2. Жужан гүрэн байгуулагдсан нь

3. Жужаны уналт доройтол

4. Жужаны аж ахуй

5. Жужаны соёлЖужан улс(МЭ333-555)

6. Угсаа гарвал: Жужан аймгийн угсаа гарвалын талаар сурвалж бичигт хоёр өөрөөр өгүүлсэн байдаг.Вэй улсын сударт: “Жужан бол Юйцзюлюй овог авсан Дунхугийн үр удам” гэжээ. Мугулюйн үр ач нар нь хожим өөрсдийгөө Юйзцюлюй овогтон хэмээдэг болсон байна. Юйзцюлюй овогтон яваандаа жужаны хамгийн гол цөм аймаг болсон бөгөөд Дунхугаас угсаалжээ. Жужан улсын хүн амын зарим нь Хүннү улсад урьд нь харьяалагдаж байсан. Жужаны голлох аймгууд нь Дунху угсааны Сяньби нараас гаралтай аймгууд, бас Хүннү нарын үлдэгдэл Монгол аймгууд байжээ.

7. 1.Жужан нарын угсаа гарвал Гол аймгууд нь :Июй, Жоулүюй, Хетурин, Цифу, Сугуян Чилурин, Эрмай, Абуган, Хэси, Циби зэрэг байв. Жужан нарын харьяа аймгууд: Улужин, Ужохету, Кушту аймгууд ордог. Дайлан дагуулсан аймаг: Пилоу, Бэйжи, Гаоче, Пулулюй, Тэмекү, Чижин, умрын Хэшүйкү болон дорнын Филицин зэрэг аймгууд ордог.

8. 2.Жужан гүрэн байгуулагдсан нь Тоба Вэй улсын Ливэй хаан (220-277), түүний морьт цэргүүд нэгэн боолыг барьцаалсан нь Мугулюй байв. Вэй улсын Муди хааны(304-316) үед цэрэг дайчилгааны товоос хоцорсон тул Мугулюй цаазаар авах ялд унажээ. Мугулюй амжиж зугтаат говийн хавчилд нуугдан, янз бүрийн хүмүүсийг цуглуулан, 100гаруй хүнтэй болоод Шуньтулинь хэмээх аймгийг түшжээ.

9. 2.Жужан гүрэн байгуулагдсан нь Нирунчууд анхандаа Тоба Вэй улсын хараат байсан бөгөөд мал аж ахуйн болон ан агнуурын бүтээгдэхүүнээр алба барьдаг байжээ. Тэд Тоба Вэй улстай тэмцэлдэн тэрхүү бослогыг Мугулюй толгойлж байв. Мугулюй нас барсны дараа түүний хүү Цзюйлухуэй олон аймгийг удирдан захирчээ. Цзюйлухуэйн үед анх “жужан” хэмээх хоч зүүдэг байжээ.

10. 2.Жужан гүрэн байгуулагдсан нь Жужан: Нирун: : Элбэн тохинуулж, зөвшилдөх гэсэн утгатай үг юм. : Өүлэн эхийн нуруунаас гарсан, алтан ургийн хүн гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг

12. Жужан гүрэн байгуулагдсан нь Жужан нар өөрийн төр улсыг байгуулахаас өмнө гол төлөв их говийн өмнө өвөлжин, говийн хойгуур зусч, өвс усны аяыг даган нүүдэллэж байжээ. Жужан нар Тоба улмын түрэмгийллийг эсэргүүцэн үе үе тэмцэн, тэмцлийг Мугулюйн дараа түүний хүү Цзюйлухуэй залган авчээ. Түүнийг нас барсны дараа түүний хүү Бати жужан аймгуудыг толгойлж байв.

13. Жужан гүрэн байгуулагдсан нь Батийг залгамжилсан хөвүүн Дисуюаныг нас барсны дараа Жужан нар зүүн баруун хэмээн хуваагджээ. Ууган хүү Пихоуба Жужаны зүүн хэсгийг нь захирч, бага хүү Вэнтгэти баруун хэсгийг нь захирах болжээ. Вэньгэтийн хүү Шэлүнь Пихоубыг гэнэдүүлэн довтолж алжээ. Пихоубиг нас барсны дараа Шэлүнь их говиос хойш нутаглан, тэрээр Жужаны дорнод хэсгийг захирах боломжийг олсон байна. МЭIV-V зууны үед Шэлүнь тэр үеийн Жужаны ноёд дотроос авхаалж самбаа арга бодлогоороо товойн гарсан бөгөөд бусад аймгуудыг нэгтгэх, газар нутгаа өргөтгөх, хүчээ зузаатгах ажлуудыг амжилттай явуулж байлаа.

14. Жужаны мандан бапдрал Түрэгүүд тухайн үед баруун хойт Хятадын нэг хэсгийг ноёрхож байсан Тангудын Цян улстай найрсаг харилцаа тогтоон,Вэй улсын түрэмгийллийн эсрэг тэмцэлдээ түүнийг өмөг түшиг болгох эх суурийг тавьжээ. Шэлүнь хөрш жижиг улс орнуудыг довтлон цохиж,гадаад байдлаа бэхжүүлэхэд чиглэсэн зарим арга хэмжээ авсныхаа дараа өөрийгөө “Жужхан Дэудай” хаган хэмээн зарлаж, Жужан улсыг албан ёсоор байгуулж, хаан ширээнд суужээ. Шэлүнь өөрийн тэрхүү хүч нөлөөгөө ашиглан, Их элсэн говиос хойш нутаглаж байсан Уйгур, Түрэг угсааны олон аймгийг янз бүрийн аргаар өөрийн хараанд оруулж, хучин чадлаа улам нэмэгдүүлсээр байв. Шэлүнь уйгар угсааны Гаогюй нарыг бүрмөсөн эзлэн авах зортлгоор нэлээд бэлтгэл хийсний эцэст 402 онд тэднийг их хүчээр довтолж бутцохин эзэлсэн төдийгүй бусад аймгуудыг ч бас эзлэн газар нутгаа өргөжүүлж чадсан байна.

15. Нийгмийн зохион байгуулалт Шэлүнь Жужан улсыг байгуулсан тэр үедээ аравтын тогтолцоонд улс орноо оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй шинэ хуулиудыг зохиов. Шинэ тогтоосон хуулийн дагуу дайсанд тэргүүлэн довтлон орогсод нь олзны хүн ба эд зүйлүүдийг бусдаас урьтаж авах, тулааны үед ухрагчдын толгойг хага цохиж юмуу шийдмээр дэлдэж алах журамтай болжээ.

16. Хааныг дээд тэнгэрээс заяат төрсөн гэх үзэл Жужанд байсан бөгөөд тэд “хутагтай”, “Зөв”, “тэнгэрийн” гэх мэт өргөмжилсөн нэр хэрэглэж байв. Тийнхүү нүүдэлчдийн дундаас Жужан нар анх удаа оны цол хэрэглэсэн нь хойш уламжлагдсан юм. Жужан нарын үеэс улсын эзнийг “хаган”, түүний гэргийг “хагатун” хэмээн нэрлэх явдал нүүдэлчдийн дунд хэвшин тогтжээ. Жужан улс морьт цэрэгтэй байлаа. Хүнд ба хөнгөн хоёр төрлийн морин цэрэгтэй байжээ. Монгол улсын Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын нутагт Цамбагарав уулын “Хар хад” гэдэг хаданд сийлсэн хуягт морин цэргийн зураг байдаг нь Жужаны үед холбогдоно.

18. Нөгөө талаар Жужаны өрсөлдөгч улсууд болох Сүн,Умард Ци, Лян, Солонгос зэрэг улсуудтай харилцаагаа бэхжүүлэн шаардлагатай үед тэдний хүч анхаарлыг Вэй улсын эсрэг хандуулахад чиглэгдэж байв.V зууны үед зүүн өмнөд хязгаар нь Солонгос улсад, Баруун тал нь Хар шаар (Сайр), хойгуураа байгаль нуур, өмнөд хэсгээрээ Их элсэн говьд тулжээ.

19. Жужаны уналт Шэлүнь хаанаас хойш 180 орчим жил оршин тогтносон байна. 522 онд Анагуй хаан Тоба улсаас тарианы үр гуйсан ба дараа жил нь Жужаны ард олон өлсгөлөнд нэрвэгджээ. Эл үед Тоба улсын хаан 100000 цэрэг илгээн Жужаныг довтолсон байна. 534 онд Тоба улс баруун, зүүн хоёр хэсэг болж хуваагдсаны улмаас хүч нь нилээд суларсан байна. Иймд тэд ч Жужантай найрсаг харилцаатай байхыг эрмэлзэх болжээ. Vзууны дунд үеэс Жужан улсын дотоод зөрчил тэмцэл улам хурцдав. Жужаны хараат байсаг уйгур угсааны Теле аймгууд бослого гарган, Жужаны ноёрхлоос гарахын төлөө тэмцэх болов.

20. Жужаны уналт Жужан улсын баруунаар нутаглаж байсан Түрэгүүд ч аажмаар хүсч өсч байв. Түрэгийн толгойлогч Теле аймгийн 50000 орчим өрхийг өөрийн харьяанд оруулсан нь тэдний хүчийг ихээхэн нэмэгдүүлсэн байна. 555 онд Түрэг аймгууд хүч хавсран, Жужаны эсрэг хөдөлж хүчтэй цохижээ. Түрэг аймгуудын тэмцлийн үеэр Тоба улсын хаан өөрийн биеэр 5000 морин цэрэг удирдан, Жужаны нутагт довтолж, 20000 хүн ард эд мал олзлон авчээ. Ийнхүү Жужан улс Түрэг аймгууд болон Тоба, Ци улсын довтолгоонд мөхөж, түүний газар нутгийн үндсэн хэсгийг Түрэгүүд эзлэн авч, өөрийн ноёрхлоо тогтоожээ.

21. Жужаны соёл Жужан нар өвс усны аяыг даган нүүдэллэж, мал адгуулан аж төрдөг, дуртай газраа сонгон нүүдэллэхдээ зөөж авч явдаг бөмбөгөр эсгий гэртэй суудаг байв. Мөн гэрлүг буюу гэр тэрэгтэй байжээ.

22. Жужаны соёл Мал аж ахуй Жужан нарын бог мал тоогоороо давамгайлж байсан боловч таван хошуу малтай байв.

23. Жужаны соёл Ан агнуур Бичиг үсгийн соёл Төрөл бүхийн ан агнаж мах арьсыг нь хоол хүнс, хувцас хийхэд болон арилжаа худалдаанд ашигладаг байжээ. Жужанчуудад бичиг тэмдэглэл байдаггүй, цэргийн жанжин нь хонины хорголоор цэргийнхээ тоог бүдүүвчлэн тооцдог байв. Жужан улсын засгийн явдал эгэл хялбар, ном зохиол мэддэггүй, мод сийлэн хэрэг явдлыг тэмдэглэдэг байв. Яваандаа бичиг мэддэг болсон.

24. Жужаны соёл Одон орон Шашин шүтлэг Жужаны төрийн сайд Силинь нь зурхай зурж, тооцоолон бодож чаддаг, мэрэг төлөг мэддэг, хятад болон бусад харь хэлээр хэрэг хэлэлцдэг хүн байсан ажээ. Жужанчууд тэнгэр газрыг онголон шүтэх шүтлэгтэй байсан. Бас нэг онцлог нь тэдний дунд хожимхон бурхны шашин түгэн дэлгэрч, бүр төрийн шашны хэмжээнд хүрсэн байна. Тэд дорно зүг, зүүн талыг эрхэмлэдэг, гэрээ энэ зүг харуулан барьдаг, үсээ сүлжин гэзэг болгодог байжээ.

25. Жужаны соёл Хот суурин 507-5019 оны үед Динлин нарыг бут цохиод, дотоод гадаад давхар хэрэм бүхий хотыг анх удаа байгуулж эхлэн, түүнийгээ Мумочэн (Мумо) гэж нэрлэсэн байна.

26. Жужаны соёл Ёс заншил Жужан нарт хожмын Монгол туургатанд байсан улирах гэрлэлтийн ёс буюу левират ёс байсан аж. Левират ёс гэдэг нь эцэг нь нас барвал хүү нь хойд эхтэйгээ гэрлэдэг ёс. Мөн тэдэнд хааны угсааныхан, удган мэтийн ихэс язгууртан хүмүүсийг цус гаргахгүй алах заншил байжээ.