1. เอกสารประกอบการเรียนการสอน วิชาภาษาไทย ท 33101 ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 6 เรื่อง ขุนช้างขุนแผน หน้า 1
เรื่องขุนช้างขุนแผน
ขุนช้างขุนแผน มีผู้สันนิษฐานว่าเป็นเรื่องจริงที่เกิดขึ้นในแผ่นดินสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ และเล่ากันต่อ ๆ มาจนกลายเป็นนิยายพื้นเมืองของเมืองสุพรรณบุรี ต่อมาได้มีผู้นาเรื่องขุนช้างขุนแผนมาแต่งเป็นกลอนเสภาเพื่อใช้ใน การขับเสภา จึงทาให้เรื่องนี้เป็นที่นิยมและแพร่หลายมากขึ้น ครั้นเสียกรุงแล้วบางตอนก็สูญหายไป บางตอนยังมี ต้นฉบับเหลืออยู่ เรื่องไม่ติดต่อกัน พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยโปรดเกล้าฯ ให้กวีหลายคนช่วยกัน รวบรวมและแต่งขึ้นเรียกว่า เสภาหลวง
การชุมนุมกวีครั้งนั้นจึงเป็นการประกวดฝีปากเชิงกลอนอย่างเต็มที่ ทาให้เสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน มีความ ไพเราะเพราะพริ้งมากอย่างไรก็ตามได้มีนักขับเสภาระยะหลังได้แต่งเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน ขึ้นอีกหลายสานวน เพื่อใช้ขับเสภาเป็นตอน ๆ
ใน พ.ศ. ๒๔๖๐ หอพระสมุดวชิรญาณได้ชาระหนังสือเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผนขึ้นเพราะมีเสภาเรื่องขุน ช้างขุนแผนหลายฉบับ ทั้งฉบับหลวงและฉบับราษฎร์โดยมีสมเด็จกรมพระยาดารงราชานุภาพ และกรมหมื่นกวี พจน์สุปรีชา ทรงเป็นประธานการชาระได้คัดเลือกเอาสานวนที่ดีที่สุดมารวมกันจนครบทุกตอน บางตอนก็ไม่ทราบผู้ แต่ง
เรื่องย่อ ขุนช้างขุนแผน
กล่าวถึงครอบครัวสามครอบครัว คือ ครอบครัวของขุนไกรพลพ่าย รับราชการทหาร มีภรรยาชื่อ นางทองประศรี มีลูกชายด้วยกันชื่อพลายแก้ว ครอบครัวของขุนศรีวิชัย เศรษฐีใหญ่ของเมืองสุพรรณบุรี รับราชการ เป็นนายกองกรมช้างนอก ภรรยา ชื่อ นางเทพทอง มีลูกชาย ชื่อ ขุนช้าง ซึ่งหัวล้านมาแต่กาเนิด และครอบครัวของ พันศรโยธาเป็นพ่อค้า ภรรยาชื่อศรีประจันมีลูกสาวรูปร่างหน้าตางดงามชื่อนางพิมพิลาไลย
วันหนึ่งสมเด็จพระพันวษามีประสงค์จะล่าควายป่าจึงสั่งให้ขุนไกรปลูกพลับพลาและต้อนควายเตรียมไว้แต่ ควายป่าเหล่านั้นแตกตื่นไม่ยอมเข้าคอก ขุนไกรจึงใช้หอกแทงควายตายไปมากมายที่รอดชีวิตก็หนีเข้าป่าไป สมเด็จ พระพันวษาโกรธมากสั่งให้ประหารชีวิตขุนไกรเสียนางทองประศรีรู้ ข่าวรีบพาพลายแก้วหนีไปอยู่ที่เมืองกาญจนบุรี ทางเมืองสุพรรณบุรีมีพวกโจรจันศรขึ้นปล้นบ้านของขุนศรีวิชัยและฆ่าขุนศรีวิชัยตาย ส่วนพันศรโยธาเดินทางไป ค้าขายต่างเมืองพอกลับมาถึงบ้านก็เป็นไข้ป่าตาย เมื่อพลายแก้วอายุได้ 15 ปี ก็บวชเณรเรียนวิชาอยู่ที่วัดส้มใหญ่ แล้ว ย้ายไปเรียนต่อที่วัดป่าเลไลย ต่อมาที่วัดป่าเลไลยจัดให้มีเทศน์มหาชาติ เณรพลายแก้วเทศน์กัณฑ์มัทรี ซึ่งนางพิมพิลา ไลยเป็นเจ้าของกัณฑ์เทศน์ นางพิมเลื่อมใสมากจนเปลื้องผ้าสไบบูชากัณฑ์ เทศน์ขุนช้างเห็นเช่นนั้นก็เปลื้องผ้าห่ม ของตนวางเคียงกับผ้าสไบของนางพิม อธิษฐานขอให้ได้นางเป็นภรรยา ทาให้นางพิมโกรธ
ต่อมา เณรพลายแก้วก็สึกแล้วให้นางทองประศรีมาสู่ขอนางพิมและแต่งงานกัน ทางกรุงศรีอยุธยาได้ข่าวว่า กองทัพเชียงใหม่ ตีได้เมืองเชียงทอง ซึ่งเป็นเมืองขึ้นของกรุงศรีอยุธยาสมเด็จพระพันวษาถามหาเชื้อสายของขุน ไกร ขุนช้างซึ่งเข้าไปรับราชการอยู่จึงเล่าเรื่องราว ความเก่งกล้าสามารถของพลายแก้ว เพื่อหวังจะพรากพลายแก้วไป

2. เอกสารประกอบการเรียนการสอน วิชาภาษาไทย ท 33101 ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 6 เรื่อง ขุนช้างขุนแผน หน้า 2
ให้ห่างไกลนางพิม สมเด็จพระพันวษาจึงให้ไปตามตัวมาแล้วแต่งตั้งให้เป็นแม่ทัพไปรบกับเมืองเชียงใหม่และได้ชัย ชนะ นายบ้านแสนคาแมนแห่งหมู่บ้านจอมทอง เห็นว่าพลายแก้วกับพวกทหารไม่ได้เบียดเบียนให้ชาวบ้านเดือดร้อน จึงยกนางลาวทองลูกสาวของตนให้เป็นภรรยาของพลายแก้ว
ส่วนนางพิมพิลาไลย เมื่อสามีจากไปทัพได้ไม่นานก็ป่วยหนักรักษาเท่าไรก็ไม่หาย ขรัวตาจูวัดป่าเลไลย แนะนาให้เปลี่ยนชื่อเป็นวันทอง อาการไข้จึงหาย ขุนช้างทาอุบายนาหม้อใหม่ใส่กระดูกไปให้นางศรีประจันกับนาง วันทองดูว่าพลายแก้วตายแล้วและขู่ว่านางวันทองจะต้องถูกคุมตัวไว้เป็นหม้ายหลวงตามกฎหมาย นางวันทองไม่เชื่อ แต่นางศรีประจันคิดว่าจริง ประกอบกับ เห็นว่าขุนช้างเป็นเศรษฐีจึงบังคับให้นางวันทองแต่งงานกับขุนช้าง นางวัน ทองจาต้องตามใจแม่แต่นางไม่ยอมเข้าหอ
ขณะนั้นพลายแก้วกลับมาถึง กรุงศรีอยุธยาและได้บรรดาศักดิ์เป็น ขุนแผนแสนสะท้าน จากนั้นก็พา นางลาวทองกลับสุพรรณบุรี นางวันทองเห็นขุนแผนพาภรรยาใหม่มาด้วยก็โกรธด่าทอโต้ตอบกับนางลาวทองและ ลืมตัวพูดก้าวร้าวขุนแผน ทาให้ขุนแผนโมโหพานางลาวทองไปอยู่ที่กาญจนบุรีส่วนนางวันทองก็ตกเป็นภรรยาของ ขุนช้างอย่างจาใจ
ต่อมาขุนช้างและขุนแผนเข้าไปรับการอบรมในวังและได้เป็นมหาดเล็กเวรทั้ง 2 คน วันหนึ่งนางทองประศรี ให้คนมาส่งข่าวว่านางลาวทองป่วยหนัก ขุนแผนจึงฝากเวรไว้กับขุนช้างแล้วไปดูอาการของนางลาวทอง ตอนเช้า สมเด็จพระพันวษาถามถึงขุนแผนขุนช้างบอกว่าขุนแผนปีนกาแพงวังหนีไปหาภรรยา สมเด็จพระพันวษาโกรธตรัส ให้ขุนแผนตระเวนด่านที่กาญจนบุรี ห้ามเข้าเฝ้าและริบนางลาวทองเข้าเป็นหม้ายหลวง ขุนแผนได้ทราบเรื่องก็โกรธขุนช้าง คิดจะแก้แค้นแต่ยังมีกาลังไม่พอ จึงออกตระเวนป่าไปโดยลาพัง คิดจะ หาอาวุธ ม้า และ กุมารทอง สาหรับป้องกันตัว ได้ตระเวนไปจนถึงถิ่นของหมื่นหาญนักเลงใหญ่ ได้เข้าสมัครเข้าไป อยู่ด้วย เพราะหวังจะได้บัวคลี่ลูกสาวของหมื่นหาญ ได้ทาตัวนอบน้อมและตั้งใจทางานเป็นอย่างดีจนเป็นที่รักใคร่ ของหมื่นหาญถึงกับออกปากยกลูกสาวให้แต่งงานด้วยพอได้แต่งงานกับบัวคลี่แล้วขุนแผน ก็ไม่ยอมทางาน ร่วมกับหมื่นหาญ ทาให้หมื่นหาญโกรธคิดฆ่าขุนแผน เพราะขุนแผนอยู่ยงคงกระพันจึงให้บัวคลี่ใส่ยาพิษลงใน อาหารให้ขุนแผนกิน แต่โหรงพรายมาบอกให้รู้ตัวขุนแผนจึงทาอุบายเป็นไข้ไม่ยอมกินอาหารแล้วออกปากขอลูก จากบัวคลี่ นางไม่รู้ความหมายก็ออกปากยกลูกให้ขุนแผน พอกลางคืนขณะที่บัวคลี่นอนหลับขุนแผนก็ผ่าท้องนาง แล้วนาลูกไปทาพิธีในป่าช้า ตอนเช้าหมื่นหาญและภรรยารู้ว่าลูกสาวถูกผ่าท้องตายก็ติดตามขุนแผนไป แต่ก็สู้ ขุนแผนไม่ได้ ขุนแผนเสกกุมารทองสาเร็จ จึงออกเดินทางต่อไป แล้วไปหาช่างตีดาบ หาเหล็ก และเครื่องใช้ต่าง ๆ เตรียมไว้ตั้งพิธีตีดาบจนสาเร็จ ดาบนี้ให้ชื่อว่า ดาบฟ้าฟื้น ใช้เป็นอาวุธต่อไป หลังจากนั้นเดินทางไปหาม้า ได้ไปพบ คณะจัดซื้อม้าหลวง ได้เห็นลูกม้าตัวหนึ่งมี ลักษณะถูกต้องตามตาราก็ชอบใจ ได้ออกปากซื้อ เจ้าหน้าที่ก็ขายให้ใน ราคาถูก ขุนแผนจึงเสกหญ้าให้ม้ากิน และนามาฝึกจนเป็นม้าแสนรู้ให้ชื่อว่า ม้าสีหมอก
เมื่อได้กุมารทอง ดาบฟ้าฟื้นและม้าสีหมอกครบตามความตั้งใจแล้วก็เดินทางกลับบ้านคิดจะไปแก้แค้นขุน ช้าง ทองประศรีมารดาห้ามปรามก็ไม่ฟัง ได้เดินทางออกจากกาญจนบุรีไปยังสุพรรณบุรีขึ้นเรือนขุนช้าง ได้นางแก้ว กิริยาลูกสาวพระยาสุโขทัยที่นามาเป็นตัวจานาไว้ในบ้านขุนช้างเป็นภรรยา แล้วพาวันทองหนีออกจากบ้าน ขุนช้าง

3. เอกสารประกอบการเรียนการสอน วิชาภาษาไทย ท 33101 ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 6 เรื่อง ขุนช้างขุนแผน หน้า 3
ตื่นได้ออกติดตามแต่ตามไม่ทัน ได้ไปทูลฟ้อง สมเด็จพระพันวษาให้กองทัพออกติดตามขุนแผน ขุนแผนไม่ยอม กลับได้ต่อสู้กับกองทัพทาให้ขุนเพชร ขุนรามถึงแก่ความตาย กองทัพต้องถอยกลับกรุง ขุนแผนจึงกลายเป็นกบฏ ต้องเที่ยวเร่ร่อนอยู่ในป่า จนนางวันทองตั้งท้องแก่ใกล้คลอด ขุนแผนสงสารกลัวนางจะเป็นอันตรายจึงยอมเข้ามอบ ตัวกับพระพิจิตร พระพิจิตรได้ส่งตัวเข้าสู้คดีในกรุงขุนแผนชนะคดีและได้นางวันทองคืนขุนแผนมีความคิดถึงลาว ทอง ได้ขอให้จมื่นศรีช่วยขอให้ พระพันวษากริ้ว และสั่งจาคุกขุนแผน แก้วกิริยาจึงตามไปปรนนิบัติในคุก
วันหนึ่งขณะที่นางวันทองมาเยี่ยมขุนแผนขุนช้างได้มาฉุดนางวันทองไปจนนางวันทองคลอดลูกให้ชื่อ ว่า พลายงาม เมื่อขุนช้างรู้ว่าไม่ใช่ลูกของตัวเองจึงหลอกพลายงามไปฆ่าในป่า แต่ผีพรายของขุนแผนช่วยไว้ นางวันทองบอกความจริงและได้ให้ พลายงามเดินทางไปอยู่กับย่าทองประศรีที่กาญจนบุรี พลายงามอยู่กับย่าจนโต ได้บวชเป็นเณรและเล่าเรียนวิชาความรู้เก่งกล้าทั้งเวทมนตร์คาถา และการสงคราม เมื่อมีโอกาสขุนแผนได้ให้จมื่น ศรีนาพลายงามเข้าถวายตัวเป็นมหาดเล็ก
เมื่อมีศึกเชียงใหม่ พลายงามได้อาสาออกรบและทูลขอประทานอภัยโทษให้พ่อเพื่อไปรบ ขุนแผนและ นางลาวทองจึงพ้นโทษ ขณะที่เดินทางไปทาสงครามนั้นผ่านเมืองพิจิตร ขุนแผนจึงแวะเยี่ยมพระพิจิตร เมื่อพลาย งามได้พบนางศรีมาลาลูกสาวพระพิจิตรก็หลงรัก จึงได้ลอบเข้าหานาง ขุนแผนจึงทาการหมั้นหมายไว้
เมื่อชนะศึก พระเจ้าเชียงใหม่ได้ส่งสร้อยทอง และสร้อยฟ้ามาถวาย พระพันวษาได้แต่งตั้งขุนแผนเป็น พระสุรินทรลือไชยมไหสูรย์ภักดี ไปรั้งเมืองกาญจนบุรี และได้แต่งตั้งพลายงามเป็น จมื่นไวยวรนาถ และประทาน สร้อยฟ้าให้แก่พลายงาม จากนั้นก็ทรงจัดงานแต่งงานให้กับพลายงาม ขณะที่ทาพิธีแต่งงานขุนช้างได้วิวาทกับ พลายงาม ขุนช้างได้ทูลฟ้อง จึงโปรดให้มีการชาระความโดนการดาน้าพิสูจน์ ขุนช้างแพ้ความ พระพันวษาโปรดให้ ประหารชีวิต แต่พระไวย ขอชีวิตไว้
ต่อมาพระไวยมีความคิดถึง แม่จึงไปรับนางวันทองมาอยู่ด้วยขุนช้างติดตามไป แต่พระไวยไม่ยอมให้ขุนช้าง จึงถวาย ฎีกา พระพันวษาจึงตรัสให้นางวันทองเลือกว่าจะอยู่กับใคร นางมีความลังเล เลือกไม่ได้ว่าจะอยู่กับใคร พระพันวษาทรงโกรธจึงรับสั่งให้ประหารชีวิต แม้พระไวยจะขออภัยโทษได้แล้ว แต่ด้วยเคราะห์ของนางวันทอง ทาให้เพชฌฆาตเข้าใจผิด จึงประหารนางเสียก่อน เมื่อจัดงานศพนางวันทองแล้ว ขุนแผนได้เลื่อนเป็นพระกาญจนบุรี
นางสร้อยฟ้าได้ให้เถรขวาดทาเสน่ห์ให้พระไวยหลงใหลนางและเกลียดชังนางศรีมาลา พระกาญจนบุรีมา เตือน พระไวยโกรธลาเลิกบุญคุณกับพ่อ ทาให้พระกาญจนบุรีโกรธ คบคิดกับพลายชุมพลลูกชายซึ่งเกิดจากนางแก้ว กิริยาปลอมเป็น มอญยกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยา หวังจะให้พระไวยออกต่อสู้ จะได้แก้แค้นได้สาเร็จ พระไวยรู้ตัวเพราะ ผีเปรตนางวันทองมาบอก พระพันวษาทรงทราบเรื่องโปรดให้มีการไต่สวน พลายชุมพลพิสูจน์ได้ว่า นางสร้อยฟ้า กับเถรขวาดได้ทาเสน่ห์จริงแต่นางสร้อยฟ้าไม่รับ จึงมีการพิสูจน์โดยการลุยไฟ สร้อยฟ้าแพ้ พระพันวษาสั่งให้ ประหาร แต่นางศรีมาลาทูลขอไว้ นางสร้อยฟ้าจึงถูกเนรเทศกลับไปเชียงใหม่ และคลอดลูกชื่อ พลายยง

4. เอกสารประกอบการเรียนการสอน วิชาภาษาไทย ท 33101 ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 6 เรื่อง ขุนช้างขุนแผน หน้า 4
ต่อมานางศรีมาลาก็คลอดลูกชาย ขุนแผนจึงตั้งชื่อให้ว่า พลายเพชร เถรขวาดมีความแค้นพลายชุมพล จึง ปลอมเป็นจระเข้ไล่กัดกินคนมาจากทางเหนือหวังจะแก้แค้นพลายชุมพลพระพันวษาโปรดให้พลายชุมพลไปปราบ จระเข้เถรขวาดสู้ไม่ได้ถูกจับตัวมาถวายพระพันวษา และถูกประหารในที่สุด พลายชุมพลได้รับแต่งตั้งเป็นหลวง นายฤทธิ์ เหตุการณ์ร้ายแรงผ่านไป ทุกคนก็อยู่ด้วยความเป็นสุข
...จบ.....
ภรรยาของขุนแผน
ด้วยความเจ้าชู้ของขุนแผน นอกจากหน้าตาจะหล่อเหลาเอาการแล้ว ยังเป็นคนพูดจาอ่อนหวาน และ
ถนัดการใช้คาถามหาละลวยหากพบเห็นใครแล้วนึกชอบก็จะเกี้ยวพาราสี ซ้ายังเป่าคาถาจนสาวหลงกันงมงาย นอกเหนือจากนางพิมพิลาไลย (มีลูก คือ พลายงาม) ซึ่งเป็นหญิงคนแรกในดวงใจของขุนแผนแล้ว ยังมีผู้หญิงอีก ๔ คน ที่ตกเป็นเมียของขุนแผน คือ นางสายทอง นางลาวทอง นางบัวคลี่ (มีลูกคือ กุมารทอง) และนางแก้วกิริยา (มี ลูกคือ พลายชุมพล)
ของวิเศษของขุนแผน
ขุนแผน นอกจากจะเป็นผู้มีฤทธิ์เดช เก่งกล้าเรืองวิทยาคมแล้ว ยังมีของวิเศษประจาตัวอีก ๓ อย่าง คือ
กุมารทอง ม้าสีหมอก และดาบฟ้าฟื้น ของวิเศษทั้ง ๓ อย่างนี้ เป็นของที่หาได้ยากยิ่ง เพราะไม่ใช่ว่าจะมีเงินแล้วจะหา ซื้อได้แต่การที่จะให้ได้มาต้องประกอบไปด้วยคุณสมบัติหลายประการของผู้เป็นเจ้าของซึ่งก็คือ ต้องมีวิชาอาคมและ ต้องรู้วิธีที่จะได้มา ขุนแผนได้ใช้วิชาที่ได้ร่าเรียนมาจากอาจารย์ ขุนแผนใช้เวลาไม่น้อยในการเสาะแสวงหากว่าจะ ได้ครบทั้ง ๓ อย่าง ซึ่งเมื่อได้มาแล้วขุนแผนเสมือน "เสือติดปีก" จนพาให้ชีวิตก้าวหน้าและยิ่งใหญ่ในท้ายที่สุด
ตัวละครสาคัญ
1.ครอบครัวขุนแผน (พลายแก้ว) (พระสุรินทรลือไชยมไหสูรย์ภักดี) (พระกาญจนบุรี)
พ่อ ขุนไกรพลพ่าย (ถูกประหารชีวิต) แม่ นางทองประศรี
เมีย 1.นางพิมพิลาไลย (นางวันทอง) มีลูกคือ พลายงาม (จมื่นไวยวรนาถ)
2.นางสายทอง คนรับใช้ของนางพิมพิลาไลย
3.นางลาวทอง ลูกของนายบ้านแสนคาแมน
4.นางบัวคลี่ (มีลูกคือ กุมารทอง)
5.นางแก้วกิริยา (มีลูกคือ พลายชุมพล) (หลวงนายฤทธิ์)
2.ครอบครัวขุนช้าง
พ่อ ขุนศรีวิชัย (ถูกโจรใช้หลาวแทงรูทวารตาย) แม่ นางเทพทอง
เมีย 1.นางแก่นแก้ว (ตาย)
2.นางวันทอง

5. เอกสารประกอบการเรียนการสอน วิชาภาษาไทย ท 33101 ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 6 เรื่อง ขุนช้างขุนแผน หน้า 5
3.ครอบครัวนางพิมพิลาไลย (นางวันทอง)
พ่อ พันศรโยธา (ป่วยตาย) แม่ ศรีประจัน
สามี 1.ขุนแผน (ลูกคือพลายงาม )
2.ขุนช้าง
4.ครอบครัวพลายงาม (จมื่นไวยวรนาถ) (พระไวย)
พ่อ ขุนแผน แม่ นางวันทอง
เมีย 1.นางศรีมาลา ลูกของพระพิจิตร (มีลูกคือ พลายเพชร)
2. สร้อยฟ้า ลูกพระเจ้าเชียงใหม่ (มีลูกคือพลายยง)