энэ нь “Зарлигаар тогтоосон Манж
чин улсын бүгд хууль”
2. Монголчуудын өөрсдөө зохион боловсруулсан хууль, цааз. “Халх журам”
3. Монголыг баримтлан захирахад шууд зориулсан манжийн хууль цааз. “Гадаад монголын
төрийг засах явдлын яамны хууль, зүйлийн бичиг”.
Халх журмын талаар онцлон авч үзье.
1709-1795 оны хооронд Халхын ноёд, төрийн шашны томоохон зүтгэлтнүүд 20 гаруй удаа
янз бүрийн газар цугларан хуралдаж, “Халх журам”-ыг хэлэлцэн тогтоосон байна. Энэ хуулиар
монгол орон манжийн зах хязгаар болон хувирсан үеийн нийгмийн амьдралын олон талыг
хуульчлан тогтоожээ. “Халх журам”-ыг төдөлгүй нийтээр дагах нь багасч ирсэн. Энэ нь манж нар
1789 онд “Гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны хууль, зүйлийн бичиг” буюу Монголын
цаазын бичиг-ийг гаргаж, мөрдүүлэх болсонтой холбоотой байв.Энэхүү хуулинд эзэнт гүрний
чандлан захирах дээрэнгүй бодлого нэвт шингэсэн байдаг ажээ.
2. Ардын эрхт төрийн үеийн эрх зүйн хөгжил
1911 онд олноо өргөгдсөн Монгол улсыг тухагласны дараа эрх зүйн шинэтгэл хийж эхэлсэн
байна. 1915-1918 онуудад Монгол улсын хууль зүйлийн эмхтгэлийг бэлтгэж, улсын дээд доод
хурлаар хэлэлцүүлж, Богд хаанаар батлуулжээ. Энэ нь 65 дэвтэр бүхий “Зарлигаар тогтоосон
Монгол улсын хууль зүйлийн бичиг” юм. Энэ хуулийн 51 дэвтэр нь манжийн хуучин хуулийн
заалтыг зассан шинжтэй, 15 дэвтэр нь Богд хааны эрх ямба, төрийн ёслолын дэг журмыг
хуульчилж өгчээ.
1921 оны үндэсний ардчилсан хувьсгалын дараа эрх зүйн цоо шинэ тогтолцоо бүрэлдэн тогтсон.
Энэ үеийн эрх зүйн хөгжил нь хамжлагын ёсыг халахад чиглэгдэж байв. 1921-1924 онд хэд хэдэн
хууль гарсан. Тухайлбал, “Монголын олон засаг ба засаг бус ван, гүнгүүдийн эрх хэмжээний
дүрэм” 1922, “Монгол улсын нутгийн захиргааны дүрэм” 1923 зэргийг батлан гаргажээ. 1924
онд хуралдсан УИХ-ын хуралдаанаар Монгол улсын анхны Үндсэн уулийн баталсан. Энэ
хуулийн үндсэн дээр эрх зүйн бүхэл бүтэн тогтолцоо хөгжсөн байна.
1924-1940 оны хооронд
1. “Мал тариалингийн албан татварын хууль” 1932
2. Иргэний хууль 1926, 1929
3. Хөдөлмөрийн хууль 1930, 1934
4. Ойн хууль 1931, 1933
5. Эрүүгийн хууль 1926, 1929, 1934
1940 онд 2-р Үндсэн хууль батлагдсан. 1940-1960 огы хооронд
1. Эрүүгийн хууль 1942
2. Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль 1949
3. Иргэний хууль 1952
4. Иргэний байцаан шийтгэх хууль 1952
1960-1990 оны хооронд

4. 1. Сургууль амьдралын холбоог бэхжүүлж, боловсролын системийг цааш хөгжүүлэх тухай
хууль 1963
2. Иргэний байцаан шийтгэх хууль 1967
3. Газар эдэлбэрийн хууль 1971
4. Гэр бүлийн хууль 1971
5. Эрүүлийг хамгаалах тухай хууль 1977
6. Ан агнуулын хууль 1971
7. Орон нутгийн хурлын хууль 1978
8. БНМАУ-ыг депутатын хууль 1978 гэх мэт
Монгол улс 1990-ээд онд нийгмийн шинэ тогтолцоонд шилжсэн. Энэ үеэс эрх зүйн шинэчлэл
эрчимтэй хийгдэж байна. 1992-1-13-нд Монгол улсын шинэ Үндсэн хууль баталсан байна. Энэ
хуулиар дараах зарчмын өөрчлөлтүүд хийгдсэн. Үүнд,
1. Хүний эрх, эрх чөлөөг олон улсын эрх зүйн зөвшөөрөгдсөн хэмжээгээр тунхагласан.
2. Төрийн эрх мэдлийг засаглал хуваах онолын дагуу хуваарилсан. Төр цөмтэй улс төрийн
шинэ тогтолцоо бүрдүүлсэн
3. Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын асуудлыг,
нутгийн өөрөө удирдах ёстой холбон тавьсан юм.
Энэ үеийн нэг онцлог нь байнгын ажиллагаатай парламент ажиллах болсон явдал юм.