Бичиг үсгийн түүх

1. Монголчуудын бичиг
үсгийн соёлын түүх
Дөрвөлжин үсэг

2. Оршил
• Төв азийн цээжнээ нүүдэлчдийн нэгдсэн төрт улс байгуулагдаад даруй 2223
жил болж байна.
• Энэ хугацаанд тус газар нутаг дээр Хүннү, Сяньби, Нирун, Хятан зэрэг
эртний монгол угсаатан хаант улсууд оршин тогтнож байсан.
• Аливаа үндэстэн бүрэлдэн тогтоход шаардлагатай нийтлэг шинжүүд байдаг.
Тэдгээрийн нэг нь бичиг үсэг юм.
• Эдгээр гүрнүүд нүүдэлчдийн хэв заншилд тулгуурласан соёл, зан
заншилтай, хэл яриа , бичиг үсгийн соёлтой байсан нь эрдэмтдийн
судалгаагаар улам бүр батлагдсаар байна.
• Эрдэмтдийн үзэж байгаагаар Монгол угсаатан нь монгол хэлэнд
нийцүүлсэн маш олон бичиг үсэг зохион аж амьдралдаа хэрэглэж байжээ.
• Тэдгээр олон бичиг үсгээс нийтэд дэлгэрч байсан , монгол хүн бүрийн
заавал мэдэж байх ёстой гэсэн бичиг үсгийн түүхийг толилуулж байна.

3. 1. Хадны сүг зураг , дурсгалын бичиг
/ санаа бичиг /

4. 2. Хүннү бичиг
• Хойд цэнхэрийн агуйгаас олдсон
тэмдэглээсүүд, Булган аймгийн
Бүрэгхангай суманд 1983 онд Хүннүгийн
булшнаас олдсон зоос, Ухуань нарын
хешее зэргээс харaхад эртний нүүдэлчид 9-
10 терлийн бичигтэй байж гэж таамагладаг
юм байна. Вэй,Суй улсуудын сударт Тоба
нар шинээр бичиг зохиож, Сүмбэ хэлээр
олон ном бичсэн тухай тэмдэглэгдсэн
байдаг. Харамсалтай тэр номууд нь
олдоогүй.
• Хүннү нарын Төв азийн нүүдэлчдийн утга
соёлын хөгжилд оруулсан том хувь нэмэр
бол бичиг үсэгтэй болсон явдал юм.
Өнөөгийн Монгол Улсын нутаг нь Хүннү
гүрний газар нутгийн цөм болж байсан тул
хүннү нарын түүх, соёлын арвин баялаг
дурсгал Монголд хадгалагдан үлдсэн

5. 3. Сяньби болон Нирун бичиг үсэг
• Монголчуудын эртний өвөг
болох Хүннү, Сяньби,
Муюн, Тоба, Жужан нар
тусгай бичигтэй байсныг
судлаачид баталж байна.
Энэ бичиг нь МЭ 500-гаад
оны үед Жужанаар дамжин
монголын газар нутаг дээр
амьдарч байсан Хөх Түрэгт
уламжлан очсон Руни бичиг
юм.

6. 4. Хятан бичиг
• Киданууд нь их, бага гэсэн
хоёр төрлийн бичигтэй
байсан. Эдгээр нь одоо ч
гэсэн бүрэн тайлагдаагүй.
• Их бичиг :Ляо улс буюу
Кидан улсын үндэслэгч
Ельюй Амбагян 920 онд энэ
үсгийг анх үндэслэжээ.
Хятад ханзнаас гаралтай.
• Бага бичиг: Ельюй
Амбагяны дүү Диэла 924-
925 оны үед үндэслэсэн.
Уйгур хэл бичгээс гаралтай

7. 5. Монгол бичиг
Монгол хэлэнд зориулан бүтээгдсэн хамгийн
анхны болоод хамгийн их амжилт олсон бичиг.
Чингис хааны бичгийн түшмэл Тата-Тунга
үндэслэсэн. Гэхдээ шинээр зохиосон гэсэн үг биш
юм. Монгол хэл аялгуунд тохируулан дүрмийг
шинэчлэсэн байх.
1206 онд Чингис хаан монгол бичгийг төрийн
бичиг болсгосон .
Гарал үүслийн хувьд Армай бичиг, Согд бичгээс
дамжин Уйгур бичгээс Монгол бичиг гаралтай
гэж үздэг. Гэхдээ яг алинаас нь зээлдэж авсан
нотлогдоогүй байна.
Монгол бичгийг өөрөөр босоо бичиг, хуучин монгол бичиг,
худам монгол бичиг, уйгуржин бичиг гэж олон янзаар
нэрлэдэг.

8. Монгол бичгийн дурсгал
Монголын уран бичлэгийн
калиграфийн монгол бичгээр бичиж
үлдээсэн хамгийн эртний дурсгалын
нэг нь Чингис хааны чулууны бичээс
юм.
Энэхүү гэрэлт хөшөөг 1818 онд судлаач
Г.И.Спасский Хархираа голын хавиас
анх олсноо мэдээлж, дараа нь уг хөшөөг
1832 онд Петербург хотод аваачжээ.
Орчин цагийн хэлээр: “Чингис хаан Сартуул иргэн
дагуулж хамаг монгол улсын ардыг Буга сочухайд
хурсанд Есүнгэ 335 алдад онолоо” хэмээжээ.
Эрдэмтдийн тооцоогоор энэ дурсгал нь 1220-1225
оны хооронд бичигдсэн бөгөөд тэр үеийн монголын
сур харваачийн ур чадвар, амжилтыг мэдээлж, 1
алдыг тэр үеийн монголын дундаж эрчүүдийн
алдалсан гарыг хэмжээгээр 160 см гэж үзвэл,
ойролцоогоор 536 метр харважээ гэж үзжээ.

9. Монгол бичгийн дурсгал
Гүюг хааны тамга
Их Монгол улсын Гүюг хаан 1246 оны 11
сарын 4-нд Ромын пап Инносонд илгээсэн
албан бичгээ перс хэлдээр бичиж харин
монгол бичгээр бичсэн тамга даран
явуулжээ.
Мөнх тэнгэрийн хүчин дор
их Монгол улсын далай хааны
зарлиг ил болгон иргэнд хүрвээс
биширтүгэй, аюутугай

10. Монгол бичгийн дурсгал
“Хааны нэрээр Аргуны дэлдүүлсэн ариун”
1289 онд Аргун хааны Францын IV Филип
хаанд бичсэн захидал
Ил хаан гэгдэх Аргун нь 1284 – 1291 оны
хооронд Монголын Эзэнт Гүрний нэг хэсэг Ил
Хан улсын дөрөвдэх хаан байв.

11. 6. Дөрвөлжин бичиг
• Юань улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байсан
олон хэлнийн иргэдийг бичгээр нь нэгтгэх
гэсэн бодлого чухамдаа Юань улсыг албан
ёсоор байгуулахаас өмнө эхэлжээ. 1269
онд Хубилай хааны зарлигаар Пагва лам
Лодойжанцангийн (1234-1279) зохиосон
дөрвөлжин бичиг нь дүрсийн хувьд төвд
үсгээс, холбон бичих зарчмын хувьд
монгол бичгээс эх авсан бөгөөд үүнийг
хааны зарлигаар улсын бичиг болгож
Юань улс даяар төр-шашны бүх хэргийг
дөрвөлжин бичгээр хөтлөх болсон билээ.

12. Дөрвөлжин бичиг нь монголчуудын
соёлын хэрэгцээнд, тухайлбал
Юань гүрнийг мөхтөл албан бичиг
болгож (1368) хэрэглэгдэж байжээ.
Зарим судлаачид дөрвөлжин
бичгийг солонгосын хангыл үсгийн
үндэс болсон гэж үздэг. Тэдний
эрдэмтэд нь ч хүлээн зөвшөөрдөг.

13. 7. Али–гали үсэг
• Али Гали үсэг нь 1587 онд Харчины
Аюуш гүүш зохион боловсруулсан
монгол бичгийн галигийн тогтолцоо
юм. 16 эгшиг, 34 гийгүүлэгч үсэгтэй.
Али гэдэг нь эгшиг, гали гэдэг нь
гийгүүлэгч гэсэн утгатай самгард үг
юм. Энэхүү галиг үсэг нь харь хэлний
үгийг үгчлэн буулгах, үсэгчлэн
буулгах хоёр үүргийг зэрэг гүйцэтгэж
чадна. Өөрөөр хэлбэл харь хэлний
үгийг цаад эх хэлээрээ хэрхэн
бичдэгийг үсэг үсгээр нь хадаж
тэмдэглэх, мөн хэрхэн дууддаг
байдлыг нь галиглан бичдэг байсан
нь монгол галигийн тогтолцооны
нарийн боловсорсныг харуулна.
•
Хожим Манжууд Манж бичиг үсгээ
зохиохдоо Монгол бичгийг шууд авч
хэрэглэсэн ба бичгийн дүрмийн хувьд
ойролцоо нутагладаг Монголын Харчин
хошууныхнаас Али Гали үсгийг хуулбарлан
авсан юм. Мөн Али Гали үсгийн авиан
дүрмийг Солонгосын Хангыл үсгийг
зохиохдоо шууд удирдлага болгосон байдаг.

14. 8. Тод үсэг
Зая Бандид
Намхайжамц 1648
онд зохиосон бичиг
юм. Монгол бичгийг
жинхэнэ аялгатай нь
ойртуулсан, ойрад
аялгуунд нийцүүлсэн
монгол бичгийн
ижил үсгийг тус тус
ялгах, урт эгшгийг
уртатгалын тэмдгээр
тэмдэглэх гэх мэт
нэмэлт тодолт хийж. Тод бичиг хэмээн нэрлэсний
учир нь Монгол бичгийг
тодорхой нарийн болгосныг
өгүүлж буй.

15. Зая Бандид Намхайжамц
/Огторгуйн далай /
Баруун монголын Ойрад
гаралтай шашин ,
төрийн нэрт зүтгэлтэн
17 наснаас хойш 20
гаруй жил Төвдөд
суралцан багш лам
болсон ба 1638 онд эх
нутагтаа ирсэн байна.
1599-1662

16. 9. Соёмбо үсэг
Гомбодоржийн Занабазар 1686
онд 90 үсэг бүхий Соёмбо үсгийг
зохиожээ.
Соёмбо үсгийг 200-гаад жил голдуу
Халхын хүрээ хийдэд сүмийн
барилгын чимэглэлд хэрэглэж
байсан бөгөөд төрийн тамга, ном
судрын толгой үсгийг бичиж
уламжилсан нь бидний үед
үлджээ.
Эл үсгээр бурхны шашны цөөн бус
ном судар бичигдсэн гэх мэдээ
байх боловч харамсалтай нь
уламжлан хадгалагдаж ирсэнгvй.
монгол

17. Анхдугаар богд Өндөр Гэгээн
Г.Занабазар
• 1635 онд Халхын Түшээт хан
Гомбодоржийн хүү болон төрсөн. 1639
онд Монголын шарын шашны тэргүүнд
тодорсон .Төвдөд бурханы номлолд
суралцаж ирээд Монголд олон тооны
шашны сүм хийд барьж байгуулахын
зэрэгцээ монгол ур ухаан шингэсэн
олон төрлийн бурхан, шашны эд зүйл
урласан.Амьдралын сүүлийн жилүүдээ
харь газар өнгөрөөж 1723 онд Бээжинд
жанч халсан байна. Манжийн хааны
зарилгаар Занабазарт зориулж 1727-
1736 оны хооронд Амарбаясгалант
хийдийг барьжээ.

18. 10. Эвхмэл үсэг
• Эвхмэл бичиг нь ийм маягаар XIII
зуунд Хубилай хааны үед
хэрэглэж байсан дөрвөлжин
бичгээс санаа авч монгол
бичгээр бичиx нэг хэлбэр загвар
болон хэрэглэгдэж ирсэн байх
үндэслэлтэй. Нөгөөтэйгүүр
Занабазарын Хэвтээ дөрвөлжин
үсгээс баяжсан гэдэг.
Монгол үсгийн эвхмэл хэлбэр нь
дугуй, дөрвөлжин, угалзалан
бичдэг төрөлтэй байдаг.
Дєрвєлжин эвхмэл бичгийг гол
тєлєв тамга тэмдэг, хаяг, тийз,
зарлиг захирамж зэрэг бичиг
хэргийн зvйлд дугуй, угалзан
эвхмэл бичгийг гоёл чимэглэлд
єргєн хэрэглэж иржээ.

19. Эвхмэл үсэг

20. 11. Хэвтээ дөрвөлжин үсэг
• Соёмбо үсгийн
хамтаар
Занабазар нь
хэвтээ
дөрвөлжин үсэг
гэгчийг зохиожээ.
Энэ нь 1801 онд
л дахин нээгдсэн
бөгөөд одоогоор
хэрэглээ нь
тодорхойгүй.

21. 12.Вагиндрагийн үсэг
• Вагиндрагийн үсэг нь 1905 оны үед
Буриадын лам Агваандорж монгол, тод
үсэгт тулгуурлан зохиосон буриадын
шинэ үсэг юм. Вагиндра үсэг монгол
болон тод бичгийн аль алинаас ялгарах
нэг гол ялгаа нь үгийн эхэн, дунд, адагт
орох үсгийн дүрс хэлбэр хувирах ёс
байхгүй. Энэ нь орос (кирилл), славян
зэрэг өрнө дахины бичгийн тогтолцооны
нөлөө юм. Вагиндрагийн үсгээр 1905-
1910 оны хооронд Санкт-Петербург
хотноо чулуун бараар нэлээд хэдэн ном
хэвлэн гаргажээ.

22. 13. Латин үсэг
• Mongol uls
• 1941 оны 2 сарын 1-нд Бүгд
Найрамдах Монгол Ард Улс латин
үсгийг албан ёсныхоо бичгээ
болгосон боловч хоёрхон сарын
дараа буюу 3 сарын 25-нд энэ
шийдвэрээ буцаажээ.

23. Монгол-Латин цагаан толгой

24. Латинаар хэвлэсэн сонин

25. 14. Кирилл үсэг
• Кириллийг 1946 онд Монголын албан ёсны бичиг
болгосон. Монголд хэрэглэгдэж буй кирилл цагаан
толгой нь Оросынхоос 2 үсгээр илүү (ө, ү).
• Кирилл үсэг нь Грек, Хүннү үсгээс гаралтай бөгөөд IX
зуунд амьдарч байсан Болгарын Кирилл, Мефодий
Гэгээнтнүүд түүнийг стандартчилсан.
• Түүнчлэн Хүннү гүрнээс тасран баруун зүг нүүдэллэсэн
Цагаан Хүннүчүүдийн /Аттил хаан, Аваарууд гэх мэт .../,
/Болгарчуудын/ хэрэглэж байсан бичиг үсгээс Кирил
үсэг нь улбаатай гэдэг.

26. Төгсгөл
• Монголчуудыг түүхэнд хамгийн олон үсэг
бичиг зохиож хэрэглэхийг оролдсон ард
түмэн гэж хэлж болох боловч, цаг хугацааны
хувьд хамгийн урт удаан бөгөөд тогтвортой,
орон зайн хувьд нийт монгол туургатны
тухайд нэгдмэл бөгөөд жигд хэрэглэсэн ганц
бичиг бол монгол бичиг болно.
• Ийм учир үндэстний бахархал болсон
“Монгол бичиг”-т нийтээр суралцах нь
монголын ард түмний журамт үүрэг юм.