Nhận viết luận văn Đại học , thạc sĩ - Zalo: 0917.193.864 Tham khảo bảng giá dịch vụ viết bài tại: vietbaocaothuctap.net Download luận văn thạc sĩ ngành lịch sử Việt Nam với đề tài: Phong trào sinh viên, học sinh ở các đô thị miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ giai đoạn 1965 - 1968 50000593

1. ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
TRẦN THỊ ĐÔNG THI
PHONG TRÀO SINH VIÊN, HỌC SINH
Ở CÁC ĐÔ THỊ MIỀN NAM TRONG KHÁNG CHIẾN
CHỐNG MỸ GIAI ĐOẠN 1965 - 1968
LUẬN VĂN THẠC SĨ SỬ HỌC
Thừa Thiên Huế, 2017

2. i
ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
TRẦN THỊ ĐÔNG THI
PHONG TRÀO SINH VIÊN, HỌC SINH
Ở CÁC ĐÔ THỊ MIỀN NAM TRONG KHÁNG CHIẾN
CHỐNG MỸ GIAI ĐOẠN 1965 - 1968
Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam
Mã số: 60 22 03 13
LUẬN VĂN THẠC SĨ SỬ HỌC
Người hướng dẫn khoa học
TS. Nguyễn Văn Hoa
Thừa Thiên Huế, 2017

3. ii
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết
quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực, được các đồng tác giả cho phép sử
dụng và chưa từng được công bố trong bất kì một công trình nào khác.
Huế, tháng 8 năm 2017
Tác giả
Trần Thị Đông Thi

4. iii
Lời Cảm Ơn
Với những tình cảm chân thành và lòng biết ơn sâu sắc nhất, tôi xin trân trọng
cảm ơn:
Tiến sĩ Nguyễn Văn Hoa, người thầy, người hướng dẫn khoa học đã tận tình
chỉ bảo và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn.
Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II Thành phố Hồ Chí Minh, Chi cục Văn thư -
Lưu trữ tỉnh Thừa Thiên Huế. Khoa Lịch sử, Phòng Đào tạo sau Đại học Trường
Đại học Sư phạm Huế đã quan tâm, giúp đỡ, tạo điều kiện cho tôi trong thời gian
học tập và thực hiện luận văn.
Qúy thầy cô giáo, gia đình, bạn bè đã động viên, tạo điều kiện thuận lợi cho
tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn.
Tuy đã cố gắng trong quá trình thực hiện, nhưng khả năng còn hạn chế nên
không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận được sự chỉ dẫn góp ý và
giúp đỡ quý báu của quý thầy cô giáo và các bạn.
Huế, tháng 9 năm 2017
Tác giả
Trần Thị Đông Thi

5. 1
MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa................................................................................................................i
Lời cam đoan ...............................................................................................................ii
Lời cảm ơn................................................................................................................. iii
Mục lục........................................................................................................................1
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................3
1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................3
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề..................................................................................4
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................9
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu......................................................................9
5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu ......................................................10
6. Đóng góp của luận văn .....................................................................................10
7. Bố cục của luận văn..........................................................................................10
CHƯƠNG 1. NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN PHONG TRÀO SINH
VIÊN, HỌC SINH Ở CÁC ĐÔ THỊ MIỀN NAM TRONG KHÁNG CHIẾN
CHỐNG MỸ GIAI ĐOẠN 1965 - 1968...............................................................12
1.1. Chính sách của Mỹ và chính quyền Sài Gòn đối với sinh viên,
học sinh ở các đô thị miền Nam ...........................................................................12
1.2. Truyền thống yêu nước và cách mạng của sinh viên, học sinh ở các đô thị
miền Nam trước năm 1965 ...................................................................................17
1.3. Chủ trương của Đảng đối với phong trào sinh viên, học sinh ở các đô thị
miền Nam..............................................................................................................26
CHƯƠNG 2. DIỄN BIẾN PHONG TRÀO SINH VIÊN, HỌC SINH Ở CÁC
ĐÔ THỊ MIỀN NAM TRONG KHÁNG CHIẾN CHỐNG MỸ GIAI ĐOẠN
1965 - 1968 ...............................................................................................................31
2.1. Giai đoạn 1: Đấu tranh tố cáo Mỹ mở rộng chiến tranh, chống chế độ quân
sự hóa học đường và vận động hòa bình (từ 8 - 3 - 1965 đến 11 - 3 - 1966).......31
2.2. Giai đoạn 2: Đấu tranh đòi thành lập chính quyền dân cử và triệu tập Quốc hội
lập pháp (từ 12 - 3 - 1966 đến 22 - 6 - 1966).........................................................37

6. 2
2.3. Giai đoạn 3: Khôi phục phong trào, phát huy tinh thần dân chủ, bảo vệ nền
văn hóa dân tộc, chuẩn bị và tham gia cuộc tổng tiến công và nổi dậy xuân mậu
thân 1968 (từ tháng 6 - 1966 đến tháng 5 - 1968) ...............................................51
CHƯƠNG 3. TÍNH CHẤT, ĐẶC ĐIỂM VÀ Ý NGHĨA LỊCH SỬ CỦA
PHONG TRÀO .......................................................................................................59
3.1. Tính chất của phong trào ...............................................................................60
3.1.1. Tính chất dân tộc ....................................................................................60
3.1.2. Tính chất dân chủ ...................................................................................63
3.2. Đặc điểm của phong trào ...............................................................................66
3.2.1. Phong trào có quy mô rộng lớn, hình thức đấu tranh phong phú và đa
dạng ..................................................................................................................66
3.2.2. Nhiều tổ chức chính trị - quân sự cùng với các loại báo chí ra đời trong
suốt tiến trình của phong trào...........................................................................70
3.2.3. Phong trào diễn ra quyết liệt...................................................................68
3.3. Ý nghĩa lịch sử...........................................................................................72
3.3.1. Phong trào chứng minh tinh thần đấu tranh bất khuất của sinh viên, học
sinh ở các đô thị miền Nam, kế thừa truyền thống yêu nước của dân tộc .......72
3.3.2. Phong trào góp phần giác ngộ chính trị trong sinh viên và học sinh,
đồng thời là một trong những nhân tố thúc đẩy cách mạng miền Nam phát
triển...................................................................................................................74
3.3.3. Phong trào góp phần chứng minh tính đúng đắn của phương châm đấu
tranh “hai chân, ba mũi”, “ba mũi giáp công”, làm phong phú thêm những
bài học kinh nghiệm đối với sự nghiệp giữ nước và dựng nước của dân tộc ..75
KẾT LUẬN..............................................................................................................78
TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................82

7. 3
MỞ ĐẦU
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Trong thời kỳ 1954 -1975, khi miền Nam nằm dưới ách thống trị của đế quốc
Mỹ và chính quyền Sài Gòn, đô thị là một trong ba vùng chiến lược của cách mạng
miền Nam. Nơi đây đã diễn ra nhiều phong trào đấu tranh chính trị hết sức sôi nổi
và quyết liệt, trong đó có phong trào sinh viên, học sinh. Trên thực tế, phong trào
sinh viên, học sinh ở các đô thị miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ đã thể hiện
khát vọng độc lập dân tộc, thống nhất đất nước, để lại dấu ấn sâu sắc trong lịch sử
dân tộc.
Trong những năm 1965 - 1968, khi đế quốc Mỹ đẩy mạnh cuộc chiến tranh
xâm lược Việt Nam với việc đưa quân trực tiếp tham chiến trên chiến trường miền
Nam (3-1965), phong trào sinh viên, học sinh có những bước phát triển cao hơn và
có sự thay đổi về chất. Đây là giai đoạn phong trào phát triển rộng khắp trên toàn
miền Nam với nhiều hình thức đấu tranh đa dạng, phong phú với đòn tấn công trực
diện vào quân Mỹ xâm lược. Phong trào là một mũi tiến công sắc bén, làm lung lay
chính quyền Sài Gòn, góp phần phá sản chiến lược “Chiến tranh cục bộ” của Mỹ,
buộc Mỹ và chính quyền Sài Gòn phải ngồi vào bàn đàm phán với Việt Nam Dân
chủ Cộng hòa ở Paris.
Tuy nhiên, cho đến nay, việc nghiên cứu chủ đề này vẫn chưa được giới sử
học quan tâm, nghiên cứu một cách toàn diện và có hệ thống. Trong giới hạn của
luận văn, việc nghiên cứu vấn đề: “Phong trào sinh viên, học sinh ở các đô thị miền
Nam trong kháng chiến chống Mỹ giai đoạn 1965 - 1968” là việc làm vừa có ý
nghĩa khoa học vừa có ý nghĩa thực tiễn.
Về ý nghĩa khoa học, luận văn giúp hiểu rõ chính sách của Mỹ và chính
quyền Sài Gòn ở miền Nam nói chung, đối với sinh viên, học sinh trong giai đoạn
Mỹ tiến hành chiến lược “Chiến tranh cục bộ” (1965 – 1968) nói riêng; hiểu rõ chủ
trương của Đảng đối với phong trào sinh viên, học sinh, đặc biệt là phương châm

8. 4
đấu tranh “hai chân, ba mũi”, “ba mũi giáp công” - sáng tạo của Đảng ở miền
Nam; hiểu rõ diễn biến, tính chất, đặc điểm và ý nghĩa lịch sử của phong trào sinh
viên, học sinh trong giai đoạn 1965 - 1968. Từ đó, luận văn sẽ làm rõ những đóng
góp của sinh viên, học sinh trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước nói chung,
giai đoạn 1965-1968 nói riêng.
Về ý nghĩa thực tiễn, đề tài sẽ góp thêm những tư liệu vào việc nghiên cứu
lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước (1954 – 1975), lịch sử Đoàn Thanh niên
các tỉnh, thành phố miền Nam từ vĩ tuyến 17 trở vào và phong trào sinh viên, học
sinh ở các đô thị miền Nam. Mặt khác, đề tài góp thêm cứ liệu vào việc giáo dục
truyền thống yêu nước và cách mạng, nhất là đối với sinh viên, học sinh hôm nay và
mai sau, nhằm nâng cao lòng tự hào dân tộc, không ngừng vươn lên vì sự nghiệp
“Dân giàu, nước mạnh, xã hội dân chủ, công bằng, văn minh”, đồng thời rút ra các
bài học kinh nghiệm quý báu trong việc hoạch định đường lối xây dựng khối đại
đoàn kết dân tộc của Đảng và Nhà nước ta hiện nay.
Với ý nghĩa đó, tôi chọn vấn đề “Phong trào sinh viên, học sinh ở các đô thị
miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ giai đoạn 1965 - 1968” làm đề tài luận văn
Thạc sĩ của mình.
2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ
Là một trong những phong trào đấu tranh tiêu biểu của cách mạng miền Nam
giai đoạn 1965 – 1968, phong trào sinh viên, học sinh đã thu hút sự quan tâm, chú ý
của một số nhà nghiên cứu, học giả với các công trình đã được xuất bản.
2.1. Ở trong nước, vấn đề này ít nhiều được đề cập trong các công trình sau:
Các công trình mang tính chất chuyên khảo như: Thích Nữ Diệu Không
(1966), “Pháp nạn 1966”, tác giả xuất bản, Huế. Nét cơ bản nhất xuyên suốt tác
phẩm này là tác giả đã tập trung phân tích các nguyên nhân cơ bản làm bùng nổ
phong trào, đó là chính sách xâm lược của Mỹ và âm mưu thiết lập chế độ độc tài
quân phiệt của chính quyền Sài Gòn do Nguyễn Văn Thiệu và Nguyễn Cao Kỳ
đứng đầu. Bên cạnh đó, công trình đã trình bày cụ thể diễn biến, kết quả của phong
trào Phật giáo năm 1966, trong đó có đề cập tới phong trào sinh viên, học sinh giai
đoạn này. Tiêu biểu cho thể loại này giai đoạn trước năm 1975, ở miền Bắc có bộ

9. 5
sách “Miền Nam giữ vững thành đồng” (5 tập) của Trần Văn Giàu (1970), NXB
Khoa học Xã hội, Hà Nội. Công trình là một tác phẩm đề cập đến nhiều lĩnh vực
của đời sống xã hội, từ chính trị, kinh tế, quân sự, văn hóa v.v…, các phong trào
đấu tranh của đồng bào đô thị miền Nam, trong đó có phong trào sinh viên, học sinh
cũng được tác giả đề cập trong tập IV của bộ sách này. Công trình phản ánh khí thế
đấu tranh quyết liệt của mọi tầng lớp nhân dân chống lại cuộc chiến tranh xâm lược
của Mỹ, từ Tăng Ni, Phật tử đến công nhân, binh lính, sinh viên, học sinh ở miền Nam.
Tuy nhiên, nguồn tư liệu về phía Mỹ và chính quyền Sài Gòn chưa được tác giả khai
thác đầy đủ.
Sau ngày đất nước thống nhất (1975), liên quan đến đề tài có một số công
trình như: Hồ Hữu Nhựt (Chủ biên) (1984), Phong trào đấu tranh chống Mỹ của
giáo chức, học sinh, sinh viên Sài Gòn, NXB Thành phố Hồ Chí Minh, tác phẩm đã
trình bày một số nét về chính sách giáo dục thực dân mới của Mỹ ở miền Nam và
các giai đoạn đấu tranh của giáo chức, học sinh, sinh viên Sài Gòn chống lại chính
sách giáo dục thực dân mới; Nhiều tác giả (2000), Theo nhịp khúc lên đàng, NXB
Trẻ, Hồ Chí Minh, là công trình kỷ niệm 50 năm ngày truyền thống học sinh, sinh
viên Việt Nam (1950 - 2000). Nhìn chung, các công trình này đã mô tả một cách
khái quát về phong trào sinh viên, học sinh Sài Gòn trong phong trào đấu tranh
chung của quần chúng nhân dân, trong đó có giai đoạn 1965 - 1968.
Lê Cung (2001), Phong trào đô thị Huế trong kháng chiến chống Mỹ 1954 -
1975, NXB Thuận Hóa, Huế, là công trình nghiên cứu chuyên sâu về phong trào đô
thị Huế trong kháng chiến chống Mỹ 1954 - 1975, trong đó có đề cập đến phong
trào sinh viên, học sinh Huế giai đoạn 1965 - 1968. Nhiều tác giả (2005), Về phong
trào đấu tranh thống nhất nước nhà, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, là công trình
nghiên cứu chuyên sâu, khoa học về phong trào đấu tranh chống Mỹ, cứu nước của
quần chúng nhân dân, trong đó có đề cập ít nhiều đến nội dung của luận văn. Trần
Bá Đệ (Chủ biên) (2009), Một số chuyên đề lịch sử Việt Nam, NXB Đại học Quốc
gia Hà Nội, Hà Nội, trong đó có chuyên đề 7: Phong trào sinh viên, học sinh các đô
thị miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (1954 - 1975) của PGS. TS
Lê Cung đã đề cập một cách có hệ thống, toàn diện về phong trào sinh viên, học

10. 6
sinh đô thị miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (1954 - 1975), trong
đó có giai đoạn 1965 - 1968. Lê Cung (2014), Phong trào Phật giáo niền Nam Việt
Nam (1964 - 1968), NXB Thuận Hóa, Huế, là công trình nghiên cứu chuyên sâu, có
hệ thống về nguyên nhân, diễn biến, tính chất, đặc điểm, ý nghĩa của phong trào
Phật giáo miền Nam trong giai đoạn 1964 - 1968, đồng thời đưa ra một số luận
điểm khoa học có liên quan đến nội dung luận văn. Lê Cung (Chủ biên) (2015), Về
phong trào đô thị miền Nam, NXB Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, là tác phầm
gồm nhiều bài viết của các tác giả với nội dung chủ yếu đề cập đến phong trào đô
thị miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ 1954 - 1975, trong đó có một số bài viết
với nội dung đề cập trực tiếp đến phong trào sinh viên, học sinh giai đoạn 1965 -
1968. Nhiều tác giả (2015), Lịch sử phong trào đô thị Huế 1954 - 1975, NXB Trẻ,
Hồ Chí Minh, là công trình nghiên cứu chuyên sâu có hệ thống về phong trào đô thị
Huế trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước với nhiều tư liệu quan trọng liên quan
đến nội dung luận văn.
Các công trình lịch sử địa phương có liên quan đến luận văn như: Ban Tổng kết
chiến tranh chiến trường Trị - Thiên Huế (1985), Chiến trường Trị - Thiên Huế trong
kháng chiến chống Mỹ, cứu nước toàn thắng, NXB Thuận Hóa, Huế, viết về quá
trình nhân dân Trị - Thiên Huế kháng chiến chống Mỹ, cứu nước; Thành Đoàn Huế
(1989), Những sự kiện lịch sử trong phong trào đấu tranh đô thị của thanh niên, sinh
viên, học sinh Huế (1954 - 1975), Huế, đã liệt kê một cách cụ thể các sự kiện liên
quan đến cuộc đấu tranh của thanh niên, sinh viên, học sinh Huế trong cuộc kháng
chiến chống Mỹ, cứu nước (1954 - 1975); Ban Chấp hành Đảng bộ Thừa Thiên Huế
(1995), Thừa Thiên Huế kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (1954 - 1975), NXB Chính
trị Quốc gia, Hà Nội, tuy chưa đề cập một cách cụ thể về phong trào đấu tranh của
sinh viên, học sinh Huế trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước giai đoạn 1965 -
1968 nhưng đã khái quát được phong trào đô thị Huế trong kháng chiến chống Mỹ;
Ban Chấp hành Đảng bộ Đảng Cộng sản Việt Nam Thành phố Hồ Chí Minh (2000),
Lịch sử Đảng bộ Thành phố Hồ Chí Minh, Tập II (1954 - 1975), NXB Thành phố Hồ
Chí Minh trình bày về chủ trương của Đảng bộ Thành phố Hồ Chí Minh và phong
trào đấu tranh chống Mỹ và chính quyền Sài Gòn của nhân dân Sài Gòn - Gia Định từ

11. 7
sau Hiệp định Genève 1954 đến ngày Sài Gòn hoàn toàn giải phóng (30-4-1975);
Thành đoàn Thành phố Hồ Chí Minh (2001), Lược sử Đoàn và phong trào thanh niên
thành phố Hồ Chí Minh (1954 - 1975), NXB Trẻ, Hồ Chí Minh đã trình bày khá cụ
thể về phong trào đấu tranh của sinh viên, học sinh Sài Gòn trong kháng chiến chống
Mỹ, trong đó có giai đoạn 1965 - 1968; Ban Chấp hành Đảng bộ Nha Trang (1996),
Lịch sử Đảng bộ Nha Trang (1925 - 1975), NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, đề cập
đến phong trào cách mạng của nhân dân thành phố Nha Trang giai đoạn 1925 - 1975;
Ban Chấp hành Đảng bộ thành phố Đà Nẵng (1997), Lịch sử Đảng bộ thành phố Đà
Nẵng, Tập II (1954 - 1975), NXB Đà Nẵng, đề cập khá đầy đủ về phong trào cách
mạng của nhân dân Đà Nẵng từ 1954 đến 1975.
Bên cạnh đó, còn phải kể đến một số luận văn Thạc sĩ có nội dung liên quan
đến luận văn như: Phạm Thị Quỳnh Dao (2004), Phong trào Phật giáo miền Nam
Việt Nam năm 1966, Trường Đại học Khoa học - Đại học Huế, nghiên cứu về phong
trào Phật giáo miền Nam năm 1966, trong đó có đề cập đến sự tham gia của sinh
viên, học sinh Huế; Nguyễn Tiến (2006), Phong trào đô thị Quảng Nam - Đà Nẵng
trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước giai đoạn 1965 - 1968, Trường Đại
học Sư phạm - Đại học Huế, đã đề cập một cách rõ nét phong trào đô thị Quảng
Nam - Đà Nẵng trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, giai đoạn 1965 - 1968, trong đó
có phong trào sinh viên, học sinh; Bạch Thị Nguyệt (2016), Phong trào sinh viên,
học sinh Huế trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước từ 1963 đến 1968,
Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế, đã cung cấp một cách có hệ thống về các
chính sách của Mỹ và chính quyền Sài Gòn, chủ trương của Đảng và phong trào
sinh viên, học sinh Huế trong kháng chiến chống Mỹ, giai đoạn 1965 - 1968, cung
cấp một số tư liệu liên quan đến nội dung luận văn. Các công trình trên đi sâu
nghiên cứu phong trào đô thị miền Nam và cung cấp thêm nhiều tư liệu liên quan
đến luận văn.
Các bài báo khoa học đăng trên các tạp chí khoa học chuyên ngành như: Lê
Cung (1992), “Một trăm ngày đấu tranh chính trị (3/1966 - 6/1966) ở các đô thị
miền Nam trong thời kỳ Mỹ tiến hành “Chiến tranh cục bộ” (1965 - 1968)”, Kỷ yếu
Hội thảo giảng dạy Lịch sử của Đại học Sư phạm Huế; “Phong trào đấu tranh đòi

12. 8
dân sinh, dân chủ sau Hiệp định Geneve 1954”, Tạp chí Huế xưa và nay, số 34,
1999; “Về nguyên nhân của phong trào thanh niên, sinh viên, học sinh Huế trong
những năm 1964 - 1966”, Tạp chí Lịch sử Quân sự, số 2, 2001; “Phong trào đô thị
Huế trong kháng chiến chống Mỹ (1954 - 1975) - 30 năm nhìn lại”, Tạp chí Lịch sử
Quân sự, số 162, 2005; “Phong trào đấu tranh ở đô thị miền Nam Việt Nam năm
1966”, Tạp chí Lịch sử Quân sự, số 174, 2006;… Trần Huy Thanh (2005), “Trụ sở
Tổng hội sinh viên Huế trong phong trào đô thị thời chống Mỹ”, Tạp chí Huế xưa
và nay, số 68; Trịnh Thị Hồng Hạnh (2010), “Đấu tranh chính trị trong cuộc kháng
chiến chống Mỹ, cứu nước (1954 - 1975)”, Tạp chí Lịch sử Đảng, số 6; … Những
công trình trên đã cung cấp những tư liệu quý giá về phong trào đô thị Huế trong
đó có các cuộc đấu tranh của thanh niên, sinh viên, học sinh Huế trong kháng chiến
chống Mỹ, cứu nước, giai đoạn 1965 - 1968.
2.2. Ở nước ngoài: Jerrold Schecter (1967), The New Face of Buddha, John
Weatherhill, Tokyo, Japan; Đỗ Mậu (1993), Việt Nam máu lửa quê hương tôi, NXB
Văn nghệ Westminter, CA, USA; Robert S. McNamara (1995), Nhìn lại quá khứ -
Tấm thảm kịch và những bài học về Việt Nam (Hồ Chính Hạnh, Huy Bình, Thu
Thủy, Minh Nga dịch), NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội; Robert Topmiller (2002),
Unleashed Lotus, The Buddhist Peace Movement in South Vietnam (1964 - 1966),
University Kentucky Press, USA, (tác phẩm này đã được Minh Thiện Thiện Chỉnh
dịch và phát hành ở nước ta, không ghi rõ nhà xuất bản). Những công trình này đề
cập đến những chính sách và thủ đoạn của Nhà Trắng đối với cuộc chiến tranh Việt
Nam, cũng như những nguyên nhân thất bại của Mỹ ở miền Nam Việt Nam.
Nhìn chung, tất cả những công trình trên ở những mức độ khác nhau đều đề
cập đến phong trào đô thị miền Nam, trong đó có phong trào sinh viên, học sinh
trong kháng chiến chống Mỹ, giai đoạn 1965 - 1968, cung cấp khá nhiều tư liệu cần
thiết, quan trọng và góp phần đáng kể để tác giả có thể hoàn thành luận văn.

13. 9
3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
3.1. Đối tượng nghiên cứu là phong trào sinh viên, học sinh ở các đô thị
miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ giai đoạn 1965 - 1968.
3.2. Phạm vi nghiên cứu:
+ Về thời gian: Từ năm 1965 đến năm 1968. Cụ thể là, mốc mở đầu là ngày
8-3-1965, khi đơn vị đầu tiên của quân đội Mỹ đổ bộ vào miền Nam, cụ thể là Đà
Nẵng, mở đầu chiến lược“Chiến tranh cục bộ”; mốc kết thúc là ngày 13-5-1968,
Mỹ cử đại diện đàm phán với Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tại Paris qua
đó thừa nhận sự thất bại của “Chiến tranh cục bộ”. Tuy nhiên, hai mốc thời gian
nói trên không có nghĩa không cho phép luận văn mở rộng ra phía trước hoặc lùi
dần về phía sau khi làm rõ nội dung đề tài.
+ Về không gian: Phong trào sinh viên, học sinh ở các đô thị miền Nam Việt
Nam. Miền Nam ở đây phải được hiểu là hai miền Nam Bắc với mốc phân giới ở vĩ
tuyến 17 theo quy định của Hiệp định Genève (21-7-1954), nhưng luận văn chỉ tập
trung đề cập phong trào sinh viên, học sinh ở các đô thị lớn như Sài Gòn, Huế, Đà
Nẵng, Đà Lạt, Nha Trang và Cần Thơ.
4. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU
4.1. Mục đích nghiên cứu: Tái hiện một cách đầy đủ và có hệ thống về Phong
trào sinh viên, học sinh ở các đô thị miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ giai
đoạn 1965 - 1968.
4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Trên cơ sở khai thác, thu thập, tổng hợp những tài
liệu có liên quan đến phong trào sinh viên, học sinh ở các đô thị miền Nam trong
kháng chiến chống Mỹ giai đoạn 1965 – 1968, luận văn có nhiệm vụ nghiên cứu:
- Những nhân tố tác động đến phong trào sinh viên, học sinh ở các đô thị
miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ giai đoạn 1965 - 1968.
- Diễn biến phong trào sinh viên, học sinh ở các đô thị miền Nam trong
kháng chiến chống Mỹ giai đoạn 1965 - 1968.
- Tính chất, đặc điểm và ý nghĩa lịch sử của phong trào

14. 10
5. NGUỒN TƯ LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
5.1. Nguồn tư liệu: Chủ yếu là những tư liệu thành văn bao gồm một số sách
đã xuất bản như đã trình bày ở phần lịch sử nghiên cứu vấn đề, hồi ký của những
nhân vật từng tham gia phong trào, những bài viết đăng trên tạp chí. Đặc biệt, đề tài
sử dụng một số lượng lớn tài liệu hiện lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, Hồ
Chí Minh; báo chí Sài Gòn trước năm 1975; các tài liệu của Ban Tuyên giáo và
Thành Đoàn Huế, Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Nha Trang; các biên bản, báo cáo, chỉ
thị, nghị quyết lưu trữ tại Chi cục Văn thư Lưu trữ tỉnh Thừa Thiên Huế.
5.2. Phương pháp nghiên cứu: Luận văn sử dụng phương pháp lịch sử, kết
hợp phương pháp logic, trình bày nội dung theo từng vấn đề. Ngoài ra, luận văn còn
sử dụng phương pháp phân tích, so sánh, đối chiếu, tổng hợp để rút ra kết luận khoa
học chính xác.
6. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN
Thứ nhất, luận văn là một công trình nghiên cứu tương đối có hệ thống và đầy
đủ về phong trào sinh viên, học sinh ở các đô thị miền Nam trong kháng chiến
chống Mỹ giai đoạn 1965 - 1968.
Thứ hai, luận văn làm rõ âm mưu và thủ đoạn của Mỹ và chính quyền Sài Gòn
đối với sinh viên, học sinh ở các đô thị miền Nam trong chiến lược “Chiến tranh
cục bộ”, chủ trương của Đảng và diễn biến phong trào sinh viên, học sinh ở các đô
thị miền Nam giai đoạn 1965 - 1968.
Thứ ba, luận văn góp thêm tư liệu vào việc nghiên cứu lịch sử cách mạng
miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, trước hết là ở các thành phố lớn
như: Huế, Đà Nẵng, Đà Lạt, Nha Trang, Cần Thơ và Sài Gòn, qua đó góp phần phát
huy truyền thống yêu nước và cách mạng của nhân dân ta trong sự nghiệp đổi mới
hiện nay.
7. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN
Ngoài phần mở đầu ( trang), kết luận ( trang), tài liệu tham khảo
( trang) và phụ lục, nội dung luận văn gồm 3 chương:

15. 11
Chương 1: Những nhân tố tác động đến phong trào sinh viên, học sinh ở các
đô thị miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ giai đoạn 1965 - 1968 (21trang).
Chương 2: Diễn biến phong trào sinh viên, học sinh ở các đô thị miền Nam
trong kháng chiến chống Mỹ giai đoạn 1965 - 1968 (29 trang)
Chương 3: Tính chất, đặc điểm và ý nghĩa lịch sử của phong trào (18 trang)

16. 12
Chương 1
NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN PHONG TRÀO
SINH VIÊN, HỌC SINH Ở CÁC ĐÔ THỊ MIỀN NAM
TRONG KHÁNG CHIẾN CHỐNG MỸ GIAI ĐOẠN 1965 - 1968
1.1. CHÍNH SÁCH CỦA MỸ VÀ CHÍNH QUYỀN SÀI GÒN ĐỐI VỚI SINH
VIÊN, HỌC SINH Ở CÁC ĐÔ THỊ MIỀN NAM
Với những đòn tiến công quân sự liên tục trên toàn chiến trường miền Nam
vào cuối năm 1964 - đầu năm 1965, lực lượng cách mạng giành được những thắng
lợi quan trọng, như Bình Giã (12-1964), An Lão (12-1964), Ba Gia (6-1965), Đồng
Xoài (6-1965). Những thắng lợi đó khiến cho chiến lược “Chiến tranh đặc biệt” mà
Mỹ tiến hành trong suốt gần 5 năm qua đứng trước nguy cơ phá sản. Điều này cũng
cho thấy sự bất lực, yếu kém của quân đội Việt Nam cộng hòa - một công cụ được
Mỹ dày công huấn luyện, trong việc tác chiến nhằm giành lấy ưu thế trước đối
phương. Trong khi đó, tình hình trên chính trường Sài Gòn chẳng sáng sủa gì hơn.
Trong vòng 18 tháng (từ 11-1963 đến 6-1965) đã xảy ra 12 cuộc đảo chính lớn nhỏ,
8 lần thay đổi Chính phủ, 4 lần thay đổi Hiến pháp.
Những điều trên đây cho thấy tình hình miền Nam Việt Nam trở nên xấu đi,
Chính quyền Sài Gòn rơi vào tình trạng hỗn loạn, phần lãnh thổ do họ kiểm soát
đang ngày càng bị thu hẹp; ngược lại khả năng giành và củng cố quyền lực của lực
lượng cách mạng ở miền Nam dần rộng mở.
Nhằm cứu lấy chính quyền Sài Gòn cũng là cứu lấy mục tiêu mà chính quyền
Mỹ theo đuổi ở miền Nam Việt Nam trong suốt một thập kỷ đã qua, Nhà Trắng
buộc phải tính tới phương án thay đổi căn bản chiến lược chiến tranh, nếu như
không muốn nhận lấy kết cục bi thảm. Ngay trong thông điệp nhậm chức Tổng
thống (20-1-1965), L. Johnson tuyên bố: “Mỹ phải có hành động mạnh mẽ hơn để
ngăn chặn sự sụp đổ hoàn toàn của quân đội Việt Nam Cộng hòa và chính quyền
miền Nam, giữ vững Nam Việt Nam” [11, tr. 352]. Hầu như ngay sau tuyên bố,
L. Johnson nhanh chóng đi tới quyết định chuyển đổi chiến lược từ “Chiến tranh
đặc biệt” sang “Chiến tranh cục bộ”.

17. 13
Tiến hành “Chiến tranh cục bộ” ở miền Nam, Nhà Trắng đưa quân trực tiếp
tham chiến. Song, để che đậy hành vi xâm lược, đánh lừa dư luận thế giới cốt làm
sao thực hiện cho bằng được “chủ nghĩa thực dân kiểu mới”, chính giới Mỹ vẫn hết
sức nâng đỡ chính quyền tay sai, tăng cường sử dụng quân đội bản xứ phục vụ cho
kế hoạch “tìm và diệt”, “bình định” vốn được vạch ra từ đầu. Thế nhưng, do hệ quả
của việc thất bại quân sự liên tiếp trên chiến trường trong những năm 1964-1965
khiến cho tinh thần binh lính bản xứ chán nản, thất vọng. Tâm lý xáo động, bất an.
Hiện tượng đào ngũ, rã đám trong hàng ngũ quân đội Việt Nam cộng hòa diễn ra
đồng loạt. Đó là chưa kể tới số quân nhân bị thương vong, mất tích ngày càng nhiều
sau các trận càn. Điều này dẫn tới quân số binh lính của Sài Gòn đang suy giảm. Để
bù đắp tổn thất quân số, Mỹ thúc ép chính quyền Sài Gòn đẩy mạnh việc đôn quân,
bắt lính, tổng động viên. Với hy vọng có được quân số đông và nhân lực phục vụ
chiến tranh, ngoài các thành phần xã hội khác, đối tượng mà nhà chức trách còn
hướng tới là tầng lớp thanh niên, trong đó sinh viên và học sinh.
Triển khai kế hoạch, chính quyền Sài Gòn tiến hành bãi bỏ lệ miễn dịch, hoãn
dịch đối với sinh viên, thực hiện hàng ngũ hóa học sinh. Để cho những đối tượng
này có nhiều thời gian huấn luyện thao tác chiến đấu, giới cầm quyền buộc các
trường học phải giảm tiết học trên lớp, từ một buổi xuống còn học 2 giờ, 1 giờ mỗi
ngày [40, tr. 239]. Hầu như mọi hoạt động của học đường đều bị cuốn vào guồng
máy chiến tranh, quân sự hóa. Chẳng những vậy, Mỹ và Thiệu – Kỳ ra sức tận dụng
mọi hình thức, phương tiện sẵn có để tuyên truyền tới thanh niên. Bằng việc sử
dụng ngôn từ hoa mỹ, dựng lên viễn cảnh oai hùng của quân nhân trong chiến đấu
và thuyết phục phụ huynh, nhà cầm quyền cốt khuyến khích, động viên sinh viên,
học sinh tham gia nhập ngũ. Trong một tài liệu đề ngày 23-3-1965 của chính phủ
Việt Nam Cộng hòa chỉ thị cho các địa phương, đã nói rõ: “Phổ biến sâu rộng các
sắc luật và thông cáo của chính phủ về nghĩa vụ quân dịch bằng mọi hình thức, mọi
phương tiện; mở các lớp học tập trong giới thanh niên và phụ huynh về nghĩa vụ
quân dịch; tổ chức những chuyến thăm của chính quyền, đoàn thể để tuyên truyền,
khuyến khích thanh niên đi lính; cử binh sĩ nói chuyện với thanh niên về đời sống
kiêu hùng trong quân đội; tổ chức quần chúng tiễn đưa thân mật, tặng quà thanh

18. 14
niên lên đường quân dịch” [76, tr. 2]. Với những sinh viên, học sinh có tư tưởng
“cứng đầu”, nhà chức trách điều động binh lính tiến hành cưỡng bức, thúc ép bằng
cách vây ráp số đông xung quanh nhà nhằm tạo áp lực với gia đình có con em trong
độ tuổi thanh niên đi lính hoặc bắt người thân của họ chấp nhận ký vào đơn nhập
ngũ tự nguyện, vốn được chính quyền soạn sẵn.
Một thực tế diễn ra trong thời kỳ “Chiến tranh cục bộ” là để đánh lạc hướng
thanh niên, trong đó có sinh viên, học sinh tham gia vào cuộc đấu tranh giải phóng
dân tộc, thống nhất Tổ quốc, Mỹ và chính quyền Sài Gòn du nhập ồ ạt vào các đô
thị miền Nam những sản phẩm văn hóa đồi trụy. Nói cách khác, những thứ đi ngược
với thuần phong mỹ tục, trái với luân thường đạo lý của dân tộc được dung dưỡng.
Sách báo, phim ảnh khiêu dâm tràn ngập thị trường. Với các tạp chí được nhà cầm
quyền cho phép lưu hành thì “không có một tạp chí mà không có một vài bức ảnh
lõa thể được in ngay trên trang bìa” [40, tr. 226]. Tại Sài Gòn, bên cạnh phim “con
heo”, báo ảnh chuyên in hình phụ nữ khỏa thân bày bán khắp vỉa hè. Các hiệu sách
ở trung tâm thành phố, người ta thấy nhan nhản những tiểu thuyết yêu miêu tả lối
sống thác loạn và những truyện khiêu dâm, bạo lực. Tình cảnh tương tự cũng không
mấy hiếm gặp ở các đô thị khác, như Huế, Đà Nẵng, Đà Lạt, v.v… Những hình ảnh
đồi trụy đó thúc đẩy bản năng “tính dục” trong giới trẻ, khiến cho họ nhanh chóng
sa ngã vào lối sống sa đọa, hủ bại, thiếu phương hướng trong cuộc sống, đẩy tới tình
cảnh “sống hôm nay chẳng biết ngày mai”.
Mặt khác, sự có mặt đông đảo của quân đội Mỹ khắp miền Nam kéo theo sự
mọc lên ngày càng nhiều quán rượu và nhà chứa xung quanh các căn cứ quân sự
của Mỹ. Nó tạo nên “lối sống chạy theo vật chất và giá trị đồng đô-la Mỹ. Phong
trào hippy xuất hiện ở Sài Gòn đã có những ảnh hưởng tai hại trong thanh niên,
học sinh, sinh viên” [57, tr. 90]. Một bộ phận không nhỏ trong giới trẻ bắt chước
lính viễn chinh hút cần sa, ma túy. Về tình trạng này, tờ “Chính luận” (7-8-1965)
viết: “Không thiếu gì những cảnh thiếu niên mới nứt mắt, con nhà khá giả chưa hề
tự lập, hãy còn ăn bám vào gia đình mà cả gan hút đến 5, 7 điếu thuốc phiện và
chơi bời nhảy nhót; thậm chí có cả một số em học sinh mới 14, 15 tuổi cả trai lẫn
gái đã biết chích moóc-phin vào người cho đỡ cơn nghiện” [40, tr. 218]. Để có tiền

19. 15
thỏa mãn cơn nghiện, một số không nhỏ trong tầng lớp thanh thiếu niên sẵn sàng lao
vào trộm cắp, lừa đảo, cướp giật, v.v… Điều tất yếu là số người phạm pháp ở lứa
tuổi vị thành niên trở nên đông đảo. Theo thống kê được công bố ngày 20-8-1966
của Tổng trưởng Xã hội chính quyền Sài Gòn, ở các thành thị có đến hơn hai mươi
vạn thiếu niên du đãng [40, tr.217]. Tệ hơn nữa là một số trong đối tượng này gia
nhập các băng đảng xã hội đen trở thành bọn “đầu trâu mặt ngựa” đâm thuê chém
mướn ghê tay. Tại các thành thị miền Nam xuất hiện các tổ chức xã hội đen, như:
Ngôi sao đêm, Ó đen, Bàn tay máu, Trái tim bạc, Hổ xám, Áo rằn, Sọ người, Hội
C.T.Y (cướp tình yêu) v.v...
Lối sống buông thả cùng với vấn nạn du côn, du đãng trong giới trẻ không chỉ
làm đảo lộn an ninh ở khía cạnh xã hội mà còn thâm nhập ngược trở lại vào trường
học khiến cho đạo đức người học xuống cấp, kỷ luật học đường bị buông lỏng.
Cảnh tượng người ngay phải sợ kẻ gian, thầy giáo lại sợ học trò, v.v… là không
phải chuyện hi hữu. Báo cáo Hội thảo về giáo dục của Vùng II Chiến thuật tổ chức
tại Nha Trang, ngày 28 và 29-11-1968, thừa nhận rằng: “Những đứa trẻ trong
trắng, ngây thơ của bậc tiểu học, những thư sinh cần mẫn, ngoan hiền của bậc
trung học đã mất đi một phần lớn nề nếp, tác phong. Kỷ luật học đường thật là sa
sút, số học sinh cao bồi, du đảng ngày càng tăng, số thiếu nhi phạm pháp ngày
càng nhiều” [8, tr. 4].
Tất cả những điều trên đã “gây ra biết bao nhiêu thảm cảnh gia đình đổ vỡ
hạnh phúc, bao nhiêu chuyện bi đát thương tâm. Qua các báo hàng ngày, không
ngày nào là không có những vụ án mạng vì tình, những vụ tự tử, đâm chém, bắn
giết lẫn nhau vì giành nhau một người đẹp…” [12, tr. 112].
Bên cạnh việc nhấn chìm tuổi trẻ vào hố sâu trụy lạc, buông lỏng ý chí chiến
đấu, nhà chức trách Sài Gòn dùng chiến tranh tâm lý xuyên tạc cách mạng, chống
Cộng để thanh niên, học sinh, sinh viên hiểu sai lạc bản chất của cách mạng và miền
Bắc xã hội Chủ nghĩa. Thâm độc hơn, giới cầm quyền khuyến khích tập quán tiêu
dùng hàng ngoại quốc, làm cho thanh niên có quan niệm theo cộng sản sẽ bị sống
kham khổ [58, tr. 254]. Bằng nhiều hình thức, đối phương gây cho thanh niên quan
niệm mơ hồ, tư tưởng đau buồn đối với số phận quốc gia nhược tiểu hoặc chỉ có

20. 16
tinh thần yêu nước chung chung, không phân biệt được rõ trắng đen, chính nghĩa và
phi nghĩa. Một số không ít học sinh, sinh viên tỏ ra bất lực, hoài nghi thời thế và rơi
vào con đường “Cách mạng xã hội chủ nghĩa không cộng sản” [58, tr. 254].
Một điều dễ nhận thấy ở miền Nam, lính viễn chinh Mỹ và chư hầu có mặt
càng đông đảo thì nạn “đôla đỏ”1
chi phối nền kinh tế ở đây ngày càng lớn. Nạn
“đôla đỏ” khiến tình trạng lạm phát xảy ra. Hiện tượng lạm phát phi mã dai dẳng.
Tờ Nữu ước thời báo (ngày 4-5-1966) viết: “Có lẽ kẻ địch ngoan cố nhất ở Nam
Việt Nam không phải là Việt cộng, mà là nạn lạm phát” [40, tr. 208]. Lạm phát làm
cho vật giá các mặt hàng thiết yếu tăng vọt. Là những đối tượng sống phụ thuộc gia
đình, sinh viên, học sinh ở các thành thị phải gánh chịu mức chi phí sinh hoạt hàng
ngày cùng với trang thiết bị hỗ trợ học tập với mức cao hơn so với thời gian trước.
Bên cạnh đó, họ còn phải hứng chịu sự cắt giảm các nguồn hỗ trợ, trợ cấp từ phía
nhà trường, chính quyền. Chất lượng và hiệu quả học tập đối với người học đi
xuống, bởi theo như Hội nghị về giáo dục Vùng chiến thuật II chỉ rõ: “Một bộ phận
giáo viên không dốc hết công sức và tâm huyết cho việc giảng dạy, vì cuộc sống khá
bấp bênh, bị tình hình kinh tế, tài chính của lương hướng so với thời giá chi phối,
họ (giáo viên - TG chú thích) bị khủng hoảng vì chuyện nay ở mai đi phục vụ cho
nhu cầu quốc phòng” [8, tr. 4]. Cuộc sống của những người theo con chữ chịu tác
động không nhỏ từ tình hình thời cuộc.
Cần phải thấy ngay rằng, để phục vụ đội quân viễn chinh chiến đấu trên chiến
trường miền Nam, nhu cầu đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng, cơ sở lưu trú trở nên hết
1
Trước năm 1965, theo quy định tỷ giá hối đoái của chính quyền Sài Gòn, 1 đồng đô la xanh của
Mỹ đổi được 60 đồng tiền Sài Gòn. Kể từ năm 1965 trở đi, khi quân Mỹ và đồng minh vào miền
Nam, họ không dùng đồng đô la xanh mà thay vào đó bằng đô la đỏ. Đô la đỏ chỉ là một tín phiếu,
người giữ nó không thể đổi để lấy vàng nhưng lại có giá trị khá lớn so với tiền Sài Gòn. Theo thỏa
thuận giữa Mỹ và chính quyền Sài Gòn thì 1 đô la đỏ bằng 118 đồng tiền Sài Gòn, gần gấp 2 đôla
xanh. Như vậy, lính Mỹ tiêu 1 đôla đỏ trên thị trường miền Nam thì chính quyền Sài Gòn phải bù
thêm 58 đồng tiền Sài Gòn. Lính Mỹ vào miền Nam càng đông thì gánh nặng ngân sách của chính
phủ Sài Gòn bù càng nhiều. Vì ngân sách phải bao 58 đồng cho mỗi đô la đỏ, mà muốn có 58 đồng
đó thì nhà đương cục phải lấy bằng cách đánh thuế hoặc lấy bằng cách in giấy bạc. In giấy bạc càng
nhiều thì xảy ra tình trạng lạm phát. Vật giá leo thang. Điều này cũng có thể hiểu, 58 đồng tiền Sài
Gòn của nhân dân dùng để nuôi lính Mỹ.

21. 17
sức cấp bách. Do tình hình lạm phát diễn ra nên phần lớn nguồn kinh phí được nhà
đương cục ưu tiên tập trung giải quyết vấn đề đặt ra. Điều này khiến ngân sách đầu
tư cơ sở giáo dục trở nên ít ỏi. Hạ tầng và trang thiết bị xuống cấp trầm trọng.
Phòng học thiếu hụt. Theo thống kê của Bộ Giáo dục chính quyền Sài Gòn (tháng 7-
1965), tại các đô thị trên toàn quốc cần thêm 300 phòng học [65, tr. 120]. Tình trạng
học sinh học 3 ca trong một ngày là phổ biến.
Một thực tế mà người miền Nam đương thời, trong đó có sinh viên, học sinh
chứng kiến hàng ngày là nạn người Mỹ khinh thị người Việt Nam, kí giả Mác Cơlô
trong bài bình luận trên tờ Le Figaro ngày 15-2-1967 nhận xét: “Ở tất cả các giới
dân sự hay quân sự miền Nam Việt Nam không ngớt nổi lên những lời khiếu nại,
than vãn rằng: “họ không tôn trọng độc lập của chúng ta”, “họ coi đây như đất
chiếm đóng của họ”, “Nam Việt Nam trở thành bang thứ 52 của nước Mỹ”
[40, tr. 220-221].
Có thể khẳng định rằng, những chính sách của Mỹ và chính quyền Sài Gòn thi
hành ở miền Nam trong giai đoạn 1965-1968 gây ra xáo trộn đời sống xã hội, thậm
chí làm băng hoại, xói mòn những giá trị đạo đức, truyền thống tốt đẹp của dân tộc.
Sâu xa hơn, những giá trị độc lập, tự do của người dân Việt Nam bị đối phương
khước từ, chối bỏ. Điều tất yếu, các cuộc đấu tranh chống Mỹ và chính quyền tay
sai trên nhiều lĩnh vực khác nhau của nhân dân Việt Nam liên tiếp diễn ra, trong đó
có phong trào đấu tranh của sinh viên, học sinh ở các đô thị miền Nam.
1.2. TRUYỀN THỐNG YÊU NƯỚC VÀ CÁCH MẠNG CỦA SINH VIÊN,
HỌC SINH Ở CÁC ĐÔ THỊ MIỀN NAM TRƯỚC NĂM 1965
Lịch sử dân tộc từng ghi nhận chân xác rằng, mỗi khi đất nước đối mặt với
nạn ngoại xâm, ách thống trị của ngoại bang thì mọi tầng lớp nhân dân đều đoàn kết
nhất trí đứng dậy chống trả, giáng cho kẻ thù những đòn chí mạng, buộc chúng phải
từ bỏ mục đích theo đuổi một cách tự nguyện. Truyền thống đó được tiếp nối và
phát huy khi dân tộc Việt Nam đánh mất chủ quyền vào tay người Pháp (1884) với
biết bao lớp người đã chiến đấu, ngã xuống vì khát vọng: ĐỘC LẬP - TỰ DO.
Mang trong mình dòng máu Lạc Hồng, với lòng yêu nước nồng nàn và lòng tự

22. 18
tôn dân tộc sâu sắc, thanh niên Việt Nam trong đó có học sinh, sinh viên đã trăn trở,
đau đáu trước nỗi đau của đồng bào, trước vận mệnh của Tổ quốc và giống nòi,
trước nỗi nhục mất nước. Họ là một trong những tầng lớp sớm thức tỉnh về sự áp
bức của chủ nghĩa thực dân Pháp, đồng thời tiếp thu chọn lọc những trào lưu tư
tưởng tiến bộ của thời đại. Từ trong mạch nguồn đó, tuổi trẻ học đường cùng với
cha ông đã tiến hành đấu tranh bằng nhiều phương thức khác nhau ngỏ hầu cứu
nước, giải nguy hiểm họa vong quốc.
Ngay khi ngồi trên ghế nhà trường, năm 1908, cậu học sinh trường Quốc Học
- Nguyễn Tất Thành tham gia hưởng ứng phong trào chống thuế Trung Kỳ diễn ra ở
Huế. Giữa Sài Gòn vào đầu năm 1950, hình ảnh người học sinh trường Pétrus Ký,
Trần Văn Ơn xuống đường kêu gọi các bạn đồng khóa biểu tình, hô vang khẩu hiệu
đòi nhà cầm quyền Pháp trả lại chủ quyền cho dân tộc Việt Nam, thực hiện quyền
bình đẳng đối với học sinh thuộc địa. Kết cục hành động yêu nước đó không mang
lại hiệu quả tức thời nhưng có tác động cổ vũ cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc
của nhân dân Việt Nam tiến lên phía trước với những thắng lợi liên tiếp mà đỉnh
cao là chiến thắng Điện Biên Phủ lịch sử (1954), buộc thực dân Pháp phải ký hiệp
định Genève.
Với âm mưu chia cắt lâu dài đất nước Việt Nam, Nhà Trắng đi từ việc không
thừa nhận đến chỗ phá hoại những điều khoản quy định trong Hiệp định Genève,
trong đó rõ nhất là khước từ hiệp thương Tổng tuyển cử thống nhất hai miền Nam
Bắc, dựng lên chính phủ bù nhìn thân Mỹ tại miền Nam Việt Nam. Ngày 7-7-1954,
tại Sài Gòn, với sự hậu thuẫn của giới chóp bu Washington, Ngô Đình Diệm chính
thức chấp chánh. Với mục tiêu biến miền Nam Việt Nam trở thành pháo đài chống
Cộng ở khu vực Đông Nam Á, tiền đồn của thế giới tự do tại Viễn Đông, Mỹ và
chính quyền Ngô Đình Diệm cho thi hành hàng loạt chính sách đi ngược lại lợi ích
dân tộc, tiến hành chống phá cách mạng. Cùng với tầng lớp khác, sinh viên, học
sinh là những đối tượng mà chính quyền Sài Gòn hướng tới để thu phục “nhân
tâm” cốt tách họ ra khỏi truyền thống dân tộc, ra khỏi quỹ đạo cách mạng. Do đó,
Mỹ cùng với chính quyền tay sai đã áp đặt một đường lối giáo dục nhằm biến hệ
thống nhà trường miền Nam thành những công cụ cho những quốc sách, như “tố

23. 19
cộng, diệt cộng”, “dinh điền”, “khu trù mật”, “ấp chiến lược”, mà thực chất là góp
vào mục tiêu tiêu diệt kháng chiến, tiêu diệt cách mạng. Trần Hữu Thế, nguyên là
Bộ trưởng Bộ Giáo dục miền Nam, năm 1958 đã phát biểu: “Nhà trường không
phải là một cái tháp ngà cô lập hay một nhà máy sản xuất văn bằng. Trong xã hội
mới, nhà trường là của cộng đồng, sống cho cộng đồng, do đó giáo chức không chỉ
có nhiệm vụ đối với con em mà còn có nhiệm vụ đối với cộng đồng. Nghĩa là nhà
trường không phải chỉ lo giáo dục con em mà còn phải thực hiện tất cả các quốc
sách chống cộng, tố cộng đồng dân lập, khu dinh điền, khu trù mật” [37, tr. 312].
Dưới con mắt của chính quyền Sài Gòn, sinh viên và học sinh phải là “tuyến đầu”
góp phần đẩy lùi chủ nghĩa cộng sản. Quan điểm này thể hiện rõ trong bài phát biểu
của Ngô Đình Diệm trước đông đảo sinh viên tại buổi lễ khai giảng đầu tiên của
Viện Đại học Huế (12-11-1957): “Những tinh hoa này (sinh viên – TG chú thích)
phải được coi là thành trì kiên cố nhất và mạnh mẽ nhất trước sự đe dọa tàn bạo
của một học thuyết ngoại lai duy vật”; rằng: “Thanh niên phải sáng suốt nhận định
trách nhiệm của mình và luôn luôn cố gắng trau dồi đức độ và học thức về kỹ thuật.
Lấy đức độ để phát huy văn hóa nước nhà, lấy kỹ thuật để chen vai thích cánh với
các nước khác trong trào lưu tiến bộ của nhân loại ngày nay. Có như thế, thanh
niên mới bảo vệ được nền văn hóa cổ truyền chống lại sức xâm nhập của thuyết
ngoại lai duy vật và vong bản. Có như thế, thanh niên tại nơi đây, một thanh niên
tiền tuyến của khu vực tự do dân chủ, mới có thể là những chiến sĩ tiền phong chống
độc tài cộng sản” [23, tr. 61].
Đi đôi với đường lối giáo dục phản động về nội dung là cả một đường lối phản
động về mặt tổ chức. Mỹ và chính quyền Ngô Đình Diệm đặt nhà trường dưới sự
kiểm soát gắt gao của tổ chức mật thám; thực hiện chính sách chia rẽ giữa học sinh,
sinh viên lương và giáo, giữa học sinh Thiên Chúa giáo và Phật giáo; chia rẽ giữa
học sinh di cư và học sinh quê quán ở miền Nam; giữa học sinh Kinh và Thượng;
phân biệt giữa trường công và tư. Dưới nhiều hình thức và biện pháp khác nhau, Mỹ
và chính quyền Ngô Đình Diệm đánh lộn sòng giữa chính nghĩa và phi nghĩa, làm
cho thật hư lẫn lộn, v.v…

24. 20
Chính sách giáo dục thực dân của Mỹ - Diệm vừa trình bày ở trên là nguyên
nhân sâu xa làm bùng nổ phong trào đấu tranh của sinh viên, học sinh miền Nam.
Năm 1955, học sinh các trường trung học Sài Gòn đã sôi nổi gây dư luận chống chế
độ hà khắc của Mỹ - Diệm, đòi phát huy tự do tư tưởng. Đầu năm 1957, học sinh
của 115 trường ở miền Nam họp đại hội đòi cải tiến việc giảng dạy. Tháng 2-1958,
lợi dụng chiêu bài “cải tổ giáo dục” của Diệm, 200 học sinh thuộc 15 trường công
và tư ở Sài Gòn đã biểu tình, kéo đến “Nha giám đốc học vụ” đấu tranh với các
khẩu hiểu: Đòi dùng tiếng Việt làm chuyển ngữ ở bậc đại học, đòi sửa đổi nội dung
chương trình giảng dạy cho thích hợp với một nền giáo dục dân tộc, độc lập và thi
hành cải cách dân chủ ở nhà trường; đòi giải quyết nạn thiếu trường, thiếu lớp, cải
thiện đời sống giáo chức, trợ cấp cho học sinh nghèo, nâng cao ngân sách giáo dục.
Tại Huế, từ năm 1960, một số tổ chức biến tướng của Đảng được thành lập,
như Nhóm chuyển ngữ ở trường Đại học Khoa học (1960), đấu tranh đòi sử dụng
tiếng Việt trong giảng dạy; nhóm Văn nghệ ở Đại học Văn khoa (1961), rồi Hội Cờ
tướng, v.v… Có thực lực hơn cả là Đoàn sinh viên Phật tử thành lập tháng 3-1962.
Cùng với các tổ chức trên, một số hình thức đấu tranh bước đầu xuất hiện. Trong
đêm trình diễn văn nghệ kỉ niệm thành lập trường Quốc học Huế (26-12-1960), tên
tuổi Chủ tịch Hồ Chí Minh và các đồng chí Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp, các
nhà thơ Xuân Diệu, Huy Cận được công khai trong danh sách cựu học sinh của
trường. Trong sinh viên, một số cuộc Hội thảo được tổ chức như: Hội thảo của 200
sinh viên trường Đại học Khoa học (1960) chống lệnh tổng động viên; Hội thảo của
sinh viên các trường thuộc Viện Đại học Huế tại Giảng đường C trường Đại học
Khoa học (1962) lên án chính sách giáo dục phản dân tộc của chính quyền Ngô
Đình Diệm, v.v…
Từ trong thực tiễn của phong trào, ý thức đoàn kết, tương trợ trong giới sinh
viên, học sinh ngày càng được phát triển và củng cố. Sự kiện quan trọng đánh dấu
bước tiến mới của phong trào là sự ra đời Hội Liên hiệp sinh viên, học sinh giải
phóng miền Nam ngày 9-1-1961. Tuyên ngôn của Hội vạch rõ: “Chiến đấu lẻ tẻ và
riêng rẽ không thể thu thắng lợi được. Có tinh thần dũng cảm chưa đủ, mà phải có
tổ chức. Hơn bao giờ hết, một tổ chức đoàn kết rộng rãi tất cả học sinh, sinh viên

25. 21
yêu nước ở miền Nam với một cương lĩnh hành động thống nhất trở thành đòi hỏi
khẩn thiết nhất đối với giới học sinh, sinh viên… Hội Liên hiệp sinh viên, học sinh
giải phóng miền Nam Việt Nam là tổ chức cách mạng và yêu nước của sinh viên,
học sinh nhằm đoàn kết anh chị em trong giới, không phân biệt tôn giáo, xu hướng
chính trị, giai cấp, dân tộc để cùng nhau chiến đấu cho nguyện vọng của giới sinh
viên, học sinh và cùng với các tầng lớp nhân dân khác phấn đấu cho nghĩa vụ thần
thánh của dân tộc là giải phóng miền Nam khỏi cảnh địa ngục trần gian hiện nay.
Đồng thời, Hội rèn luyện cho học sinh, sinh viên lý tưởng chiến đấu của người
thanh niên trong thế hệ mới, giáo dục chủ nghĩa anh hùng cách mạng, tạo điều kiện
để trở thành những người trí thức yêu nước, thanh khiết, hữu dụng đối với đất
nước” [37, tr. 316-317].
Trong năm 1962, phong trào sinh viên, học sinh tiếp tục diễn ra. Nổi bật nhất
là phong trào đấu tranh kéo dài trong nhiều tháng của sinh viên, học sinh chống
chính quyền Sài Gòn xử “vụ án Lê Quang Vịnh”. Ngày 23-5-1962, Tòa án quân sự
đặc biệt Sài Gòn khép Lê Quang Vịnh vào án tử hình với tội danh được gán, mưu
sát đại sứ Mỹ - Nolting. Phản ứng trước bản án bất công, gần 1 vạn sinh viên, học
sinh và phụ huynh ở Sài Gòn, Chợ Lớn, Tân An họp mít tinh, biểu tình dài năm sáu
cây số phản đối vụ án. Trước sức ép của dư luận, chính quyền Ngô Đình Diệm phải
giảm án cho Lê Quang Vịnh từ tử hình xuống chung thân, đày đi Côn Đảo.
Sang năm 1963, sinh viên, học sinh ở các đô thị miền Nam đã tham gia tích
cực trong phong trào đấu tranh chống chính quyền Ngô Đình Diệm kỳ thị Phật giáo.
Vào dịp lễ Phật đản 1963, chính quyền Ngô Đình Diệm ra lệnh cấm treo cờ Phật
giáo. Lập tức, phong trào Phật giáo bùng nổ. Tại Huế, chiều ngày 7-5-1963, quần
chúng Phật tử, trong đó có đa số là thanh niên, sinh viên, học sinh bao vây tỉnh tòa
Thừa Thiên, đòi chính quyền Ngô Đình Diệm hủy bỏ lệnh cấm treo cờ Phật giáo
trong dịp lễ Phật đản. Chính quyền Diệm buộc phải nhượng bộ để cho cờ Phật giáo
được treo trở lại.
Tối ngày 8-5-1963, chính quyền Ngô Đình Diệm gây ra vụ thảm sát đẫm máu
tại đài phát thanh Huế làm 8 thanh, thiếu niên Phật tử bị chết và nhiều người khác bị
thương. Phong trào Phật giáo từ đây lan rộng ra khắp các đô thị miền Nam với yêu

26. 22
sách đòi chính quyền Ngô Đình Diệm thi hành chính sách bình đẳng tôn giáo với
năm nguyện vọng 2
được nêu trong Bản nguyên ngày 10-5-1963. Ngày 30-5-1963,
Phật giáo tổ chức cuộc tuyệt thực trên toàn miền Nam. Tại Huế, tham gia cuộc tuyệt
thực, ngoài Tăng Ni còn có cả một số giáo sư và sinh viên Phật tử. Trước khi bắt
đầu cuộc tuyệt thực, đoàn sinh viên Phật tử Huế gửi thư cho toàn thể sinh viên và
học sinh miền Nam, khẳng định cuộc đấu tranh của Phật giáo là phù hợp với “Lý
tưởng Tự do và Bác ái”.
Ngày 2-6-1963, đoàn sinh viên Phật tử Huế và một số sinh viên Phật tử Sài
Gòn có mặt tại Huế gửi điện khẩn cho Ngô Đình Diệm, yêu cầu giải quyết mau
chóng năm nguyện vọng và “thề nguyện đem tính mạng của mình để hiến cho 5
nguyện vọng của Phật giáo liên hệ đến lý tưởng tự do bình đẳng” [24, tr. 162]. Để
biểu thị tinh thần này, sáng ngày 3-6, 500 sinh viên Huế biểu tình trước trụ sở “Đại
biểu chính phủ”. Cuộc biểu tình đã bị lực lượng cảnh sát Diệm đàn áp và giải tán
bằng hơi cay.
Để phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm không chịu giải quyết năm nguyện
vọng của Phật giáo, ngày 11-6-1963, Hòa thượng Thích Quảng Đức đã tự thiêu tại
Sài Gòn. Ngày 16-6-1963, mặc dù chính quyền Ngô Đình Diệm đã ký Thông cáo
chung chấp nhận những yêu sách của Phật giáo, nhưng quần chúng hiểu rõ lừa bịp
của chúng nên đã có tới 700.000 người dân Sài Gòn đổ về chùa Xá Lợi, nơi đặt thi
hài của Thích Quảng Đức. Chính quyền Diệm điều 5.000 hiến binh, cảnh sát đến
đàn áp. Cuộc xô xát giữa quần chúng và các lực lượng của Diệm xảy ra ở ngã tư
đường Lê Văn Duyệt – Phan Thanh Giản. Thanh niên, sinh viên, học sinh, phụ nữ,
bà già tay không đã hăng hái chiến đấu hàng mấy giờ đồng hồ.
2
Năm nguyện vọng của Phật giáo, bao gồm: 1. Yêu cầu Chính phủ Việt Nam Cộng hòa thu hồi
vĩnh viễn công điện triệt giáo kỳ của Phật giáo; 2. Yêu cầu Phật giáo phải được hưởng một quy chế
đặc biệt như các Hội Truyền giáo Thiên Chúa đã được ghi trong Dụ số 10; 3. Yêu cầu Chính phủ
chấm dứt tình trạng bắt bớ, khủng bố tín đồ Phật giáo; 4. Yêu cầu cho Tăng, tín đồ Phật giáo được
tự do truyền đạo và hành đạo; 5. Yêu cầu Chính phủ phải đền bồi một cách xứng đáng cho những
kẻ bị giết oan vô tội và kẻ chủ mưu giết hại phải đền bồi đúng mức.

27. 23
Để cứu nguy chế độ cũng như giải quyết dứt điểm “vụ Phật giáo”, chính
quyền Ngô Đình Diệm đã cho thực hiện “Kế hoạch nước lũ”. Đêm 20 rạng ngày
21-8-1963, Diệm cho quân tấn công đồng loạt hầu hết các ngôi chùa được làm cơ sở
đấu tranh trên toàn miền Nam, trong đó Sài Gòn và Huế được xem trọng điểm.
Những ngày sau 21-8-1963, cả thành phố Sài Gòn rung động trước sự phát triển của
phong trào sinh viên, học sinh. Ngày 24-8-1963, tại Trường Đại học Khoa học,
1.200 sinh viên đến trường để thi vào năm dự bị, nhưng không chịu vào phòng thi,
họ xé bỏ phiếu báo danh, hô các khẩu hiệu: “Đả đảo chính phủ” và hô hào bãi
khóa. Tại trường Đại học Dược khoa, 700 sinh viên đến trường nhưng không chịu
vào lớp. Tại trường Đại học Y khoa và Nha khoa, sinh viên xông vào phòng hội
đồng xé đề thi để lộ đề thi toán. Tại trường Đại học Luật khoa, có trên 1.200 sinh
viên họp mít tinh lên án chính quyền Ngô Đình Diệm và kêu gọi bãi khóa để
đấu tranh.
Sang tháng sau (9-1963), cuộc đấu tranh của sinh viên được học sinh Sài Gòn
tiếp lửa. Ngày 7-9-1963, học sinh các trường trung học ở Sài Gòn bãi khóa. Tại
trường trung học Võ Trường Toản, học sinh đã đánh nhau hàng giờ với cảnh sát
chiến đấu và hô những khẩu hiệu đòi Mỹ chấm dứt viện trợ cho chính quyền Diệm
và tuyên bố Mỹ đi với Diệm, không đi với nhân dân Việt Nam. Ngày 8-9-1963, học
sinh trường Trung học Kỹ thuật Cao Thắng bãi khóa. Trong cùng ngày, học sinh
trường Chu Văn An cũng có hành động tương tự, họ đã căng lên nhiều biểu ngữ viết
bằng máu, tố cáo chính quyền Ngô Đình Diệm, đòi Mỹ ngừng viện trợ cho chính
quyền Diệm. Để lập lại trật tự, nhà cầm quyền điều động cảnh sát, quân đội tiến
hành đàn áp những người chống đối.
Hành động kỳ thị, đàn áp Phật giáo và sinh viên, học sinh đã đẩy chính quyền
Diệm vào con đường hầm không lối thoát khiến cho mâu thuẫn giữa Mỹ - Diệm
ngày càng gay gắt. Để cứu vãn tình hình ở Nam Việt Nam, Nhà Trắng buộc phải
“thay ngựa giữa dòng”, ủng hộ nhóm tướng lĩnh quân đội làm cuộc đảo chính ngày
1-11-1963 giết chết anh em Diệm - Nhu, hòng tạo ra một chính quyền tay sai mới
đủ sức để đương đầu với phong trào cách mạng miền Nam.

28. 24
Đối với nhân dân miền Nam nói chung, sinh viên và học sinh nói riêng, những
chính quyền sau đảo chính (1-11-1963) do Mỹ dựng lên sớm bộc lộ tính chất lệ
thuộc Mỹ. Dù chính quyền đó là quân sự hoặc dân sự, nhân dân miền Nam vẫn
không chút mơ hồ về bản chất tay sai, độc tài, quân phiệt của họ: “Chúng ta ý thức
rằng sau ngày 1-11-1963, chúng ta không có được một chính quyền của dân, không
có được một chính quyền cách mạng… Cuộc chỉnh lý 30-1-1964 càng bi thảm hơn,
vì núp dưới chiêu bài cách mạng, ngụy trang dưới những danh từ tốt đẹp, cái gọi là
Hội đồng quân đội đã lần lượt phục hồi chức tước, địa vị và quyền hành cho dư
đảng Cần lao. Người ta có thể nói mà không sợ ông Nguyễn Khánh phủ nhận chút
nào là đa số cán bộ chính quyền dưới thời ông Khánh là Cần Lao và Cần Lao hạng
nặng” [37, tr. 328-329]. Tình hình vừa nêu là động lực thúc đẩy phong trào sinh
viên, học sinh. Ngay sau đảo chính, phong trào truy quét dư đảng Cần Lao được đẩy
lên khắp các đô thị miền Nam. Tại các trường đại học, trung học, sinh viên và học
sinh vạch mặt và tẩy chay những kẻ trước đây từng là mật vụ của gia đình họ Ngô.
Ngày 26-3-1963, sinh viên, học sinh và đông đảo đồng bào Huế biểu tình đòi xử tử
Phan Quang Đông, đòi đưa Ngô Đình Cẩn ra xử án tại Huế. Tại Sài Gòn, sinh viên,
học sinh cùng với nhân dân phá nhà Bộ trưởng Mật vụ Ngô Trọng Hiếu, đốt bót
cảnh sát Lê Văn Ken, đốt trụ sở báo Sài Gòn Mới, phá trụ sở báo Tiếng Chuông,
phá dinh Gia Long, gửi giác thư đến tòa đại sứ Mỹ, với nội dung buộc phải tha cho
những người yêu nước, v.v…
Ngày 16-8-1964, chính quyền tay sai Nguyễn Khánh cho ban hành “Hiến
chương Vũng Tàu”, thực chất là thiết lập chế độ độc tài quân phiệt. Ngay sau khi
“Hiến chương Vũng Tàu” ra đời, sinh viên, học sinh đã phản ứng mau lẹ. Ngày 17-
8-1964, sinh viên Huế ra tuyên ngôn khẳng định: “Quyết tâm tố cáo mọi âm mưu
phản dân chủ, phản cách mạng nhằm đưa toàn dân trở lại con đường độc tài, áp
bức như chế độ cũ” [25, tr. 62]. Ngày 21-8-1964, 2.000 sinh viên, học sinh tổ chức
mít tinh trước trường Quốc Học và Đồng Khánh (nay là Hai Bà Trưng) kêu gọi bãi
khóa, bãi thị để tranh đấu chống độc tài, quân phiệt. Thí sinh đang dự thi tú tài ở địa
điểm này hưởng ứng, họ bỏ phòng thi tham gia đấu tranh. Sinh viên trường Đại học
Khoa học đang thi vấn đáp cũng tự ý bỏ phòng thi để phản đối chính quyền Nguyễn

29. 25
Khánh. Tại Sài Gòn, ngày 21-8-1964, 4.000 sinh viên học sinh mở hai cuộc hội thảo
vạch mặt chính sách độc tài của Nguyễn Khánh, sau đó bao vây dinh Độc Lập đòi
Khánh từ chức, đòi thủ tiêu “Hiến chương Vũng Tàu”.
Những ngày tiếp theo, phong trào lên cao. Tại Huế, ngày 22-8-1964, sinh viên,
học sinh và các giới đồng bào tập trung tại trường Đại học Khoa học để nghe đọc
tuyên cáo, lời kêu gọi, sau đó rầm rộ kéo qua các đường phố. Đoàn biểu tình đã hô
to những khẩu hiệu: “Đả đảo chế độ độc tài quân phiệt”, “Phản đối Hiến chương
ngày 16-8-1964”, “Đả đảo Đỗ Cao Trí, Tận diệt đảng Cần Lao”. Tiếp theo, đoàn
biểu tình kéo lên Tỉnh tòa gởi Tuyên ngôn cho Tỉnh trưởng Thừa Thiên. Để thống
nhất lực lượng đấu tranh cũng trong ngày 22-8-1963, một tổ chức được thành lập
với danh xưng: “Lực lượng sinh viên học sinh tranh đấu” và ra báo “Lực lượng
sinh viên học sinh tranh đấu”.
Tại Sài Gòn, ngày 23-8-1964, sinh viên, học sinh tổ chức Hội thảo tại trường
Đại học Y khoa, sau đó xuống đường kéo đến đài phát thanh phản đối các bài viết
xuyên tạc cuộc đấu tranh của sinh viên, học sinh. Ngày 24-8-1964, trên 400 sinh
viên, học sinh họp mít tinh tại Đại học Luật khoa, rồi kéo tới Bộ Thông tin của
chính quyền Sài Gòn đòi tự do báo chí và loan tin đấu tranh của sinh viên, học sinh.
Cùng ngày, tại Huế, các trường đại học, trung học và tiểu học công, tư thục đã đồng
loạt bãi khóa. Sinh viên, học sinh đã chia ra nhiều nhóm tuần hành bằng xe đạp, có
xe phóng thanh dẫn đầu qua khắp các đường phố, kêu gọi nhân dân tham gia đấu
tranh. Sinh viên, học sinh chiếm đài phát thanh Huế, tổ chức phát thanh lên án
Nguyễn Khánh.
Trong cùng ngày, một số đô thị khác hưởng ứng. Tại Quy Nhơn có tới 10.000
người biểu tình. Tại Đà Nẵng, đoàn biểu tình lúc đầu có khoảng 1.500 học sinh
xuống đường, sau đó tín đồ Phật giáo ở các vùng nông thôn nhập thị tham gia đấu
tranh, số người biểu tình đông tới 25.000 người. Đoàn biểu tình đi ngang trại lính
Mỹ hô khẩu hiệu chống Mỹ can thiệp vào nội bộ Nam Việt Nam.
Trước khí thế hừng hực của đông đảo nhân dân, trong đó có sinh viên, học
sinh, chính quyền Nguyễn Khánh buộc phải nhượng bộ. Chiều ngày 25-8-1964,
Nguyễn Khánh ra “tuyên cáo” của Hội đồng quân đội, chấp nhận: “Thu hồi Hiến

30. 26
chương ngày 16-8” [37, tr. 331]. Bình luận về sự kiện Nguyễn Khánh thu hồi Hiến
chương Vũng Tàu, hãng UPI (25-8-1964) cho rằng: “Đó là một sự đầu hàng hoàn
toàn đối với yêu sách của sinh viên và của các phần tử Phật giáo ly khai”
[25, tr. 66].
Có thể khẳng định rằng, truyền thống yêu nước và cách mạng của tuổi trẻ là
ngọn lửa thôi thúc sinh viên, học sinh ở các đô thị miền Nam tham gia tranh đấu.
Sinh viên, học sinh ở miền Nam luôn luôn thể hiện ý chí khát khao độc lập cho dân
tộc. Đây là một trong những cơ sở để cho họ có những hành động mạnh mẽ hơn
trong thời kỳ Mỹ tiến hành xâm lược trực tiếp miền Nam Việt Nam kể từ năm 1965
trở về sau.
1.3. CHỦ TRƯƠNG CỦA ĐẢNG ĐỐI VỚI PHONG TRÀO SINH VIÊN,
HỌC SINH Ở CÁC ĐÔ THỊ MIỀN NAM
Cần phải khẳng định rằng, tầng lớp sinh viên, học sinh là một bộ phận của
quần chúng nhân dân đang sinh sống tại các đô thị ở miền Nam lúc bấy giờ, bao
gồm thành phố, thị xã và thị trấn. Do đó, trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu
nước, tất cả chủ trương, đường lối của Đảng, Trung ương Cục miền Nam và Mặt
trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam chỉ đạo cho cuộc vận động đấu tranh
của nhân dân tại các đô thị cũng đồng nghĩa với sự chỉ đạo đối với phong trào sinh
viên, học sinh. Điều này có thể hiểu rằng, phong trào sinh viên, học sinh nằm trong
phong trào đô thị miền Nam đặt dưới sự lãnh đạo của các cấp ủy, Đảng.
Trên thực tế, không phải cho tới năm 1965, phong trào đô thị miền Nam, trong
đó có lực lượng sinh viên và học sinh mới nhận được sự theo dõi và lãnh đạo của
Đảng. Ngay từ những năm đầu của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, tầm
quan trọng của phong trào đấu tranh chính trị tại thành thị miền Nam cùng với lực
lượng sinh viên và học sinh đã được đề cập tới. Tháng 8-1956, đồng chí Lê Duẩn,
lúc bấy giờ là Ủy viên Bộ Chính trị, đang công tác tại miền Nam, trên cơ sở phân
tích một cách khoa học tình hình xã hội, tương quan giữa lực lượng cách mạng và
đối phương ở miền Nam, đã thảo ra “Đường lối cách mạng miền Nam” nhằm làm
phương hướng chỉ đạo cho phong trào cách mạng miền Nam. Về tình hình đô thị

31. 27
miền Nam, “Đường lối cách mạng miền Nam” chỉ rõ: “Hiện nay, ở thành thị, nhất
là Sài Gòn - Chợ Lớn và các đồn điền cao su, có cả triệu người lao động đương lâm
vào cảnh đói thiếu, thất nghiệp. Phong trào lao động đương sôi nổi. Một lực lượng
chính trị hùng hậu đương phát triển, đó là một lực lượng chính trị khách quan ở đô
thị, chúng ta cần phải thấy rõ” [32, tr. 814]; và phân tích rõ từng thành phần xã hội
ở đô thị, chỉ rõ mặt mạnh và mặt yếu của họ; đồng thời đề ra nhiệm vụ và biện pháp
hành động nhằm thu phục đại bộ phận nhân dân đô thị đứng vào hàng ngũ cách
mạng. Đối với sinh viên, học sinh và trí thức, “Đường lối cách mạng miền Nam”
chỉ rõ: “Trừ một số tiến bộ tích cực đã thấy rõ nhiệm vụ của họ phải tranh đấu cho
chính nghĩa, cho dân tộc, phần đông còn lưng chừng, lòng yêu nước của họ chưa
được khai thông, họ chưa vững vàng đứng lên bảo vệ quyền lợi của họ. Cho nên
cần phải có một sự tuyên truyền giáo dục, tranh đấu về mặt nhận thức, về lý luận,
về tư tưởng sâu rộng trong quần chúng học sinh, sinh viên, trí thức, căn cứ vào
những biến cố thực tế trong nước và trên thế giới, làm cho họ thấy rõ bước đường
tiến triển ngày càng thuận lợi của cách mạng, thấy rõ tương lai tươi sáng vinh
quang của đời sống vật chất và tinh thần của họ là ở bên mặt trận cách mạng, mặt
trận hòa bình thống nhất độc lập dân chủ trong nước và mặt trận hòa bình dân chủ
trên thế giới, chớ không phải ở bên mặt trận của phe đế quốc và tay sai… Cần phải
hướng họ đấu tranh thực hiện mặt trận văn hóa thực sự dân tộc dân chủ chống lại
văn hóa gian trá, thù hằn lệ thuộc và độc tài của Mỹ - Diệm” [32, tr. 819].
Những luận điểm nói trên trở thành cơ sở cho Đảng nhận thức rõ vai trò quan
trọng của đấu tranh chính trị tại đô thị. Tháng 3-1965, những đơn vị binh lính Mỹ
đặt chân đến miền Nam Việt Nam, “Chiến tranh cục bộ” chính thức bắt đầu. Sự
kiện này đánh dấu mâu thuẫn dân tộc được đẩy lên đỉnh điểm, tạo ra bước ngoặt
mới trong việc leo thang chiến tranh của Mỹ. Xác định đô thị là một trong ba vùng
chiến lược quan trọng, đồng thời là “hậu phương của đối phương” nên việc đề ra
phương châm đấu tranh chính trị cho quần chúng nhân dân ở đây là rất cần thiết.
Ngay khi quân Mỹ đổ bộ vào miền Nam, Trung ương Cục miền Nam đã khẳng
định: “Thực hiện tốt việc đoàn kết các giai cấp, tầng lớp trong mặt trận chống Mỹ
và tay sai bằng các khẩu hiệu phù hợp, cũng như tập trung xây dựng quần chúng

32. 28
theo tổ chức của họ, đặc biệt chú trọng vào các tầng lớp lao động, thanh niên, phụ
nữ, học sinh, sinh viên và cả binh lính địch để đưa phong trào đô thị không ngừng
phát triển” [34, tr.689].
Tiếp theo, Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 12 (27-12-1965)
cũng chỉ rõ: “Tiếp tục kiên trì đấu tranh quân sự kết hợp đấu tranh chính trị, triệt
để lợi dụng ba mũi giáp công (quân sự, chính trị và binh vận)… Trong giai đoạn
này, đấu tranh quân sự có tác dụng quyết định trực tiếp và giữ một vị trí ngày càng
quan trọng, nhưng đấu tranh quân sự chỉ thu được kết quả lớn nhất nếu nó được kết
hợp chặt chẽ với đấu tranh chính trị” [34, tr. 692-693]. Mặt khác, việc Mỹ đưa
quân vào miền Nam ngày càng nhiều, chiếm đóng một số đô thị, chính quyền Sài
Gòn tăng cường khủng bố, cướp bóc, bắt lính một cách trắng trợn đã tạo điều kiện
thuận lợi để đẩy mạnh phong trào đấu tranh của nhân dân lên cao hơn nữa “dưới
những khẩu hiệu đòi giảm giá sinh hoạt, chặn đứng nạn lạm phát, cải thiện đời
sống, chống khủng bố, chống bắt lính, chống Mỹ lấn quyền và xen vào công việc nội
bộ của người Việt, đòi thành lập chính quyền dân sự” [34, tr. 600-601].
Tiếp thu tư tưởng chỉ đạo của Hội nghị Trung ương lần thứ 12 cùng với thực
tiễn phong trào đấu tranh chính trị đang diễn sôi động tại các đô thị miền Trung
trong những tháng đầu năm 1966, Nghị quyết của Hội nghị Trung ương Cục miền
Nam lần thứ tư (3-1966) đã vạch rõ: “Giữ vững và phát triển phong trào đấu tranh
ở đô thị, làm rối loạn hậu phương của địch, làm cho chúng tiếp tục bị động và sa
lầy hơn nữa, đè bẹp ý chí xâm lược của đế quốc Mỹ” [35, tr. 372]. Để thực hiện
được mục tiêu này thì “cần phải mở rộng hơn nữa mặt trận đoàn kết dân tộc chống
Mỹ cứu nước”, trong đấu tranh phải “khéo nêu lên những khẩu hiệu và những hình
thức liên hiệp hành động, đấu tranh cho từng việc, từng khẩu hiệu tiến lên, thống
nhất đấu tranh cho một cương lĩnh có nội dung hòa bình, độc lập, dân chủ và trung
lập, nhằm cô lập bọn Mỹ và bọn tay sai” [35, tr. 393].
Để bổ sung cũng như hoàn thiện đường lối chỉ đạo phong trào đấu tranh chính
trị tại các đô thị miền Nam, ngày 22-4-1966, Điện mật của Bộ Chính trị gửi Trung
ương Cục, Khu V, Liên tỉnh 1 nêu rõ: “Tiếp tục phá thế kìm kẹp của địch ở đô thị,
tập hợp lực lượng ở đô thị, xây dựng cơ sở quần chúng mạnh ở khu phố, ấp,

33. 29
phường, khóm chiến lược… đưa phong trào ở đô thị tiến lên mạnh mẽ, chuẩn bị
chống địch khủng bố, tạo ra một thời cơ thuận lợi mới để làm cho các cố gắng tăng
cường và mở rộng chiến tranh của Mỹ càng mau thất bại” [35, tr. 123-124]. Để đạt
được yêu cầu như vậy, Điện mật nêu rõ “cần phải nắm vững hơn nữa lực lượng
nòng cốt của quần chúng ở các địa phương ấy, biết lợi dụng những hình thức linh
hoạt công khai tập hợp tất cả các lực lượng tôn giáo, phe phái, thanh niên, sinh
viên, phụ nữ, lao động…” [35, tr. 126].
Cùng với việc tổ chức xây dựng, mở rộng lực lượng trong các đô thị nhằm
phục vụ cho hoạt động đấu tranh, Đảng cũng nhấn mạnh tới công tác tuyên truyền
cổ động như một phương tiện hổ trợ cho phong trào quần chúng nhân dân sinh sống
nội đô. Nghị quyết Hội nghị lần thứ 5 Trung ương Cục, tháng 5-1967, nhấn mạnh:
“Công tác tuyên truyền cổ động ở đô thị càng phải trở thành một vũ khí đấu tranh
tư tưởng bén nhọn kịp thời vạch trần các âm mưu thủ đoạn của địch, làm cho
đường lối chính sách và lập trường của Đảng đối với vấn đề thời sự nóng hổi thâm
nhập vào trong quần chúng, động viên cổ vũ và dẫn dắt quần chúng đi đến tư tưởng
và hành động cách mạng. Càng đẩy mạnh công tác tuyên truyền cổ động đô thị
càng đề cao được uy thế của cách mạng và của quần chúng, càng hạ thấp uy thế
của địch”. Muốn làm được công tác đó “phải tận dụng hình thức truyền đơn, đặc
biệt vai trò tờ báo lớn” [35, tr. 536-537].
Có thể nói rằng, những quan điểm chỉ đạo của Đảng, Trung ương Cục miền
Nam là sợi chỉ đỏ xuyên suốt trong phong trào đô thị miền Nam, trong đó có lực
lượng sinh viên và học sinh. Dưới ánh sáng những nghị quyết, chỉ thị của Đảng,
phong trào sinh viên, học sinh đóng vai trò nòng cốt trong việc “nổi dậy làm chủ
phố phường” thời kỳ “Chiến tranh cục bộ”.

34. 30
Tiểu kết chương 1
Với sự thất bại của chiến lược “Chiến tranh đặc biệt”, Mỹ cùng với chính
quyền tay sai buộc phải thay đổi phương án chiến tranh, với việc triển khai “Chiến
tranh cục bộ” bằng việc đưa bộ binh tham chiến trực tiếp trên chiến trường miền
Nam. Tiến hành “Chiến tranh cục bộ”, Mỹ và chính quyền tay sai cho thi hành
nhiều chính sách đối với nhân dân đô thị, trong đó học sinh và sinh viên là những
đối tượng trực tiếp. Hàng loạt chính sách như, tổng động viên, thực hiện quân dịch,
tuyên truyền văn hóa ngoại lai, v.v.. mà chính quyền Sài Gòn thực hiện một cách có
ý thức đối với tầng lớp trẻ tuổi đang sinh sống tại các đô thị miền Nam. Vì vậy, hệ
quả tất yếu, phong trào đô thị sẽ nổ ra, trong đó có phong trào sinh viên, học sinh.
Để cho phong trào vận động theo quỹ đạo cách mạng, Đảng, Trung ương Cục miền
Nam đề ra nhiều văn bản, quan điểm nhằm chỉ đạo phong trào sinh viên,
học sinh.

35. 31
Chương 2
DIỄN BIẾN PHONG TRÀO SINH VIÊN, HỌC SINH
Ở CÁC ĐÔ THỊ MIỀN NAM TRONG KHÁNG CHIẾN
CHỐNG MỸ GIAI ĐOẠN 1965 - 1968
2.1. GIAI ĐOẠN 1: ĐẤU TRANH TỐ CÁO MỸ MỞ RỘNG CHIẾN TRANH,
CHỐNG CHẾ ĐỘ QUÂN SỰ HÓA HỌC ĐƯỜNG VÀ VẬN ĐỘNG HÒA
BÌNH (từ tháng 3 - 1965 đến tháng 3 - 1966)
Đầu tháng 3-1965, những đơn vị lính thủy đánh bộ của Mỹ đầu tiên đổ bộ vào
Đà Nẵng đánh dấu chiến lược “Chiến tranh cục bộ” mà Nhà Trắng bắt đầu triển
khai ở miền Nam. Sự kiện này càng làm cho mâu thuẫn dân tộc giữa nhân dân Việt
Nam với đế quốc Mỹ bùng phát dữ dội. Bàn về vấn đề này, trong bài “Vai trò của
đấu tranh chính trị trước tình hình mới” đăng trong Tạp chí Tiền phong, cơ quan lý
luận của Đảng Nhân dân Cách mạng miền Nam đã vạch rõ: “Đế quốc Mỹ càng tăng
quân, càng mở rộng chiến tranh tội ác thì càng làm gay gắt thêm mâu thuẫn giữa
bọn xâm lược và nhân dân ta, càng nung nấu thêm căm thù trong đồng bào ta, càng
làm cho đế quốc Mỹ và tay sai cô lập, thất bại hơn nữa về chính trị. Sự có mặt của
quân viễn chinh Mỹ ở miền Nam là một sự xâm lược thô bạo chủ quyền độc lập của
nhân dân ta, nó kích động mạnh mẽ tinh thần dân tộc của mọi tầng lớp nhân dân kể
cả binh lính và nhân viên Ngụy” [39, tr. 139].
Đúng như nhận định của Đảng Nhân dân Cách mạng miền Nam, phong trào
chính trị tại các đô thị diễn ra mạnh mẽ, huy động nhiều tầng lớp, thành phần tham
gia. Đà Nẵng là nơi đầu tiên ở miền Nam lính Mỹ đặt chân đến nên phong trào đấu
tranh chính trị của quần chúng diễn ra trước hết.
Vừa mới đặt chân đến Đà Nẵng, lính Mỹ có những hành động miệt thị, xúc
phạm tín ngưỡng, tôn giáo bản địa với việc đập phá đình chùa. Điển hình là việc
binh lính Mỹ đánh phá chùa Khuê Bắc. Trong khi làm sân bay Khuê Bắc, lính Mỹ
đã phóng uế trong khuôn viên linh thiêng của ngôi chùa. Bị Tăng Ni, Phật tử phản

36. 32
đối, lính Mỹ hung hăng xông vào đập phá tượng, bàn thờ của chùa. Đối với mọi
tầng lớp nhân dân miền Nam nói chung, Đà Nẵng nói riêng, đình chùa và đền miếu
là nơi thờ tự tôn nghiêm, linh ứng. Hành động nói trên đã xúc phạm đức tin, coi
thường truyền thống dân tộc của người dân Việt vốn bén rễ bền chặt trong tâm thức
mỗi người dân trong suốt hàng ngàn năm qua.
Để phản đối hành động nêu trên, dưới sự chỉ đạo bí mật của Thành ủy, một tổ
chức với tên gọi “Mặt trận thống nhất hành động chống Mỹ” được thành lập, quy
tụ các tầng lớp nhân dân Đà Nẵng trong đó có những học sinh là Phật tử cùng với
thanh niên, học sinh trên địa bàn. Họ tổ chức xuống đường rầm rộ “hành hương về
Khuê Bắc” nhằm lên án binh lính Mỹ. Thực chất, “cuộc hành hương về Khuê Bắc
không ngoài mục tiêu chung là đấu tranh chống Mỹ xâm lược” [5, tr. 12].
Trước khí thế đang lên của quần chúng, Thompson – lãnh sự Mỹ tại Đà Nẵng
đến chùa Tỉnh hội tìm cách thương lượng với giới lãnh đạo Tăng Ni địa phương.
Nắm bắt được tin tức này, cơ sở cách mạng nội đô tức tốc họp bàn với thầy trò
trường Bồ Đề để bàn biện pháp đối phó. Khi Thompson đang tiến hành thương
lượng, hiệu trưởng trường Bồ Đề huy động học sinh toàn trường, kéo đến chùa Tỉnh
hội đòi gặp vị lãnh sự Mỹ để phản đối sự kiện chùa Khuê Bắc. Trước mặt
Thompson, đại diện học sinh trường Bồ Đề đã phát biểu một cách hùng hồn, xúc
động việc quân Mỹ vô cớ phá nơi thờ tự linh thiêng của nhân dân Việt Nam, xúc
phạm một cách nghiêm trọng tự do tôn giáo, tín ngưỡng của cư dân bản địa. Cuối
bài phát biểu, vị đại diện học sinh hô lớn “Người Mỹ không được can thiệp vào Việt
Nam !” [5, tr. 12]. Nghe vậy, thanh niên, học sinh có mặt tại đây liền đồng thanh hô
to khẩu hiệu chống Mỹ. Hoảng sợ, Thompson liền lên xe bỏ trốn. Phong trào đấu
tranh của học sinh Đà Nẵng đã gây thanh thế bước đầu. Điều này cũng cho thấy,
học sinh đã không bàng quang trước hiện tình đất nước.
Tại Sài Gòn, tin tức quân đội Mỹ đổ bộ vào Đà Nẵng với nhận thức nguy cơ
chiến tranh đang lan rộng đã dấy lên tinh thần phản đối chiến tranh trong lực lượng
sinh viên. Trong bản tin số 1, ngày 17-3-1965, sinh viên Đại học Khoa học nhận
định rằng: “Chiến tranh hiện nay không giải quyết được gì cả, không đảm bảo
tương lai nào cả mà chỉ đẩy dân tộc ta ngày càng đi sâu vào một cuộc phiêu lưu vô

37. 33
lý nhất, vô nhân đạo nhất bằng cách tàn sát lẫn nhau và tiếp tục chiến tranh là đi
ngược lại với nguyện vọng của toàn dân” [9, tr. 262].
Từ sau sự kiện ở Đà Nẵng, để củng cố và vận hành bộ máy chiến tranh hoạt
động một cách trơn tru, ngày 19-6-1965, Mỹ dựng lên chính phủ Thiệu - Kỳ. Thời
kỳ này Thiệu - Kỳ đóng vai trò bù nhìn trên chính trường miền Nam gắn liền việc
leo thang chiến tranh ác liệt của Mỹ. Nhận rõ bản chất tay sai của chính quyền này,
sinh viên và học sinh ở các đô thị miền Nam không đứng ngoài cuộc.
Từ ngày 16 đến 19-7-1965, tại bờ Nam sông Bến Hải, sinh viên cùng tiểu
thương và nhân dân lao động Huế tổ chức một cuộc hội thảo tố cáo Mỹ xâm lược,
đòi hòa bình, chống cuộc cắm trại “Bắc tiến” do chính quyền Sài Gòn tổ chức
nhằm hỗ trợ cho Mỹ leo thang chiến tranh. Cũng trong thời gian này, một cuộc hội
thảo khác do sinh viên Huế tổ chức tại thị xã Hội An. Nội dung cuộc hội thảo vạch
trần bản chất tay sai của giới chóp bu Sài Gòn. Cuộc hội thảo này đã gây được ảnh
hưởng sâu rộng trong nhân dân địa phương.
Ngày 20-7-1965, để kích động tinh thần chống Cộng trên toàn miền Nam, nhất
là trong giới thanh niên, Thiệu - Kỳ chỉ thị cho Ủy ban Thanh niên thực hiện cuộc
rước đuốc từ Cà Mau ra tới Bến Hải (Quảng Trị). Trước lúc cuộc rước đuốc diễn ra,
tại Nhà hát Sài Gòn, Thiệu - Kỳ tổ chức một hội thảo với chủ đề “Ngày toàn dân
đoàn kết chuẩn bị giải phóng miền Bắc”. Đích thân tướng Nguyễn Cao Kỳ cho máy
bay quân sự ra Phú Bài mời lãnh đạo sinh viên Huế tham dự hội thảo3
. Đối phó với
âm mưu của chính quyền Sài Gòn, đoàn sinh viên Huế đã tham dự hội thảo với tâm
thế chủ động. Những phát biểu sắc sảo trước diễn đàn hội thảo của sinh viên Huế đã
khéo léo truyền đi thông điệp chống chiến tranh, ủng hộ hòa bình. Thông điệp đó
nhận được tràng vỗ tay tán thưởng của những sinh viên tham gia hội thảo.
Hai ngày sau, tức ngày 22-7-1965, tại Sài Gòn, dưới chiêu bài “Ngày Tổ
quốc và Thanh niên”, chính quyền Sài Gòn yểm trợ cho một số sinh viên phản động
tổ chức một cuộc hội thảo tố cáo miền Bắc xâm lược miền Nam, yêu cầu quân đội
3
Đoàn sinh viên Huế gồm: Trần Xuân Kiêm, Trần Anh Tuấn, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Hoàng Phủ
Ngọc Phan và Nguyễn Đắc Xuân.

38. 34
Mỹ giúp sức để chống lại “cộng sản miền Bắc xâm lăng”, đặt vấn đề ngoại giao của
miền Nam trong sách lược ngoại giao của Mỹ. Số sinh viên phản động đề nghị hàng
ngũ hóa thanh niên, học sinh, sinh viên để hỗ trợ cho chiến lược “Chiến tranh cục
bộ” của Mỹ. Suốt cuộc hội thảo, phái đoàn sinh viên Huế liên tục chiếm diễn đàn,
đấu tranh trực diện với địch, tranh thủ cử tọa, cuối cùng phá tan âm mưu ra “Tuyên
bố chung liên đại học” của Mỹ và chính quyền Sài Gòn.
Điều cần phải chú ý rằng, sinh viên Huế không chỉ dừng lại trong việc đấu
tranh trên diễn đàn, nghị trường mà còn tổ chức đưa phong trào chống Mỹ lên một
cường độ cao hơn và quyết liệt hơn. Để hướng dẫn và đưa phong trào sinh viên, học
sinh theo đúng quỹ đạo vạch ra, tháng 8-1965, “Ủy ban lãnh đạo Thanh niên, Sinh
viên, Học sinh Huế tranh đấu” được thành lập. Ủy ban này cho xuất bản tờ báo
“Dân tộc” làm tiếng nói chính thức của lực lượng sinh viên, học sinh. Ngày 22-8-
1965, thông qua cơ quan ngôn luận của mình, sinh viên và học sinh Huế ra Tuyên
ngôn tố cáo chính sách động viên của chính quyền Nguyễn Văn Thiệu, rằng “biện
pháp động viên tập thể vừa được chính quyền công bố… là một âm mưu thâm độc
muốn hàng ngũ hóa những thành phần đối lập hầu tạo ra một chế độ độc tài quân
phiệt”. Tuyên ngôn còn vạch rõ: “Thành phần lãnh đạo quốc gia không bảo vệ
được chủ quyền quốc gia và quyền dân tộc tự quyết trong các lãnh vực xã hội,
chính trị, quân sự và kinh tế”.
Với những cáo trạng nêu trong bản Tuyên ngôn, “Ủy ban lãnh đạo Thanh
niên, Sinh viên, Học sinh tranh đấu Huế” yêu cầu:
“1. Loại trừ Trung tướng Nguyễn Văn Thiệu và bè lũ tay sai ra khỏi hàng ngũ
lãnh đạo quốc gia.
2. Thiết lập một chính quyền dân cử, hợp pháp để thực hiện cuộc cách mạng
xã hội mà toàn dân mong muốn để bảo vệ uy tín và chủ quyền quốc gia trước ngoại
nhân và để vạch một hướng đi cho Quốc gia trong tình trạng bi đát hiện tại”
[6, tr. 2-4].
Từ ngày 21 đến 24-8-1965, 2.000 sinh viên, học sinh Huế đổ ra đường dùng
loa phóng thanh công bố bản Tuyên ngôn đòi lật đổ chính quyền Nguyễn Văn
Thiệu, chống lại lệnh quân dịch. Với mục đích làm cho bản Tuyên ngôn được phổ

39. 35
biến sâu rộng trong dân chúng, đồng thời tạo ra sự liên kết với phong trào sinh viên,
học sinh ở các đô thị miền Nam, nhất là Sài Gòn, đại diện sinh viên, học sinh Huế
cử anh Vĩnh Kha lên đường vào Sài Gòn để chuyển tải thông điệp của Tuyên ngôn,
bàn định phương án thống nhất tổ chức đấu tranh trong giới sinh viên Sài Gòn.
Khí thế phong trào sinh viên Huế nhanh chóng lan tới các đô thị khác. Ngày
21-8-1965, tại Đà Nẵng, thanh niên dùng xe đạp, xe gắn máy chạy khắp thành phố,
kêu gọi đấu tranh. Sáng hôm sau (22-8-1965), 3.000 học sinh toàn thành phố bãi
khóa. Để cổ động phong trào, tín đồ Phật giáo ở Huế và Đà Nẵng tổ chức những
“đêm không ngủ”. Ở Sài Gòn, sinh viên nêu khẩu hiệu đấu tranh: “Chống chủ
nghĩa quân phiệt, chống hàng ngũ hóa sinh viên học sinh, chống sắc lệnh tổng động
viên tập thể, bắt giáo sư và sinh viên đi lính” [28, tr. 284-286].
Trong cùng thời gian, tại thị xã Tam Kỳ, tin tức Thiệu - Kỳ bán cảng Đà Nẵng
và Cam Ranh cho Mỹ khiến cho quần chúng phẫn nộ. Phản ứng trước tin tức này,
quần chúng thành lập tổ chức “Lực lượng nhân dân tranh thủ cách mạng”, trong đó
có thanh niên và học sinh tham gia. Tổ chức này ra tờ báo “Đứng đầu gió”. Dưới
sự lãnh đạo của “Lực lượng nhân dân tranh thủ cách mạng”, nhiều cuộc biểu tình
với thành phần học sinh trên địa bàn thị xã đã phản đối hành động của chính phủ
Thiệu – Kỳ. Tận dụng làn sóng đấu tranh lên cao, nhân dân đưa ra yêu sách đòi
quân đội và chính quyền Quảng Tín không được đưa lính đi càn quét, bắt bớ, đốt
phá nhà cửa, mùa màng…
Ngày 30-8-1965, tại Viện Đại học Huế, sinh viên tổ chức hội thảo “đã kích
chính phủ quân sự do các tướng lĩnh trong Ủy ban lãnh đạo điều khiển” [26, tr.
184]. Thời điểm này, những “đêm không ngủ”, những cuộc mít-tinh, biểu tình lên
án chiến tranh xâm lược của Mỹ được sinh viên liên tục tổ chức tại các Giảng
đường Đại học Sư phạm, Đại học Khoa học. Những khẩu hiệu: “Nước Việt Nam
của người Việt Nam”, “Vấn đề Việt Nam phải do người Việt Nam giải quyết”, “To
be or not to be”, “Không thể dùng tuổi trẻ làm củi đốt chiến tranh, …” [55, tr. 182]
được treo khắp trên tường các trường đại học. Ngoài ra, để thu hút sự chú ý của dư
luận, sinh viên sử dụng các đài phát thanh hoặc các loa máy đặt trên sân thượng của
trường Đại học Văn khoa tổ chức các buổi phát thanh vào giờ buổi chiều tan công