tuuh

1. “XIII-XIV зууны Монголын соёл”
Багш Д.Нямдаваа

2. Монголын эзэнт гүрэн
байгуулагдаж, нийт Монгол
аймгуудыг нэгтгэсэн төдийгүй
эртний түүхт Хятад, Дундад Ази,
Европ тивийн олон улс орнуудыг
байлдан дагуулсан нь тэдгээр
орнуудын соёлын нөлөө харилцан
нэвтрэх, харилцан соёлоо
хөгжүүлэх таатай нөхцөлийг
бүрдүүлж өгсөн. Монголын нэгдсэн
улсын үед Монгол нутагт оршин
тогтнож байсан аймгуудыг
нэгтгэснээр нийт Монголчуудын
үндэсний буюу нүүдэлчдийн соёл
бүрэлдэн хөгжих ая таатай
нөхцөлийг бүрдүүлсэн онцлогтой
юм.
XIII-XIV зууны Монголын соёлын ололт амжилтууд

3. Тэр vеийн Монголчууд төр,
шашны болон ахуй амьдралтай
холбогдолтой тэнгэр, уул усны
тахилга, найр хурим, цагаан cap
зэрэг баяр ёслолыг өргөн
тэмдэглэдэг байсан байна.
Монголчууд эзэн хаанаа Мөнх
тэнгэрээс язгуурт хэмээн vзэж
тэнгэр, газрыг тахиж байв.
Хэнтий, Хангай, Алтайн
нурууны гол ноён оргилуудыг
тахин шvтэж байжээ. Бурхан
Халдун, Богд Хан уул,
Отгонтэнгэр, Алтай, Хан Хөхийн
тахилга өнөөг хvртэл
уламжлагдан ирсэн билээ.

4. Монголчуудын vндсэн сууц гэр нь дээшээ ялимгvй цомцгороос бус
өнөөгийнхөөс онцын ялгаагvй байв. Харин хаад ноёдын том
хэмжээний гоёж чимэглэсэн гэр-орд, тэрэм олноор бий болсон нь
тэр vеийн онцлог байв. Тэдгээрийг алтан-орд, алтан тэрэм хэмээж
байсан байна. Гэр-орд барьж буулгадаггvй, тэргэн дээр байнга
бариатай байдаг байжээ.
Зарим орд-гэр тэрэг нь өргөөшөө 30 фут байсан ба тэрэгний
дугуйн хоорондох зай нь 20 фут, орд-гэр нь тэрэгнээсээ хоёр
тийшээ тус бvр 5 фут хиртэй илvv гарч байжээ. Тийм гэр тэргэнд 22
шар vхэр хөллөж байсан ба тэрэгний гол нь хөлөг онгоцны шураг
баганын чинээ том байсан тухай тэр vед Монгол нутгаар явж байсан
гадаадын элч тэмдэглэн vлдээжээ.
Нvvдлийн амьдралд хамгийн тохиромжтой сууц болох тэдгээр
гэр ордыг Монгол урчууд өөрсдөө урлан бvтээж байв. Алтан тэрэм
хэмээх vлэмж том хэмжээний асрыг онцгой vйл явдалд хэрэглэж
байжээ. Унгарын хаан IV Белагаас бэлгэнд ирvvлсэн Алтан тэрэмд
Гvюгийг хаан өргөмжлөх их ёслолыг хийсэн байна. Тэр нь хоёр
мянга гаруй хvний багтаамжтай байжээ. Алтан Ордны хаан Бат ч
мөн тийм гоёмсог тэрэмд амьдарч байсан тухай тэмдэглэл бий.

5. Монголчууд мал, ан амьтны арьс vсээр хийсэн хувцас хунарын
зэрэгцээ харь орнуудаас авчирсан эд бараагаар хувцас хийдэг
байв. Баян, ядуу хvмvvсийн хувцас нь эд, хийц
загвараараа хоорондоо ихээхэн ялгаатай.
Эрчvvд нь оройн хэсэг нь бөмбөгөрдvv, ар шилэвч нь шилэн
хvзvvг халхалсан буюу юvдэн хэлбэрийн малгай, гэрлэсэн
эмэгтэйчvvд нь богтог малгай өмсч байжээ. Богтог малгай нь
нийгэмд эзлэх байр суурь, зэрэг дэвээр ялгаатай байв. Хааны
хатных хамгийн өндөр байв. Язгууртнууд vнэт vслэгээр хийсэн
хувцас, алт мөнгөөр гоёмсог урласан гоёл чимэглэлийн зvйл
хэрэглэнэ.
Бvс бол тал хээрийн дайчин эрсийн дайн тулааны алдар гавьяаг
илтгэх тэмдэг, эр хvний онцгой эрхэмлэдэг гол хэрэглэлийн нэг
байв. Монгол эрчvvд бvгд бvс бvсэлж, харин эмэгтэйчvvд нь бvс
хэрэглэдэггvй байснаас бvсгvй хvн гэгдэх болжээ. Талын язгууртан
эрчvvд бvрэн хэрэглэлтэй алт, мөнгөн бvс бvслэдэг байсан тухай
Монголын Нууц товчоо зэрэг тvvх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг.
Монголчуудын хувцас нь хурдан шаламгай хөдөлгөөн, морь унахад
саад болохгvй нvvдлийн амьдралд зохицсон байжээ.

6. Монголын тал нутагт Дорно, Өрнийн соёлын харилцан
нөлөөллөөр өвөрмөц өнгө төрхтэй хотууд хөгжиж эхлэв. Тэдгээр
хот нь өмнөх vеийнхээс цар хэмжээ, хvн амын бvрэлдэхvvн,
зохион байгуулалтын хувьд ялгаатай байв.
XIII-XIV зууны vед нийслэл Хархорум, Аураг орд, Чингай
балгасан, Хар-тvнэ-ийн орд, Сvрийг бадруулах зэрэг нэлээд
алдартай хот суурин, цэргийн бэхлэлтvvд байжээ. Эртний
Монголын хот байгуулалт, уран барилгын хамгийн шилдэг нь
Хархорум хот юм.
Тvvнийг анх Чингис хааны зарлигаар 1220 онд барьж эхлээд
Өгөдэй, Мөнх хааны vед дуусгажээ. Хархорум тvvхэн богино
хугацаанд дэлхийн худалдаа соёл, шашин, гадаад харилцааны
гол төвvvдийн нэг болж байв.
Өгөдэй хааны 64 баганат ордон, францын дархан Вельгельм
Бушьегийн урласан алдарт мөнгөн мод, буддын болон христос,
лалын сvм дуганууд уран барилгын өвөрмөц шийдэл, ур
хийцээрээ олны харааг булааж байв.

7. Тухайн vед ирсэн Ромын Пап ламын элч Жиованни Дель Плано
Карпини, Францын хааны элч Гийом де Рубрук нар Хархорум болон
бусад хотын тухай олон сонирхолтой зvйлийг тэмдэглэн vлдээсэн
нь өнөө vед тvvхээ сэргээн мэдэхэд чухал ач холбогдолтой болов.
Хархорумыг барьж босгох хэрэгт Монгол урчуудын зэрэгцээ
эзлэгдсэн орнуудаас авчирсан барилгачин, урчууд хувь нэмрээ
оруулжээ. Дээр дурдсан хотод гар урчууд олноор суурьшиж, алт,
мөнгөөр гоёл чимэглэлийн зvйлийг урлаж байв.
Монголын нууц товчоо, Судрын чуулган зэрэг тvvхийн сурвалж
бичгvvдэд мөнгөн өлгий, танан эрдэнийн чимэгт хөнжил, алт,
мөнгөн ээмэг, бөгж, бvс зэрэг гоёл чимэглэлийн тухай олонтаа
дурдагддаг. Монгол хаадын дэргэд найман, уйгур, хэрэйд зэрэг
бичгийн сайд тvшмэд төрийн хэргийг явуулахын зэрэгцээ олон
хэлний орчуулагч бичээч нар ажиллаж албан хэргийг хөтөлж байв.
Монголын хаан төрөөс илгээх захидал бичгийг тухайн орны
хэлээр бичиж тvvнийг нь Монгол төрийн албан ёсны бичгээр
цохолт хийж баталгаажуулдаг заншилтай байв. Тухайн vед улсын
заргач Шихихутуг, мэргэн сайд Чингай, Хадаг нарын зэрэг бичгийн
мэргэд олноор төрөн гарчээ.

8. Монгол төрийн анхны цааз нь Их Засаг хууль байсан. “Их засаг
хууль” бүрэн бүтэн байдлаараа өнөөг хүртэл олдоогүй бөгөөд
Монголын нэгдсэн улсын үндсэн хууль байжээ. “Их засаг хууль” нь:
1) Оршил хэсэгтээ нэгдсэн улсын төрийн мөн чанар, хууль зарлигийн
хүч чадлыг харуулсан 2) Улсын хаан өргөмжлөх ёс төрийн
байгуулал, цэргийн бүтцийг тодорхойлсон 3) Иргэн, эрүүгийн хэргийн
холбогдолтой заалтууд орсон 4) Олон улсын харилцаа элч
төлөөллөгчдийн тухай дурьдсан 5) Гэр бүл, шашны харилцаа
6) Байгаль хамгаалалттай холбогдсон заалтууд зэрэг болно.
1269 онд улсын багш Пагва ламын зохиосон дөрвөлжин vсгийг
Хубилай хааны зарлигаар төрийн бичиг болгосон боловч төдий л
өргөн дэлгэрч чадсангvй. XIII зууны эцэс XIV зууны эхэн хагасын
Монголын нэрт эрдэмтэн Чойжи-Одсэр “Махагалын магтаал”,
“Зvрхний тольт” зэрэг гvн ухаан, хэлний зvй, уран зохиолын нэлээд
ном бичиж, эртний энэтхэг төвөд хэлнээс «Бодичарьяа-аватара»
зэрэг гvн ухааны зохиол орчуулжээ.
Мөн Монгол эрдэмтэн Шаравсэнгэ уйгур, төвөд хэлнээс буддын
шашны хөлгөн судар “Алтангэрэл”, “Долоон өвгөний судар”,
Сономгара төвдийн эрдэмтэн Гунгаажанцаны сургаалын зохиол
Субашидыг тус тус орчуулж байжээ.

9. Монголчуудын тvvхийн мэдлэг
баялаг уламжлалтай бөгөөд
тvvнийхээ ачаар тэд угсаагаа сайн
мэдэж хойч vедээ өвлvvлдэг байв.
Vvний тодорхой жишээ нь Монголын
Нууц товчоо юм. Монголын нууц
товчоо зохиолд тархай бутархай
байсан Монгол аймгуудыг нэгтгэж
Их Монгол улсыг байгуулсан тvvхэн
хэрэг явдлыг он цагийн дарааллаар
тодорхой өгvvлжээ.
Тэр vед «Нууц Товчоо»-ноос
гадна «Монголжин аймгийн эх
тvvх», «Алтан дэвтэр» зэрэг тvvхийн
зохиол байсан нь бидний vед
уламжлагдаж ирсэнгvй. Тэдгээр нь
Чингис хааны өвөг дээдэс, удам
угсааны тvvх буюу алтан ургийн тvvх
байжээ.

10. Аман зохиол, домог, ардын уран
сэцэн vгсийг ашиглан тvvхийг уран
сайхны аргаар гайхамшигтай сайхан
бичсэний жишээ нь «Монголын Нууц
Товчоо» юм. Тиймээс бас уран
зохиолын дурсгал болдог юм.
Монголын нууц товчоог зохиогч нь
өнөөг хvртэл тодорхойгvй боловч
тэрбээр зөвхөн тvvхч төдийгvй
чадварлаг уран зохиолч байжээ.
«Аргусан хуурчийн домог»,
«Чингисийн есөн өрлөгтэй өнчин
хөвvvний цэцэлсэн шашдир», «Хоёр
загалын тууж», «Алтан Ордны vйсэн
дээрх бичиг» зэрэг зохиол тэр vед
зохиогджээ. Тэдгээр дурсгал нь
тухайн vеийнхээ нийгмийн байдлыг
тодорхой дvрслэн харуулсан
байдгаараа онцгой ач
холбогдолтой юм.

11. Их Монгол улсын vед бөө
мөргөл төрийн шашин
байсан бол Монголын Эзэнт
гvрний vед Энэтхэг,
Төвөдөөс уламжилсан
буддын шашныг төрийн
шашин болгож, Пагва зэрэг
Төвөд лам нарыг улсын
багшаар өргөмжилж байв.
Гэвч дийлэнх
Монголчуудын оюун
амьдрал ахуйн гvнд бөө
мөргөл зонхилж байв.

12. XIII-XIV зууны үед холбогдох
язгууртны дээл
Уг дээл нь ташуу захтай, урт нарийн
ханцуйтай бэлхүүсээрээ нягт нэгэн жигд
хуниастай, дэрэвгэр хормойтой. Нимгэн
торгон гадартай. Дээлний анхны өнгө
нэлээд хувирч өөрчлөгдсөн бөгөөд одоо
бор өнгөтэй. Дээлийн энгэр, мөр ар дал
нуруу нөмрүүлэн үргэлжилсэн эвэр угалз
хээг хоргой торгоор хайчлан захаар нь
алтан утсаар зээг даруулан оёжээ. Алтан
утастай торгоор эвэр угалзан хээг нэгэн
жигд хэмжээтэй олныг эсгэн бэлтгэж,
дээлийн энгэр, сум, ханцуйны үзүүр,
бугалга, хормой дагуулан эмжээрлэн
оёжээ. Хээний хоёр талаар бор даавуун
дэвсгэртэй хошоо урлажээ. Дээлийн
бэлхүүс орчмоор 20см өргөнтэй буруу зөв
эрчилсэн алтан утсан зээгийг
зэрэгцүүлэн дарж оёсон нь дээлийг
машид уран нямбай хийснийг гэрчилнэ.
Дотоод энгэр нь зүүн гар талдаа лав
дарсан, баруун талдаа гурван торгон
бүчтэй. Зүүн талдаа хормойноос
бүсэлхий хүртэл оноотой.

13. Гэр тэрэгний цөн
Ширмээр цутгасан 6 тал бүхий гэр
тэрэгний цөн. Цөн хэмээх нь тэрэгний
голд хамгаалалт бэхэлгээ болгож хийдэг
төмөрлөгийг хэлнэ. XIII-XIV зуунд
Хархорум хотод цутгасан хэмээдэг.
Монголчууд эртнээс нааш олон төрлийн
тэрэг хэрэглэж байсан тухай сурвалж
бичигт тэмдэглэгдсэнээс гадна эртний
хотуудыг судалсан археологийн
малтлагаар батлагдаж байна.
Энэхүү цөн нь 1949 онд Хархорум
хотын тууриас олдсон. Тэрэгний модон
булд цөн суулгаж, голд нь төмөр жан,
чих суулгах нь холхивч, үрэлтийг
тооцож түүний даац, эдэлгээг
нэмэгдүүлдэг давуу талтай. Судалгааны
үр дүнд олон төрлийн хөдөлмөрийн
багаж, байлдааны хэрэглэлийг ширэм,
гууль, хүрэл, төмрөөр цутган үйлдэж
байсан баримт үлэмжхэн олдсон нь
Монголд төмөрлөг боловсруулалт сайн
хөгжсөний баримт болж байдаг.