`монголын улс төрийн хямрал, гадаад дотоод шалтгаан

1. Хэнтий Дадал ЕБС –Биологи-Эрүүл мэндийн багш
Б.Бямбадэлгэр(магистр)
“Монголын түүх”
Монголын улс төрийн хямрал,
гадаад дотоод шалтгаан

2. Суралцахуйн үйл ажиллагаа
 Улс төрийн зөрчилдөөний
шалтгаан, үр дагаврыг тайлбарлах
 Түүхэн сургамжийг баримт
жишээгээр тодорхойлох

3. Юань гүрэн яагаад унасан бэ?
 Юань гүрэн байгуулагдав. (1271 он )
 Хятадад “улаан алчууртны бослого”
гарав.
 Хятад дахь Юань гүрэн унав. (1368 он)
 Умард Юань улс 1368-1388 он
Судалсан агуулгын залгамж
холбоо

5. Улс төрийн бутрал: Монголын
сурвалжит язгууртнууд эдийн засгийн
хувьд бэхжиж, бие даах чадвартай
болохын хэрээр нэгдмэл төвлөрсөн
удирдлага, хааны захиргаанаас
гарахыг эрмэлзэж эхэлсэн байна. Энэ
нь төр улсын хүчийг сулруулж, нэгдмэл
байдлыг эвдэн, улс орон харьцангуй
бие даасан хэд хэдэн хэсэг болж
хуваагдахад хүргэв.

6. Саган Сэцэний “Эрдэнийн товч”-оос.
1393-1399 онд Монголын төрийн эрхийг барьсан Элбэг
Нигүүлсэгч хаан 1399 онд хилсээр түшмэл Хуухайг хороожээ.
Хаан...буруугаар эцгийг алав хэмээн Хуухайн хөвгүүн Батулад
их гэргий Хөвгүндэй хатнаас төрсөн Самар гүнжийг өгөн, чинсан
болгож, дөрвөн Ойрадыг мэдүүлжээ. Тэндээс...Үгэчи Хашиха
(тэр үед Ойрадыг захирч байсан)...намайг амьд бөгөөтөл миний
харц Батулад дөрвөн Ойрадыг мэдүүлнэм хэмээн машид
хилэгнэн...даруй морилон ирж, Элбэг хааныг хороогоод Өлзийт
хунгоо бэйжийг (Элбэг хааны үзэсгэлэнт бэр) биедээ аван,
Монгол улсын ихэнхийг нь оруулсан ажгуу.
Асуулт
1. Элбэг хаан юунаас болж, өөртөө өстнүүд хураасан бэ?
2. Элбэг хааны үйлдлүүд цаашид ямар үр дагаварт хүргэсэн бэ?
Эх сурвалж

7.  Элбэг Нигүүлсэгч хааны буруу үйл
ажиллагаа нь захирагдахгүй биеэ даахыг
оролдож байсан. Ойрадын эрх баригчид
болон Зүүн Монголын зарим ноёдыг
бутран салахад хужир нэмсэн.
 Чухам энэ үеэс Монголын хаад ноёдын
хооронд дотоодын дайн үүсч удаан
хугацаанд үргэлжилсэн.
Хариулт

8. Монголын ноёд, язгууртнууд
бие даахыг эрмэлзэн
дотооддоо дайсагналцах
болсон нь улс төрийн
хямралын шалтгаан болсон.
Шалтгаан

9. Дотоод
o Эдийн засгийн хувьд
бэхэжсэн сурвалжит
язгууртнууд төвлөрсөн
удирдлагаас гарах
болсон.
o Эх нутагтаа ирсэн
язгууртнуудын байр
сууриа бэхжүүлэх гэсэн
сонирхол
o Монголын хаадын төв
засаглал суларсан.
Гадаад
oМин улсын
хагалган бутаргах
бодлого
oЭзэлж авах, эс
бөгөөс хүчийг нь
сул дорой
байлгах.
Монголын улс төрийн хямрал нь
дотоод гадаад олон хүчин зүйлсийн
нөлөөнөөс бий болсон байдаг..

10. 1368 онд Хятад дахь Монголын ноёрхол эцэслэсэн боловч
энэ нь Монголын төр мөхсөн хэрэг биш юм. Юань гүрэн
унаснаар Монголын улс төрийн төв эх нутагтаа шилжиж
Монголчууд дорно зүгт Хянганы нуруунаас өрнө зүгт Тэнгэр
уул хүртэл, умар зүгт Эрчис, Енисейн эхнээс өмнө зүгт
Хятадын Цагаан хэрэм хүртэлх уугуул нутагтаа төвлөн суух
болов.
Гэвч Монголын их хааны төв засаглал ихээхэн суларчээ.
1388-1400 оны хооронд Монголд 5 хаан суусан нь бүгд цаг
бусаар хорвоог орхисон байна. Юань гүрний дараа улсын
засаг захиргааны зохион байгуулалтад өөрчлөлт гарч,
Монгол улс нь зургаан түмэн Монгол (Зүүн Монгол), дөрвөн
түмэн Ойрад (Баруун Монгол)-аас бүрэлдэх болжээ.
Улс төрийн хямрал эхэлсэн нь

11. Зургаан түмэн нь дотроо зүүн, баруун гарт хуваагдах
бөгөөд зүүн гарыг Халх, Цахар, Урианхай, баруун гарыг
Ордос, Түмэд, Юншээбү бүрдүүлж байв. Хаан улсыг
захирах дээд эзэн боловч зүүн гарыг өөрөө шууд захирч,
харин баруун гарыг жонон, Ойрадыг тайш цолтон захирах
тогтолцоо бий болжээ. Төрийн хүч суларч, эрх баригчид
эв нэгдлээ алдсанаас задрал хуваагдал гүнзгийрэв.
Мин улс Хятадын төрийн уламжлалт бодлогыг
баримтлан Монголчуудыг дотор нь хагаралдуулан хүчийг
нь сулруулахыг зорьж байв. 1409 онд Мин улсын хаан
Юнлэ, Монгол улсын шинэ хаан Буняширийг (Элбэг хааны
хүү) дайлахаар 100 000 цэрэг илгээсэн боловч амжилт
олсонгүй. Гэвч тэрээр дахин их цэрэг дайчилж, өөрийн
биеэр удирдан Онон мөрөнд нутаглаж байсан Буняшир
хааныг довтлоход тэрээр Ойрадад зугатан очжээ.

12. Гэтэл Ойрадыг захирч байсан Махаму түүнийг хөнөөв.
Мин улсын хаан Ойрадын ноёдыг ятган тухайн үед Зүүн
Монголыг захирч байсан Аругтай тайшийг цохиход нь
тусалжээ. Мин улс Монголчуудыг хагаралдуулах
зорилгодоо хүрсэн учир Ойрадын ноёдыг шагнав. Тэгсэн
атлаа Ойрадыг хүчирхэгжихээс эмээж байлаа.
1413-1414 онд Ойрадын Махамугийн цэрэг Хэрлэнд
хүрч ирэхэд, Юнлэ хаан өөрийн биеэр цэрэг удирдан ирж,
Аругтайд туслан тэднийг цохижээ. Энэ мэтчилэн Мин улс
зүүн, баруун Монголчуудын хооронд яс хаяж хүчийг нь
барах, чадвал эзэлж авах, эс чадваас сул дорой байлгах
бодлого явуулж байв.
Тэрхүү бодлогын уршгаар Монголын улс төрийн нэгдэл
сулран доройтож, зүүн, баруун Монголчууд хоорондоо
эвдрэлцэн тэмцэлдсэн юм.

13. Монголчуудын засаг захиргааны зохион
байгуулалт XV-XVII зуун
Хаан
Ноёдын чуулган
Хаан
Зүүн 3 түмэн
Халх
Цахар
Урианхай
Баруун Монгол
Тайш
Дөрвөн Ойрад
Хошууд
Цорос
Торгууд
Дөрвөд
Зүүн Монгол
Баруун 3
түмэн
Жонон
Ордос
Түмэд
Юншээбүү,
Асуд, Харчин

15. Дараах асуултад хариулаарай.
 “Улс төрийн бутрал” гэх нэршил ямар утга
илтгэж байна вэ? Улс төрийн бутралын
улмаас Монголын улс төрийн амьдралд ямар
өөрчлөлт гарсан бэ?
 XV зууны эхээр Мин улс Монголчуудын талаар
ямар бодлого явуулсан бэ? Тэрхүү бодлого
хэрэгжсэн үү?
Түүхчлэн бодоорой