tuuh

1. Нүүдлийн иргэншил
ТНУ багш Д.Нямдаваа

2. Нүүдлийн мал аж ахуйн үүсэл
Неолитын үед хүмүүс суурин байгуулж, нэг газар удаан амьдрах
болжээ. Тэд тариа тарихын зэрэгцээ суурин мал аж ахуй эрхэлж
байв. Гэвч НТӨ III мянганы эхэн үеэс Монгол нутгийн уур амьсгал
хурдацтай хуурайшиж, эрс тэс болж эхлэв. Энэ үеэс хүмүүс газар
тариалан, суурин амьдралаас аажим хөндийрч, бэлчээрийн мал аж
ахуй эрхлэн нүүдэллэн амьдрах болжээ. Үүний зэрэгцээ
технологийн нэгэн дэвшил гарсан нь хүрэл зэвсгийн үйлдвэрлэл
байлаа.
Манай орны нутагт НТӨ III мянганы эхээр хүрэл зэвсэг хэрэглэж
эхэлжээ. Хүрлийн үйлдвэрлэл нь хэдэн зуун мянган жил оршин
тогтносон чулуун зэвсгийг халав.

5. НТӨ III мянганы сүүлээр хүмүүс Монгол орны эрс тэс уур амьсгалд
зохицсон таван хошуу малыг өсгөн үржүүлж, ашиг шимээр нь аж
ахуйн үндсэн хэрэгцээгээ хангах түвшинд хүрэв. Адууг уналгад
ашигласан явдал аж ахуйн хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ.
Нүүдлийн мал аж ахуй бие дааж, түүнийг дагнан эрхэлдэг морьтон
нүүдэлчид бий болжээ. Нүүдэлчид тэрэг, хазаар, тохом, эмээл зэрэг
морины тоног хэрэгслийг зохион бүтээж хэрэглэсэн нь хөдөлмөрийн
багаж зэвсгийн хөгжилд гарсан томоохон ололт байв.
Нүүдлийн мал аж ахуй бие даахтай зэрэгцэн технологийн бас нэг
дэвшил гарсан нь төмөр зэвсэг байв. Монгол нутгийн нүүдэлчид
бие даан төмөр үйлдвэрлэж байжээ. Энэ бүхний үрээр хүрлийн үе,
түрүү төмрийн үед нүүдэлчдийн нийгэм, соёл, аж ахуйн цогц
тогтолцоо бүрэлдэж, “нүүдлийн иргэншил” бий болов.

6. Эртний нүүдэлчдийн нийгэм, соёлын хөгжилт
Монгол нутагт мал аж ахуй хөгжиж, ашиг шимээ харамгүй өгөх
болсон нь хүн амын өсөлтийг түргэтгэв. Гэвч хүрлийн үе, түрүү
төмрийн үеэс хүмүүс өөр хоорондоо зөрчилдөх болжээ. Энэ үеийн
хадны зургуудад морьтой, явган хүмүүс нум сум, байлдааны
зээтүүгээр тулалдаж буйгаар уг зөрчлийг дүрслэн харуулсан байдаг.
Ийнхүү зөрчилдөх болсны нэг шалтгаан нь хүн ам, малын тоо
нэмэгдэж бэлчээр, гөрөөлөх нутгийн хүрэлцээ багассанаас
үүдэлтэй юм.
Хүн амын тоо нэмэгдэж зөрчил гарах болсноор тэднийг зохион
байгуулах, бусад овог аймгуудын халдлагаас хамгаалах зайлшгүй
хэрэгцээ шаардлага урган гарав. Энэ нь овог, аймгуудын дотор
удирдагчид төрөн гарч, эрх мэдлийн ялгарал бий болоход хүргэжээ.

7. Гол эрх мэдэл цэргийн удирдагчдын гарт очив. Мөн нийгэмд
эрчүүд илүү эрх мэдэлтэй болж, эцгийн эрх ёс тогтжээ. Монгол
нутгийн нүүдэлчид дотроо олон аймаг, овгуудад хуваагдаж байсан
боловч аажимдаа улс төрийн зохион байгуулалт нь нарийсаж өөр
хоорондоо нэгдсээр, түрүү төмрийн төгсгөл үед хэдэн том
угсаа-төрийн бүрдэл улсууд товойн гарав. Тэдгээрээс хүчирхэг нь
Хүннү, Дунху, Юэжи байжээ.
Хүрлийн үе, түрүү төмрийн үеийн хүмүүс тахилга ба оршуулгын
томоохон байгууламж босгодог болжээ. Ийм зориулалттай
хиргисүүр хэмээх байгууламж Монголын төв, баруун хэсэгт өргөн
тархсан байна. Хиргисүүрийн том нь 5 м өндөр, 50 м голчтой байдаг.
Мөн энэ үед холбогдох өөр нэг оршуулгын дурсгал байдаг нь
дөрвөлжин булш юм. Монголын зүүн, төв нутгаар голлон тархсан
дөрвөлжин булшнуудын том нь 4х10 м чулуун хашлагатай байдаг.

8. Эртний Евразийн нүүдэлчид “амьтны загварт урлаг” хэмээн
алдаршсан өвөрмөц урлагийг хөгжүүлжээ. Энэ нь зэрлэг араатан,
адуу, үхэр, тэмээ, домгийн амьтдыг донжтой, гоёмсогоор
хийсвэрлэн дүрслэх урлаг юм.
Монгол нутгийн нүүдэлчид хүрэл зэр зэвсгээс эхлээд адууны тоног
хэрэгсэл, сав суулга, хувцас хунар хүртэлх гар урлалын бүхий л
зүйлсийг амьтны загвараар чимдэг байжээ.
Амьтны загварт урлагийн бүтээлүүдээс буган хөшөө онцгой байр
суурь эзэлдэг. Монгол нутгаас олдсон буган хөшөөнүүдэд бугыг
урнаар сийлж дүрсэлсэн нь Евразийн амьтны загварт урлагийн
үүсэл, хөгжилд чухал нөлөө үзүүлжээ.
Дөрвөлжин булш: Дөрвөлжин чулуун хашлагатай булш юм.
Буган хөшөө: Монголын хүрлийн үе, түрүү төмрийн үеийн чулуун
хөшөө юм. Гол төлөв буга дүрсэлсэн байдаг тул буган хөшөө гэж
нэрлэжээ.

10. Гэрийн даалгавар
 Эртний нүүдэлчид яагаад буган хөшөө урлаж, олноор босгох
болов?
 Нүүдлийн ба суурин иргэншилт хүмүүсийн амьдралын хэв маягт
ямар ялгаа гарсан бэ?
 Монгол нутагт нүүдлийн иргэшил үүссэнээр хүмүүсийн аж
амьдралд ямар дэвшил гарсан бэ?