Монгол угсаатан. Бид дэлхийд хэдүүлэхнээ

1. ХХ зууны МОНГОЛ
угсаатан.

2. МОНГОЛ УГСААТАН
• Үндэстэн – Угсаатан – Угсаа – Овог
• Монгол угсаатан буюу Монгол
туургатан
• Монгол улсын угсаатан.
• Монголд ЯСТАН гэдэг ойлголт
байх ёсгүй.
• Монгол угсаатан Дөрвөд угсаа,
Монгол угсаатан Халх угсаа.
• Бид өөрсдийгөө МОНГОЛ
ҮНДЭСТЭН гэж бахархах зүйл хир
их байдаг вэ?

3. ДЭЛХИЙН МОНГОЛ УГСААТАН
• Хүн – 7 млрд байна
• МОНГОЛ угсаатан –
10 - 15 сая байна.
• 3,1 сая Монгол
улсын иргэн байна.
• БИ – либо, өөрөө
өөртөө
• Чи Монголд, дараа
нь Дэлхийд хүлээн
зөвшөөрөгдөх ёстой

4. ДЭЛХИЙН МОНГОЛ УГСААТАН

5. ДЭЛХИЙН МОНГОЛ УГСААТАН
МОНГОЛ УЛС

6. ДЭЛХИЙН МОНГОЛЧУУД
• Афганстаны Герат, Бадакшин, Майман мужид аж төрдөг 4 сая
гаруй Хазар Моголчууд.
• Талибаны дэглэмийн үед асар их зовлон үзсэн.
• “Бурхан илжигийг бүтээхэд Хазар хүн уйлав” зүйр үгээс тэдний
зовлонг ойлгож болно. http://mongoliintuuh.blogspot.com/2009/04/blog-post.html

7. Khaled Hosseini Bahram and Elham Ehsas.
Aisha, 18 настайТалибанчуудын

8. Афганистаны Бамиан дахь хөшөөг
Талибанчууд эвдэн сүйтгэсэн. 2004 он

9. ДЭЛХИЙН МОНГОЛЧУУД
- 3,6 сая хүн БНХАУ-ын ӨМӨЗМ-д байдаг.
- Хятадын Ганьсу, Хөх нуур мужид Шар мөрний
хойд урд хэсгээр аж төрдөг өөрсдийгөө цагаан
монголчууд гэдэг Хошууд Монголчууд 191,6
- Шарайголын монголчууд гэдэг Ганьсу мужийн
Дуншаанууд (Дуньсянь) буюу Саянчууд 373,9
- Хятадын Ганьсу, Чинхай мужийн Бао-Аньчууд
12,2 мянга, Өвөрмонголын Хар мөрөн муж,
Шинжаанд тус тус оршдог.
- Дагуурууд 121,4 мянга, Ганьсу мужийн уйгарууд
12,9 мянга байдаг
- Өмнөд Хятадад Юнань Мужийн Монголчууд.
- НИЙТДЭЭ 5, 8 САЯ МОНГОЛЧУУД

12. ХЯТАДЫН МОНГОЛЧУУД
- НИЙТДЭЭ 5, 8 САЯ МОНГОЛЧУУД.
- 68,72 хувь нь ӨМӨЗО
- 11,52 хувь нь ЛЯОНИН МУЖ
- 2,96 хувь нь ХЭБЭЙ МУЖ
- 2,58 хувь нь ШИНЖААН – УЙГАР
- 2,43 хувь нь ХЭЙЛУНЖАН МУЖ
- 1,48 хувь нь ЦИНХАЙ МУЖ
- 1,41 хувь нь ХЭНАНЬ МУЖ
- 5,98 хувь нь бусад муж.

13. Bao Xishun 2.36 m Xia Shu uan
нь Дэлхийн хамгийн өндөр
хүнээр 4 жил байсан.
Fu Ying – Гадаад хэргийн дэд сайд асан.
Дэ ван – ӨМ-ын удирдагч Япончуудтай
холбогдож бие даах гэж оролдож байсан
Коммунис Улаанхүү 1949 оны ӨМӨЗР-ны дарга
Монголчуудын шүтээн ЧИНГИС ХААНЫ ОНГОН
Өвөр Монголын ОРДОС аймагт

15. ОРОСЫН МОНГОЛЧУУД
- 0,5 сая нь ОХУ-ын
Буриад, Тува, Халимаг.
- Буриадыг Оросууд 1622-
1648 онд өөрсдийнхөө
эзэмшилд авч 1654 онд
Ангар мөрний эрэг дээр
Иркутск гэдэг шинэ цайз
байгуулсан.
- Буриадууд одоо Оросын
харъяанд 1 тойрог, 16
аймгийн зохион
байгуулалттай 350000
шахам хүн амтай
автономит улс хэлбэрээр
оршиж байна.

16. ОРОСЫН МОНГОЛЧУУД
- 0,5 сая нь ОХУ-ын Буриад, Тува, Халимаг.
- Буриадыг Оросууд 1622-1648 онд өөрсдийнхөө
эзэмшилд авч 1654 онд Ангар мөрний эрэг дээр
Иркутск гэдэг шинэ цайз байгуулсан.
- Буриадууд одоо Оросын харъяанд 1 тойрог, 16
аймгийн зохион байгуулалттай 350000 шахам хүн
амтай автономит улс хэлбэрээр оршиж байна.

18. БУРИАД ЗОН

19. Сталин– Геля Маркизова
Абу Саид Бурят 1982 - 2009
Итгэлт Хамба ДАШДОРЖ
1927 онд нас барахдаа
өөрийгөө гэрээсэлсэн. 1957,
1973, 2002 онд нээж үзсэн.

20. Даши Бальжанович Намдаков
Лондон хотын Мarble-arch
дахь Чингис хааны хөшөө.

21. ХАЛИМАГУУД.
- 1607 онд Ижил мөрөнд очсон Халимагууд.
- 1655 онд Оросын хаанд элч илгээн холбоотон нь
болон суухаар тохирчээ.
- Халимагийн Аюук (1670-1724) хаан Петр I
хаантай гэрээ байгуулан Оросын өмнөд хилийг
Кавказынхан, Туркуудээс хамгаалах болсноор
Оросын цэргийн гол холбоотон болов.
- 1681 онд Башкирыг Орост нэгтгэхэд, 1710 онд
Туркын эсрэг дайнд, 1709 онд Шведтэй хийсэн
Полтавын тулалдаанд, 1728 онд Персийн дайнд,
1786 онд Кавказыг эзлэн авч Крымын хаант
улсыг бут цохиход, 1810-1814 оны Орос-
Францын дайнд тус тус Оросын гол холбоотон
болж оролцож байжээ.

22. ХАЛИМАГУУД.
• Хаант Оростой хамтран 1607 – 1814 он нийт 50
гаруй дайн тулалдаанд холбоотон болсон
• 1812 – 1814 оны Франц – Оросын дайнд 477
хүн өндөр шагнал хүртсэн. 246 хүнд Парисыг
эзэлсний төлөө шагнал.
• ... и друг степей калмык” Пушкины шүлэгт
• Өөрийн сүм хийдийн Санкт-Петрбург,
Москва, Новогород олон газар
Халимагийн шашны
тэргүүн Мөнх

23. ХАЛИМАГУУД – ОРОСЫН СУРВАЛЖТАН.

24. Оросын түр засгийн газрын Батлан
хамгаалахын сайд асан генерал
Л.Г.Корнилов 1917 он
Астарханы Халимаг
язгууртаны хүү Ленин
Зөвлөлт Орос улсад 186
мянган халимаг оршин
сууж байсан бол Европ
руу халимагийн 37 мянган
сэхээтэн, лам нар,
цэргийн голдуу хүмүүс
цагаантнуудын хамт
дүрвэн гарчээ.
ЗХУ-ын баатар, хурандаа генерал,
армийн генерал Ока Иванович
Городовиков.
ЗХУ-ын Баатар цолтон 70 төрсөн
Халимагууд 2 фронтод
хоорондоо тулалдсан.
1943 оны 8 дугаар сарын 21-нд
Германаас чөлөөлөгдсний дараа
12 сарын 27-нд ЗХУ-ын Дээд
Зөвлөлийн тусгай тогтоол
гаргаж Автономит Халимагийг
татан буулгаж, бүх
халимагчуудыг Сибирт цөлөх
шийдвэр гаргажээ.

25. Шинжааны захирагч байсан,
торгуудын Балт вангийн охин

26. ХАЛИМАГУУД.
Александра Буратаева.
ПАВЕЛ ЧЕРКАФ – Цагаан зам.
Тэло Тулку Ренбучи - Дилав

27. ТУВАЧУУД.

28. ТУВАЧУУД.
Дерсу Узала – Максим Мунзук. 1975 онд ОСКАР Сергей Шойгу – сайд. Надя Рушёва(1952-1969)

32. МОНГОЛ УГСААТАН.
• 2,99 сая Хүн ам. 95% Монгол угсаатан.
• Казах, тува, чантуу, цаатан зэрэг харь
угсааны хүмүүс эзэлдэг.
• Монгол угсаатнаас 77,5 хувийг
Xалхчууд эзэлнэ. Халх гэдэг нэр анх
ХIY зууны хагасаас тэмдэглэгдэх болж
Батмөнх даян хаан 6 түмний нэгийг
ХАЛХ болгож Ү хүү Алчуболд, ХI хүү
Гэрсэнз нартаа хуваан захируулжээ

33. МОНГОЛ УГСААТАН.

34. ХАЛХ УГСАА.
• Ашихай – Үнэгэд, Жалайр
• Ноёнтой – Бэсүд, Илжигэн
• Ноонох – Горлос , Хэрсүүд
• Аминдурал – Хүрээ, Цоохор
• Дарь – Хөхүйд, Хатагин
• Далдан хөндлөн – Тангуд, Сартуул
• Самубума – Урианхай

35. ХАЛХ УГСАА.
- Ашихайн эзэмшил дэх Жалайр, Үнэгэд отог нь
“З олхунуд, 5 хотгойд” гэсэн 8 хошуу болсон.
- Хотгойд 5 хошуу нь одоогийн Хөвсгөлийн
Цэцэрлэг, Цагаан нуур сумаас урагшаа
Завханы Нөмрөг, Тэлмэн сумыг хамардаг.
- Олхунуд нь ХYII-ХХ зуунд Засагт ханы
хошуунуудад хаяагүй тархсан нь голдуу
Ховдын халх сумдуудаар одоо оршин сууж
байна.
- Ноёндойн эзэмшил дэх отог нь “5 бэсүд, 2
илжигин” гэсэн 7 хошуу болсон. Илжигин 2
хошуу нь одоогийн Увс аймгийн Туруун,
Зүүнхангай, Өндөрхангай, Цагаанхайрхан
сумдыг хамардаг ба өдгөөг хүртэл Илжигин
халх гэж алдаршсан билээ.

36. ХАЛХ УГСАА.
- Харин бэсүд нь олхунудтай ижил Засагт ханы
хошуунуудад энд тэндгүй тархаагүй нь Ховд,
Говь-алтайд голлон үлджээ. Саму-бумаагийн
эзэмшил дэх Урианхайн 2 хошуу
- Хатунхай өөрийн 6-р хүү Далдан хөндлөнд
Халх түмний Сартуул, Тангууд 2 жада овгийг
өгчээ. Чингис хааны хийсэн хамгийн том аян
дайн болох Хорезмын дайнаар олон урчуудыг
олзлон Монголд авчран Орхоны хөндийд
нутаглуулсан гэдэг.
- Сэцэн сартуулын хошуу нь халх дотроо 22
овог бүхий нэлээд том угсаа болжээ.
Сартуулууд нь одоогийн Завханы Түдэвтэй
хүртэлх 9 сумдыг хамардаг.

37. ДӨРВӨД
• Дува сохороос гаралтай эртний
сурвалжит Дөрвөд угсаа.
• Дотроо 30-аад яс, овгоос бүрэлддэг
• XY-XYII зууны үед Дөрвөн Ойрадын
холбоонд багтаж Тэнгэр уул, Эрчис
мөрнөөр нутаглаж байжээ.
• 1753 онд Дөрвөдийн Цэрэн тэргүүтэй
ноёдууд өөрийн хаан Даваачид дургүйцэн
албат нараа авч Манжид дагаар орсон
тул Дөрвөдүүдийг тусгай газарт
нутаглуулав
• Дөрвөд Далай ханы аймаг болгосон нь
одоогийн Увс аймгийн Бөхмөрөн, Сагил,
Түргэн, Давст, Баян-өлгийн Цагааннуур,
Ховдын Дөргөн сумдад хамаарагдана.

38. БАЯД
• Баядууд мөн л Монголчуудын эртний
сурвалжит угсаа бөгөөд XII-XIII зуунд
Сэлэнгэ мөрөн, Жидийн голд нутагладаг
Жида, Хээрийн, Дуклас баяудууд байсан
• Баядууд нь XY-XYII зууны үед Дөрвөн
Ойрадын холбоонд багтаж Тэнгэр уул,
Эрчис мөрнөөр нутаглаж байсан
• 1754 онд Манжид эзлэгдэн Манж нар
тэднийг 10 хошуу бүхий Үнэн зоригт
ханы аймаг болгон Увс нуурын зүүн
талаар нутаглуулжээ.
• Баядууд дотроо 29 элкэн (яс)-тэй
одоогийн Увс аймгийн Малчин, Хяргас,
Зүүнговь, Тэс, Наранбулаг зэрэг Увсын
зүүн сумаар нутаглаж байна.

40. ӨӨЛД ба ЗАХЧИН
• Өөлд угсааг судлаачид Ойрад гэдэг үг
сунжирснаас ийм нэр гарсан гэж үздэг
• Галдан бошигтын дайны явцад Орхон
гол, Ховдод тархан суурьшжээ.
• Тэд 30 элкэнтэй Ховд аймгийн
Эрдэнэбүрэн, Архангайн Өлзийт,
Өгийнуур, Хотонт сумуудад нутаглаж
байна.
• Зүүн гарын хаант улсын үед зах
хязгаарыг хамгаалуулах зорилгоор
Торгууд, Өөлд, Дөрвөдөөс гаралтай
хүмүүсийг Алтайн нуруунд
нутаглуулснаар 30-аад элкэн бүртгэгдээд
буй. Захчин угсаа бий болжээ.
• Ховд аймгийн Мөст, Манхан

41. ТОРГУУД
• Эртний гаралтай Торгууд угсаа хальж
гарснаас хойш 1771 оны Торгуудын Увш
тайж Ижил мөрнөөс 170.0000 гаруй
торгуудчуудаа дагуулан эх нутаг руугаа
тэнцлээ. Оросын Цагаан хаан тэр их
цэргийн хүчийг зүгээр нэг явуулахыг
хүссэнгүй, Цэргийн хүчээр довтлон
ихэнхийг нь эгүүлж авчирсан ч зарим нь
эх нутаг руугаа амь тэнцэн Орос-Казах-
Манжийн “хатуу хэрмийг” даван зөвхөн
69.000 л амьд ирсэн.
• Манж хаан Шинжаан, Баруун Монголд
суулган тусгай хошуу болгосон нь
одоогийн Ховд аймгийн Булган сум
болно.Торгуудууд Бэйлийн, Ховог
сайрын, Цоохорын торгууд гурван хэсэг
40 гаруй элкэнтэй.

42. МЯНГАД
• Мянгад угсаа гарал нь нэг
мөр болоогүй ба судлаачид
тэднийг Мянгад овог
давамгайлсан турк угсаа
оролцсон угсаа гэж үздэг.
• Мянгадууд нь Мянгад,
Басмид, Хиргис гэсэн 3 яс
бүхий 38 овогтой дотроо
ардчилсан зохион байгуулалт
бүхий биеэ даасан угсаа
билээ.
• Ховд аймгийн МЯНГАТ сум

43. УРИАНХАЙЧУУД
• Дөрвөн Ойрадын холбоонд захирагдаж
байгаад Манжийн үед 7 хошуу болж Алтайн
баруун-зүүн суганд нүүдэллэн нутагладаг
Алтайн урианхайчууд байдаг.
• Тэд одоогийн Баян-өлгий аймгийн
Алтанцөгц, Мөнххайрхан зэрэг 4 сумдад 45
овог болж амьдардаг.
• Эдгээрийн зарим нь монголжсон түрэг буюу
тува-урианхай гэж байдгийг Монгол
урианхай (Мончоог урианхай) гэж нэрлэдэг.
• Мончоог гэдэг үг нь яс угсаа, овгийн нэр бус
харин энэ нутагт ирсэн хасагууд, хошуу
ноёных нь малгайн хөх жинсийг хараад “Хөх
монцогтон” гэж нэрлэснээс ийм нэр гарчээ.

44. УУрианхайчууд

45. КАЗАХУУД
• Тэдний гарал нь МЭӨ III зууны Сакы
аймагтай холбоотой
• ХIII зуунаас Алтан ордоны хаант улсын
бүрэлдэхүүнд багтан зуутын зохион
байгуулалттай болжээ.
• Тэднийг Их, Дунд, Бага зуут (жуз) гэж
байснаас Дунд жузын казахууд 1864 онд
Алтайг даван нутаглах болжээ.
• Богд хаант Монгол улсын үед буюу
1917 оны III сард Богд хаан Хюнбай,
Сухербай нарт гүн цол олгож албан
ёсоор казахуудыг Монголын харьяат
болгожээ.
• Казахууд нь 12 овог байдгаас
Жантекейн, Шерүүч, Молхо, Кэрэйд нь
зонхилох байр суурьтай байдаг.

46. ТУРКЕСТАН
И.Оспан 1899-1951 Пан Туркестан

47. ТУРКЕСТАН

48. ДАРХАДУУД
• Дархад нь олон овгуудын
нийлбэрээс төлөвшсөн Монгол угсаа
• Тэдний нэрийн гарлыг Өндөр
гэгээний шавь болсонтой холбон
тайлбарладаг юм.
• Дархадууд 32 яс овогтой бөгөөд
Монгол уламжлалт шашин, ёс
заншлыг хадгалж үлдсэн өвөрмөц
угсаа юм.
• Харын бөө, Бөхийн удам, Шооч
• Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ,
Цагаан Үүр, Цагаан Уул сумдад
нутагладаг.

49. ЦААТАНГУУД
• Хөвсгөлийн хойд хэсгийн 3 сумдаар
дамжин Цаатангууд нутагладаг.
• Цаатангууд нь Самоёд буюу Hэнц
угсаатан бөгөөд одоогоор 100 гаруй
өрхтэй өвөрмөц аж ахуй, соёл, зан
заншилтай угсаа юм.

50. ӨВӨРМОНГОЛ УГСАА
• Монгол улсад Өвөрмонголоос нүүдэллэн
ирсэн 3 угсаа байдаг. Үүнд
• 1910-аад онд Шинжааны Илийн Цахар
Сумъяа өөрийн харъяат 75 өрхөө авч
Оросын Томск, Урианхайгаар /Тагна/
дамжин Монголд дагаар оржээ.
• Богд хаан түүний байгуулсан гавьяаг
өндөр үнэлж бэйс цол олгож Сэлэнгийн
Зэлтэр, Цагааннуур сумаар нутаглуулан
умард хилээ сахиулан суулгажээ.
• Сумъяа бэйсийн цахарууд 1921 оны
Ардын хувьсгалд маш идэвхтэй оролцож
Сумъяа бэйс ч олон гавьяа байгуулсан.

51. ӨВӨРМОНГОЛ УГСАА
• Баргууд хуучин Дөрвөн Ойрадын
харьяанд байж байхад нь Боди-
Алаг хаан тэднийг Зүүн түмэнд
авчирснаар тэд Хянганы
нуруунд нутаглах болжээ.
• Занги Дамдинсүрэн 1911 онд
өөрийн албаттайгаа
Өвөрмонголд дагаар орж
Монголыг чөлөөлөхөд баатарлаг
гавьяа байгуулсан тул Богдхаан
түүнд Манлайбаатар цол олгож
Загал уул, Гурван нуураар
нутаглуулжээ (одоогийн
Дорнодын Гурванзагал).

52. ӨВӨРМОНГОЛ УГСАА
• Мөн сүүлд нь Өвөрмонголыг чөлөөлөх
хөдөлгөөн талаар болоход Баргын
морьт хорооны хурандаа асан
Шарийбуу хэсэг барга иргэдийг ахалж
1946 онд Монголд орж ирснийг нь
Дорнодын Хөлөнбуйр суманд
нутаглуулав.
• Одоо баргын 26 хал (овог) бүртгэгдээд
байна. Баргуудын нөлөөгөөр Их, бага
Үзэмчингүүд Дорнодын Баянтүмэн,
Булган, Сэргэлэн, Сүхбаатарын
Эрдэнэцагаан сумдад нутагладаг

53. БУРИАДУУД
• Буриад нь Байгаль далайн орчим,
Баргужин төхөмд Хорь-Түмэд-
Баргутын эртний сурвалжит
аймгуудаас үүссэн
• Даян хаан засаг захиргааны
шинэчлэлт хийснээр буриад зон
Урианхай түмэнд багтаж, тэднийг
Боди-Алаг хааны үед бусад түмэнд
нялзаахад Монголын умард хэсэг
эх нутагтаа ирсэн
• ЗХУ-ын хэрэгжүүлсэн репрессээр
барьж олон буриад зоны амийг авч
их уй гашуу амсуулсан юм
• Буриадууд нь үндсэн 12 овогтой
бөгөөд голлон Хэнтий, Сэлэнгэ,
Дорнод аймгуудад амьдардаг

54. ДАРИГАНГА
• Манжийн эрхшээлийн үед Манжийн хаанд
мал сүргийн өдий төдий алба, бэлгийг олон
жил барьсны үр дүнд их сүрэг бий болжээ.
• Манж нар үүнийгээ Баруун-Зүүн гар адуучин,
Баруун-Зүүн гар тэмээчин, Хоньчин хэмээх 5
гар болгон хуваагаад нийтэд нь өсгөж үржиж
байх ёстой хэмээн бэлэгдэн “Төмөр сүрэг”
гэсэн байна.
• Тэр албыг гүйцэтгүүлэхээр Цахар, Халх, Өлд
угсааны хүмүүсийг тусгай нэг хошуу
болгосноор Дарьганга хэмээх шинэ угсаа
үүсчээ.
• Сүхбаатар аймгийн Дариганга, Наран, Онгон,
Халзан, Асгат, Баяндэлгэр сумдад байдаг.

55. ДАРИГАНГА

56. ШИЛИЙН БОГД

57. ЦАГААН ЯС буюу ЭЛИТ угсаа
Тайж (tai-zhi) гэдэг нь Тэнгэр угсааны гэсэн утгатай нанхиад
үг.
1.Боржигин тайж нар: Бодончарын үүсгэсэн алтан ургаас
гаралтай боржигин тайж нарыг дотор нь төрөл тайж, харъяат
тайж гэж хоёр хуваадаг. Төрөл тайж гэдэг нь Чингис хааны
шууд удмын тайж нар. Харъяат тайж нар бол Чингис хааны дүү
Хавт Хасар, бөх Билгүтэй, Отчигин ноён нарын үр хойчис нь
юм.
2.Цорос тайж нар: Алдарт Бөртэ чонын 12-р үеийн ач Дува
Сохор нь Доной, Догшин, Эмнэг, Эрхэ хэмээх 4 хүүтэй. Тэдний
Донойн удмаас Цорос овогт тайж нар үүсчээ.
3.Хойд тайж нар: Хойдын тайж ноёдын дээд өвөг бол XII-XIII
зууны зааг үед 1 түмэн ойрадыг захирч явсан Хутг бэхи ноёны
(Чингисийн хүргэн) үр хойчис мөн.
4.Урианхай тайж нар: Чингис хааны 9 өрлөгийн нэг Зэлмэгээс
монголын тайж нарын энэ угсаа үүсчээ.
5.Торгууд тайж нар: Хэрэйдийн ван хан Тоорилын үр удам
явсаар хожмын торгуудын тайж нарын өвөг дээдэс болов.

58. ЦАГААН ЯС буюу ЭЛИТ угсаа

59. МОНГОЛ АХАН ДҮҮС