Giáo trình dạy học hiện đại

§Æng thµnh hng
D¹y häc hiÖn ®¹i
Lý luËn
BiÖn ph¸p
Kü thuËt
NHµ XUÊT B¶N §¹I HäC QuèC GIA
hµ néi- 2002
Môc lôc
1

Néi dung
trang
Lêi t¸c gi¶ 1
PhÇn mét Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn 2
Ch¬ng I VÞ trÝ vµ cÊu tróc cña khoa häc gi¸o dôc 2
Ch¬ng II VÊn ®Ò c¬ cÊu cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo
c¸ch tiÕp cËn hiÖn ®¹i
Ch¬ng III §èi tîng vµ môc tiªu cña Lý luËn d¹y häc
Ch¬ng IV B¶n chÊt cña d¹y häc hiÖn ®¹i
Ch¬ng V Mét sè xu thÕ cña d¹y häc hiÖn ®¹i
PhÇn hai BiÖn ph¸p vµ nh÷ng øng dông 33
Ch¬ng VI VÊn ®Ò néi dung häc vÊn trong Lý luËn
d¹yhäc 33
Ch¬ng VII Sù ph¸t triÓn quan niÖm vÒ bµi häc
Ch¬ng VIII Ph¬ng ph¸p d¹y häc trong ®iÒu kiÖn
®æi míi gi¸o dôc
Ch¬ng IX Ph¬ng ph¸p d¹y häc ®¹i c¬ng vµ ph¬ng
ph¸p d¹y häc cô thÓ trong qu¸ tr×nh d¹y
häc
Ch¬ng X Chøc n¨ng vµ nh÷ng øng dông cña ph¬ng
ph¸p d¹y häc
Ch¬ng XI T×nh huèng d¹y häc vµ t×nh huèng vÊn ®Ò
Ch¬ng XII VÊn ®Ò tÝch cùc hãa vµ biÖn ph¸p tÝch cùc
hãa häc tËp
PhÇn ba Kü thuËt d¹y häc vi m«
Ch¬ng XIII C©u hái vµ kü thuËt sö dông c©u hái trong
d¹y häc
Ch¬ng XIV Kü thuËt hµnh vi øng xö víi häc sinh trªn líp
Ch¬ng XV Kü thuËt sö dông vµ khai th¸c c¸c ph¬ng
tiÖn d¹y häc
2

Ch¬ng XVI Kü thuËt ghÐp nhãm häc sinh
vµ tæ chøc d¹y häc.
Ch¬ng XVII Kü thuËt sö dông trß ch¬i d¹y häc
Ch¬ng XVIII Kü thuËt d¹y s¸ng t¹o
Ch¬ng XIX Kü thuËt giao bµi tËp vÒ nhµ
Ch¬ng XX Kü thuËt d¹y lÜnh héi kü n¨ng häc tËp
Ch¬ng XXI Nh÷ng kü n¨ng d¹y häc hiÖu qu¶ cña
gi¸o viªn
KÕt luËn Mét sè gi¶ thuyÕt vÒ nh÷ng quy luËt d¹y
häc.
Tµi liÖu tham kh¶o.
Lêi t¸c gi¶
HiÖn ®¹i hãa gi¸o dôc- ®µo t¹o ®îc §¹i héi §¶ng céng s¶n ViÖt Nam
lÇn thø IX ®Æt ra nh mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cña c«ng t¸c
ph¸t triÓn sù nghiÖp gi¸o dôc ë níc ta trong nh÷ng thËp niªn ®Çu cña thÕ kû
21. NhiÖm vô nµy ®ßi hái hµng lo¹t nh÷ng ý tëng vµ hµnh ®éng ®æi míi
trong çc ho¹t ®éng qu¶n lý, gi¶ng d¹y vµ häc tËp cña nhµ trêng. §æi míi
vµ hiÖn ®¹i hãa kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò x©y dùng c¬ së vËt chÊt- kü thuËt hiÖn
®¹i, ph¸t triÓn ch¬ng tr×nh, häc liÖu vµ s¸ch míi, mµ chñ yÕu lµ d¹y vµ häc
theo lèi míi. Çi míi c¬ b¶n cÇn ph¶i cã trong d¹y häc chÝnh lµ t¹o ra hiÖu
qu¶ míi cña gi¶ng d¹y vµ chÊt lîng míi cña qu¸ tr×nh häc tËp, ph¸t triÓn
ho¹t ®éng cña ngêi häc.
T tëng c¬ b¶n xuyªn suèt néi dung cuèn s¸ch nhá nµy cña t«i lµ lµm
thÕ nµo khai th¸c vµ ph¸t triÓn ®îc dï chØ thËt khiªm tèn, nh÷ng quan niÖm
lý thuyÕt, nh÷ng biÖn ph¸p vµ kü thuËt d¹y häc v« cïng phong phó vµ quý
gi¸ trong khoa häc gi¸o dôc vµ thùc tiÔn nhµ trêng nh»m tÝch cùc hãa (hoÆc
ho¹t ®éng hãa) ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp. NÐt ®Æc trng kh¸c biÖt cña
con ngêi hiÖn ®¹i kh«ng ph¶i lµ çi g× kh¸c tÝnh n¨ng ®éng trÝ tuÖ vµ tÝnh
tÝch cùc x· héi, vµ ®iÒu ®ã cÇn ®îc quan t©m ngay tõ qu¸ tr×nh häc tËp ë
nhµ trêng, th«ng qua çc chiÕn lîc d¹y häc cã chøc n¨ng ph¸t triÓn.
3

Trong s¸ch nµy, nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña gi¸o dôc X· héi chñ nghÜa
phÇn nµo ®îc gi¶i thÝch vµ cô thÓ hãa tõ çch tiÕp cËn hÖ thèng vµ chØ trªn
nh÷ng khÝa c¹nh míi cña d¹y häc hiÖn ®¹i. Çch tiÕp cËn ®ã xem sù ph¸t
triÓn cña ngêi häc vµ ho¹t ®éng häc tËp nh qu¸ tr×nh kh¸ch quan g¾n liÒn
víi nh÷ng quy luËt sinh häc, t©m lý vµ x· héi, ®ång thêi xem qu¸ tr×nh d¹y
häc nh mét c«ng cô tæng thÓ cã tÝnh tÝch hîp, bao hµm c¶ nhËn thøc lý luËn,
c¶ thiÕt kÕ kü thuËt vµ c¶ viÖc tæ chøc nh÷ng biÖn ph¸p hiÖu qu¶.
Ho¹t ®éng nh mét tµi nguyªn quý gi¸ nhÊt trong nh©n tè con ngêi vµ v×
vËy nã còng lµ lý tëng thiÕt thùc nhÊt cu¶ nhµ trêng h«m nay. Nguyªn t¾c
ho¹t ®éng cÇn ®îc qu¸n triÖt s©u s¾c h¬n n÷a trong gi¸o dôc vµ khoa häc
gi¸o dôc- ®ã lµ mong muèn tha thiÕt cña t¸c gi¶ vµ cã lÏ cña nhiÒu nhµ
gi¸o, nhµ khoa häc, nhµ qu¶n lý, c«ng chóng x· héi vµ cña chÝnh ngêi häc.
V× vËy, kh«ng chØ mong muèn, mµ b»ng kÕt qu¶ nghiªn cøu thu lîm ®îc
trong kho¶ng 10 n¨m (1991-2000) t«i cßn m¹nh d¹n xin gãp mét ý kiÕn
nhá ®Ó c«ng viÖc cña ngêi häc, cña çc thÇy c« gi¸o cã thÓ thªm ®îc mét
chót thµnh c«ng.
PhÇn mét. nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn
ch¬ng i.
VÞ trÝ vµ cÊu tróc cña Khoa häc gi¸o dôc
§· tõ l©u, giíi khoa häc trong nghiªn cøu gi¸o dôc, ®Æc biÖt ë ViÖt
Nam, thêng th¶o luËn nh÷ng vÊn ®Ò vÒ b¶n th©n khoa häc gi¸o dôc
(KHGD). NhiÒu ®iÒu cho ®Õn nay cha ®îc gi¶i ®¸p æn tho¶. Nh÷ng khóc
m¾c vÒ häc thuËt nãi chung g©y trë ng¹i cho sù ph¸t triÓn lý luËn vµ thùc
tiÔn gi¸o dôc, vµ trùc tiÕp g©y khã kh¨n cho viÖc qu¶n lý, chØ ®¹o c«ng t¸c
nghiªn cøu, ®µo t¹o, øng dông khoa häc-c«ng nghÖ. HiÖn cã nhiÒu trêng
hîp sö dông thuËt ng÷ tuú tiÖn rÊt khã chÊp nhËn, ngay c¶ trong nh÷ng quy
®Þnh chÝnh thøc, trong v¨n b¶n ®Ò tµi, luËn v¨n, luËn ¸n khoa häc. ThÝ dô,
Gi¸o dôc häc ( S ph¹m häc) cã lóc ®îc gäi lµ chuyªn ngµnh, cã lóc lµ
ngµnh, cã lóc ngay t¹i mét v¨n b¶n ®îc gäi b»ng c¶ hai tõ nµy; mét phÇn
cña Gi¸o dôc häc lµ Lý luËn d¹y häc- còng lµ chuyªn ngµnh; mét sè lÜnh
vùc kh¸c nh Kinh tÕ häc gi¸o dôc, Qu¶n lý gi¸o dôc, X· héi häc gi¸o
dôc…- còng lµ chuyªn ngµnh nèt. L¹ h¬n n÷a, çc Ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y
m«n häc, mçi thø ®Òu ®îc gäi lµ chuyªn ngµnh. VËy chóng lµ nh÷ng
4

chuyªn ngµnh cña ngµnh g×? §èi víi luËn v¨n, luËn ¸n, toµn bé khoa häc
t©m lý ®îc gäi lµ chuyªn ngµnh ë bËc th¹c sÜ, cßn ë bËc tiÕn sÜ th× riªng
T©m lý häc s ph¹m vµ løa tuæi ®· lµ chuyªn ngµnh… TÊt c¶ lµ do vÊn ®Ò cÊu
tróc cña KHGD cha ®îc quan t©m ®óng møc.
Do cha x¸c ®Þnh râ vÞ trÝ cña KHGD nªn ®«i khi n¶y sinh nh÷ng vÊn ®Ò
vÒ ®èi tîng vµ néi dung nghiªn cøu, lµm cho çc ®Ò tµi, luËn v¨n, luËn ¸n
thiÕu ®i tÝnh b¹o d¹n, tÝnh cô thÓ, cã xu híng chung chung vµ loanh quanh
trong nh÷ng khu«n khæ truyÒn thèng quen thuéc. §¬ng nhiªn tÝnh s¸ng t¹o
vµ ph¸t hiÖn cßn rÊt h¹n chÕ. Toµn bé KHGD cã lóc ®îc hiÓu lµ Çc KHGD
(Çc KH s ph¹m), nhng thùc chÊt trong ®ã chØ thÊy nãi vÒ çc lÜnh vùc cña
S ph¹m häc (Pedagogy). Trªn thùc tÕ, cßn cã sù lÉn lén gi÷a KHGD lµ lÜnh
vùc nghiªn cøu khoa häc víi néi dung çc gi¸o tr×nh chuyªn m«n vµ nghiÖp
vô ë trêng s ph¹m.
Nghiªn cøu gi¸o dôc cã môc tiªu tæng qu¸t, l©u dµi lµ x©y dùng lý luËn
khoa häc, thiÕt kÕ hÖ thèng vµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc trªn c¬ së lý luËn ®ã. Tuy
vËy, trong nghiªn cøu gi¸o dôc cã nh÷ng yÕu tè khoa häc, vµ cã c¶
nh÷ng yÕu tè kh«ng ph¶i khoa häc. Nh÷ng yÕu tè khoa häc kh«ng thÓ
b¸c bá ®îc gåm cã: Sinh lý häc, T©m lý häc, Sinh th¸i häc, X· héi häc,
Kinh tÕ häc, Khoa häc qu¶n lý, Khoa häc lÞch sö, TriÕt häc, Logic häc, Tin
häc… vµ nh÷ng yÕu tè khoa häc cã tÝnh chÊt bé m«n trong néi dung nghiªn
cøu lý luËn vµ ch¬ng tr×nh d¹y häc çc m«n häc. V× vËy, nÕu kh¼ng ®Þnh
r»ng, nghiªn cøu gi¸o dôc kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu khoa häc th× ®ã lµ sai
lÇm tÖ h¹i.
Trªn c¬ së t tëng x· héi-chÝnh trÞ cña nhµ níc (thÓ hiÖn tËp trung ë ®êng
lèi, chÝnh s¸ch x· héi vµ gi¸o dôc), nh÷ng nguyªn t¾c vµ quan ®iÓm s ph¹m
truyÒn thèng cña d©n téc vµ céng ®ång quèc gia(thÓ hiÖn ë LuËt gi¸o dôc vµ
ý thøc x· héi vÒ gi¸o dôc), cã thÓ tËp hîp l¹i vµ hÖ thèng ho¸ tÊt c¶
nh÷ng yÕu tè khoa häc trong qu¸ tr×nh vµ thµnh tùu nghiªn cøu gi¸o
dôc thµnh mét lÜnh vùc häc thuËt tæng hîp, gäi lµ Khoa häc gi¸o dôc
theo mét ý nghÜa lý luËn nghiªm tóc. KHGD nh vËy ®· cã t çch ®éc lËp
cha, Ýt ra xÐt ë t×nh h×nh ViÖt Nam?
Theo t«i, nghiªn cøu gi¸o dôc ®· trë thµnh lÜnh vùc t¬ng ®èi ®éc lËp víi
nh÷ng lÜnh vùc nghiªn cøu kh¸c, song KHGD chØ ®ang trªn con ®êng trë
5

thµnh khoa häc ®éc lËp. Muèn thµnh khoa häc ®éc lËp, ngoµi viÖc x¸c
®Þnh ®îc cho m×nh ®èi tîng râ rµng, th× tÝnh ®éc lËp cña ph¬ng ph¸p luËn
khoa häc vµ çc ph¬ng ph¸p cô thÓ, tÝnh hÖ thèng vµ phong phó cña ho¹t
®éng vµ thµnh tùu nghiªn cøu khoa häc lµ nh÷ng tiªu chÝ quyÕt ®Þnh nhÊt.
Ho¹t ®éng nghiªn cøu gi¸o dôc cßn ph¶i tr¶i qua nhiÒu n¨m ph¸t triÓn häc
thuËt n÷a trªn c¬ së ®ång ho¸ ®îc nh÷ng yÕu tè khoa häc tõ çc ngµnh kh¸c
vµ x©y dùng ®îc nh÷ng nguyªn t¾c, lý thuyÕt vµ ph¬ng ph¸p ®Æc thï, nhËn
thøc vµ m« t¶ ®îc nh÷ng quy luËt gi¸o dôc b»ng hÖ thèng kh¸i niÖm khoa
häc riªng, th× míi trë thµnh khoa häc ®éc lËp thËt sù
HiÖn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn trong gióp KHGD cã thÓ trë thµnh khoa
häc ®éc lËp. §ã lµ: 1/ NhiÒu chuyªn ngµnh, ph©n ngµnh, bé m«n khoa häc
thùc sù ®· vµ ®ang x©m nhËp m¹nh mÏ vµo nghiªn cøu gi¸o dôc, tÝch hîp
ngµy cµng chÆt chÏ víi S ph¹m häc (®¹i c¬ng vµ bé phËn), ch¼ng h¹n: Kinh
tÕ häc, X· héi häc, Sinh lý häc…; 2/ B¶n th©n S ph¹m häc (Lý luËn d¹y häc,
Lý luËn gi¸o dôc gi¸ trÞ-tøc lµ gi¸o dôc theo nghÜa hÑp) ®· tÝch luü ®îc
nhiÒu nguyªn t¾c lý luËn, ph¬ng ph¸p khoa häc, c¶i thiÖn ®îc nhiÒu kh¸i
niÖm kinh nghiÖm do tiÕp thu ®îc nh÷ng thµnh tùu (®Æc biÖt lµ ph¬ng ph¸p
vµ çch tiÕp cËn) tõ T©m lý häc, Khoa häc qu¶n lý, X· héi häc, Tin häc,
Thèng kª to¸n häc…trong suèt thÕ kû 20; 3/ §èi tîng chung cña KHGD cã
thÓ ®îc x¸c ®Þnh chØ trªn nh÷ng nÐt lín song ®èi tîng cña nhiÒu bé phËn cô
thÓ cña nã ®· râ rµng, thÝ dô cña T©m lý häc gi¸o dôc, Kinh tÕ häc gi¸o dôc,
X· héi häc gi¸o dôc, Sinh lý häc gi¸o dôc, Gi¸o dôc so s¸nh…
Trong hiÖn thùc x· héi cã mét m¶ng ®îc gäi lµ gi¸o dôc. HiÖn thùc gi¸o
dôc lµ kh¸ch thÓ cña KHGD. Nã cã nh÷ng mÆt chñ yÕu sau: 1/ Tù nhiªn
(VËt lý, Sinh häc…); 2/ X· héi (Kinh tÕ, v¨n ho¸, chÝnh trÞ, ph¸p luËt, qu¶n
lý, c«ng nghÖ…); 3/ T©m lý (t©m lý x· héi, t©m lý ç nh©n). Ba mÆt nµy tÊt
nhiªn kh«ng ph©n chia víi nhau tuyÖt ®èi, mÆc dï mçi mÆt hµm chøa vµ
g©y ra nh÷ng ¶nh hëng vµ tÝnh quy ®Þnh kh¸c nhau ®èi víi c¬ cÊu, néi dung
vµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Trong nh÷ng mÆt trªn, cã nh÷ng yÕu tè, nh©n tè nhÊt
®Þnh ®· ®îc khoa häc nãi chung vµ KHGD nãi riªng nhËn thøc, m« t¶ vµ
gi¶i thÝch b»ng lý luËn, b»ng çc c«ng cô kü thuËt, tõ ®ã thiÕt kÕ ®îc, ho¹ch
®Þnh vµ tæ chøc ®îc c¬ cÊu, néi dung vµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc trong hiÖn thùc-
tøc lµ thùc tiÔn gi¸o dôc.
6

Thùc tiÔn gi¸o dôc xÐt vÒ nguyªn t¾c lµ kÕt qu¶ nhËn thøc vµ øng
dông cña KHGD thêi kú tríc vµo cuéc sèng x· héi. §èi víi thêi kú ph¸t
triÓn ®· qua cña KHGD, th× thùc tiÔn gi¸o dôc hiÖn nay kh«ng nh÷ng lµ çi
®· ®îc biÕt, ®îc hiÓu, mµ cßn ®îc biÕt vµ ®îc hiÓu kh¸ râ, ®ñ ®Ó kh«ng
riªng g× çc nhµ khoa häc mµ toµn thÓ céng ®ång vµ nhµ níc cã kh¶ n¨ng
thiÕt kÕ, ho¹ch ®Þnh, tæ chøc vµ thi hµnh thùc tiÔn ®ã mét çch chÆt chÏ, bµi
b¶n c¶ vÒ ph¸p lý lÉn nghiÖp vô, tinh thÇn vµ vËt chÊt. §èi víi KHGD hiÖn
nay vµ tõ nay vÒ sau, nh÷ng thùc tiÔn gi¸o dôc mong muèn cao h¬n vÒ
tr×nh ®é ph¸t triÓn ®îc xem lµ môc tiªu ph¶i ®¹t ®îc cña KHGD, tÊt
nhiªn môc tiªu ®ã ph¶i ®îc ®Æt ra cô thÓ trong mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a
kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc. VÒ nguyªn lý chung cña nhËn thøc, V.I.Lenin ®· chØ
ra rÊt ®óng ®¾n: thùc tiÔn lµ çi ®Ých vµ ®ång thêi lµ tiªu chuÈn cuèi cïng
(kÕt qu¶) cña nhËn thøc khoa häc. V× vËy, nh÷ng ph¹m trï thùc tiÔn nh
c¬ cÊu, néi dung, qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®¬ng nhiªn kh«ng bao giê lµ ®èi t-
îng cña KHGD, chóng ph¶i lµ môc tiªu (khi KHGD cha nhËn thøc ®Çy ®ñ
vµ cha m« t¶ ®îc) vµ lµ kÕt qu¶ (khi KHGD ®· nhËn thøc ®ñ râ vµ m« t¶ ®-
îc chóng ®Õn tr×nh ®é thùc tiÔn) cña nghiªn cøu gi¸o dôc. NhËn thøc khoa
häc vÒ nguyªn t¾c kh«ng xem nh÷ng çi ®· biÕt, ®· hiÓu, ®· thùc thi trong
hiÖn thùc lµ ®èi tîng (chØ trõ trêng hîp nghiªn cøu so s¸nh, lÞch sö, triÕt häc
®Ó KHGD cã c¨n cø tù nhËn thøc vµ tù ®¸nh gi¸ b¶n th©n sau nh÷ng giai
®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh). Nh÷ng çi nµy chØ lµ ®èi tîng häc tËp, nghiªn
cøu cña sinh viªn, gi¸o viªn, çn bé gi¸o dôc, çc bËc cha mÑ… víi môc
®Ých t×m hiÓu, vËn dông vµ hµnh ®éng cho ®óng ®¾n, thêng chóng ®îc tr×nh
bµy trong gi¸o tr×nh, s¸ch b¸o phæ biÕn khoa häc.
§èi tîng cña KHGD xÐt t¹i thêi ®iÓm bÊt kú lµ nh÷ng hiÖn tîng, nh©n tè
nµo ®ã cha ®îc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch khoa häc, hoÆc ®îc nhËn thøc vµ
gi¶i thÝch khoa häc cha ®Çy ®ñ nh mong muèn, ®ang t¸c ®éng trong hiÖn
thùc gi¸o dôc, vµ nh÷ng liªn hÖ nhÊt ®Þnh cña chóng víi thùc tiÔn gi¸o dôc.
ViÖc nhËn thøc ®îc ®èi tîng nµy gióp KHGD ph¸t triÓn ®îc çi míi trong
lý luËn khoa häc, nhê lý luËn míi mµ c¶i thiÖn hoÆc t¹o míi thùc tiÔn gi¸o
dôc. Nh÷ng hiÖn tîng, nh©n tè cha biÕt trong hiÖn thùc gi¸o dôc tån t¹i vµ
t¸c ®éng ngay bªn c¹nh, ®an xen, thËm chÝ ngay bªn trong thùc tiÔn gi¸o
dôc, cã nh÷ng liªn hÖ rÊt mËt thiÕt víi c¬ cÊu, néi dung, qu¸ tr×nh gi¸o dôc,
rÊt khã nhËn diÖn b»ng nhËn thøc kinh nghiÖm. Trong cïng mét hiÖn thùc
7

gi¸o dôc, cã hai tån t¹i kh¸c nhau: 1/ Thùc tiÔn gi¸o dôc- thµnh tùu cña
KHGD hay cña Lý luËn khoa häc gi¸o dôc; 2/ Nh÷ng hiÖn tîng, nh©n tè
hiÖn thùc cha ®îc nhËn thøc, t¸c ®éng vµ g¾n bã mËt thiÕt víi thùc tiÔn gi¸o
dôc. Tån t¹i thø hai lµ ®èi tîng chung cña KHGD. ChÝnh v× vËy, nghiªn cøu
gi¸o dôc ë tr×nh ®é khoa häc ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng çch tiÕp cËn, ph¬ng
ph¸p vµ c«ng cô khoa häc s¾c bÐn míi cã thÓ x¸c ®Þnh vµ nhËn thøc ®îc ®èi
tîng ®óng ®¾n. Nh÷ng nhÇm lÉn l©u nay khi x¸c ®Þnh ®èi tîng nghiªn cøu
lµ Néi dung, Ph¬ng ph¸p gi¸o dôc, BiÖn ph¸p hay Quy tr×nh h×nh thµnh…lµ
thÝ dô râ rµng vÒ t duy vµ çch tiÕp cËn kinh nghiÖm. NÕu quy tr×nh lµ ®èi t-
îng nghiªn cøu, cè nhiªn nã ®· hoÆc ®ang tån t¹i, vµ tån t¹i kh¸ch quan víi
ngêi nghiªn cøu. NÕu nã ®· cã s½n råi, th× nghiªn cøu ®Ó lµm g× n÷a? (trõ
viÖc häc tËp cña häc sinh, sinh viªn, gi¸o viªn ®Ó øng dông). NÕu nã cha cã,
th× nã ph¶i lµ môc tiªu tríc khi nghiªn cøu vµ lµ kÕt qu¶ khi nghiªn cøu kÕt
thóc thµnh c«ng. Vµ khi nã cha cã, th× ngêi nghiªn cøu t¸c ®éng vµo çi g×?
Kh«ng lÏ l¹i t¸c ®éng vµ nhËn thøc çi kh«ng cã g×?
Néi dung kh¸ch quan cña ®èi tîng nãi trªn vÒ nguyªn t¾c còng cã cÊu
tróc 3 mÆt(tù nhiªn, x· héi, t©m lý) vµ ®ã còng lµ cÊu tróc cña thùc tiÔn gi¸o
dôc. Nh vËy cã thÓ h×nh dung ®îc 3 lÜnh vùc t¬ng ®èi kh¸c nhau trong ®èi t-
îng chung cña KHGD : 1/ Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh tù nhiªn cña gi¸o
dôc; 2/ Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh x· héi cña gi¸o dôc; 3/ Nh÷ng tiÒn
®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh t©m lý cña gi¸o dôc. TÊt nhiªn nh÷ng lÜnh vùc nµy cã
liªn quan, chÕ ®Þnh lÉn nhau, do ®ã trong KHGD cßn cã nh÷ng bé m«n,
chuyªn ngµnh, liªn m«n lÊy nh÷ng liªn hÖ qua l¹i nµy lµm ®èi tîng.
Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh tù nhiªn chñ yÕu do nh÷ng nghiªn cøu
sinh lý häc, sinh th¸i häc, y häc, nh©n chñng häc… vµ nh÷ng nghiªn cøu
gi¸p ranh nh ho¸ sinh, lý sinh, y sinh, gi¶i phÉu… t×m hiÓu vµ gi¶i thÝch.
M¶ng KHGD nµy gåm nh÷ng bé m«n KHGD, vèn cã gèc lµ çc ngµnh
khoa häc kh¸c, lµ nh¸nh tõ çc gèc nµy mµ ra. §ã lµ: Sinh lý häc løa tuæi vµ
trÎ em(thùc ra ph¶i gäi lµ Sinh lý häc gi¸o dôc míi chÝnh x¸c); Gi¶i phÉu
häc vµ vÖ sinh häc ®êng; Sinh lý häc lao ®éng s ph¹m v.v… Chóng lµ nh¸nh
cña çc khoa häc, khi tham gia vµo gi¸o dôc trë thµnh bé m«n cña KHGD-
gäi lµ bé m«n v× chóng cã h×nh th¸i râ rµng, nghiªm tóc, cã tÝnh ®éc lËp vÒ
häc thuËt.
8

Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh x· héi chñ yÕu lµ ®èi tîng cña çc bé
m«n vèn cã gèc lµ çc khoa häc x· héi: Kinh tÕ häc gi¸o dôc; X· héi häc
gi¸o dôc; TriÕt häc gi¸o dôc; Gi¸o dôc so s¸nh; S ph¹m häc (®¹i c¬ng vµ bé
phËn); Qu¶n lý gi¸o dôc; Dù b¸o gi¸o dôc; Gi¸ trÞ häc gi¸o dôc; LÞch sö
gi¸o dôc vµ t tëng gi¸o dôc; vµ cña nh÷ng nghiªn cøu liªn m«n cha ph¶i lµ
bé m«n nh Lý luËn v¨n ho¸, Lý luËn nghÖ thuËt, Lý luËn ng«n ng÷ v.v…
Nh÷ng bé m«n nµy râ rµng kh«ng ph¶i lµ chuyªn ngµnh cña KHGD, cµng
kh«ng ph¶i lµ chuyªn ngµnh cña S ph¹m häc nh vÉn hiÓu l©u nay. Chóng lµ
chuyªn ngµnh, ph©n ngµnh cña ngµnh kh¸c- kinh tÕ häc gi¸o dôc lµ chuyªn
ngµnh cña khoa häc kinh tÕ, x· héi häc gi¸o dôc, lÞch sö gi¸o dôc… lµ
chuyªn ngµnh cña x· héi häc vµ khoa häc lÞch sö.. Chóng tÝch hîp víi S
ph¹m häc lµ bé m«n nßng cèt cña KHGD ®Ó t¹o ra c¬ cÊu bé m«n phong
phó.
Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh t©m lý lµ ®èi tîng cña çc bé m«n T©m lý
häc s ph¹m vµ løa tuæi, T©m lý häc qu¶n lý gi¸o dôc, T©m lý häc ph¸t triÓn,
T©m lý häc x· héi, T©m lý häc lao ®éng s ph¹m, T©m lý häc chÈn ®o¸n,
T©m lý häc híng nghiÖp v.v… Ranh giíi gi÷a çc bé m«n nµy trong KHGD
cha ®îc ph©n ®Þnh râ l¾m. Cã xu híng cho r»ng trong KHGD chØ cã bé m«n
T©m lý häc gi¸o dôc, nã bao hµm tÊt c¶ nh÷ng phÇn thÝch hîp mµ S ph¹m
häc dïng ®Ó luËn chøng t©m lý häc cho qu¸ tr×nh, ho¹t ®éng vµ nguån lùc
gi¸o dôc, lÊy tõ toµn bé khoa häc t©m lý.
Trong çc bé m«n cña KHGD cã cÊu tróc chuyªn ngµnh, ph©n ngµnh. S
ph¹m häc ®¹i c¬ng cã çc chuyªn ngµnh: Lý luËn d¹y häc, Lý luËn gi¸o
dôc gi¸ trÞ; S ph¹m häc bé phËn gåm: S ph¹m häc to¸n, S ph¹m häc KH tù
nhiªn, S ph¹m häc KH x· héi, S ph¹m häc NghÖ thuËt v.v…; T©m lý häc s
ph¹m vµ løa tuæi cã rÊt nhiÒu chuyªn ngµnh: T©m lý häc d¹y häc, T©m lý
häc gi¸o dôc gi¸ trÞ, T©m lý häc ngêi gi¸o viªn v.v…Còng cã nh÷ng bé m«n
cha t¸ch ra thµnh nhiÒu chuyªn ngµnh, thÝ dô Gi¸o dôc so s¸nh, Kinh tÕ häc
gi¸o dôc…
Çc bé m«n KHGD ®îc h×nh thµnh vµ tæ chøc theo nguyªn t¾c chung
sau, mÆc dï kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu cïng mét khu«n mÉu:
+ Çc kh¸i niÖm ph¶n ¸nh quy luËt, nguyªn t¾c, ph¬ng ph¸p… cña khoa
häc ngµnh cã vai trß nßng cèt ®Ó cÊu thµnh bé m«n. Ch¼ng h¹n, trong Kinh
9

tÕ häc gi¸o dôc th× çc kh¸i niÖm kinh tÕ häc lµ nßng cèt vµ c¬ së ®Ó t¹o
nªn hÖ thèng kh¸i niÖm chuyªn biÖt cña Kinh tÕ häc gi¸o dôc; trong T©m lý
häc gi¸o dôc th× nßng cèt vµ c¬ së lµ nh÷ng kh¸i niÖm cña khoa häc t©m lý.
+ Çc sù kiÖn, ph¹m trï vµ kh¸i niÖm S ph¹m häc ®îc tËp hîp, ®îc hÖ
thèng ho¸ l¹i thµnh hÖ thèng sù kiÖn khoa häc trong lÜnh vùc bé m«n, çc
kh¸i niÖm khoa häc vµ çc kh¸i niÖm s ph¹m häc kÕt hîp víi nhau, gi¶i
thÝch lÉn nhau, bæ sung cho nhau vÒ néi dung vµ logic. Ch¼ng h¹n, çc kh¸i
niÖm T©m lý häc nh Tri gi¸c, T duy, Ho¹t ®éng, NhËn thøc… vµ çc kh¸i
niÖm S ph¹m häc nh LÜnh héi kh¸i niÖm, H×nh thµnh kü n¨ng, Häc tËp theo
chiÕn lîc t×m tßi… kÕt hîp víi nhau, gi¶i thÝch lÉn nhau vµ bæ sung cho
nhau ®Ó t¹o nªn nh÷ng kh¸i niÖm vµ sù kiÖn c¬ b¶n trong T©m lý häc d¹y
häc.
+ Cã thÓ cã sù dÞch chuyÓn hay biÕn th¸i chót Ýt cña mét trong hai hoÆc
cña c¶ hai hÖ thèng trªn khi kÕt hîp víi nhau, ph¶n ¸nh sù giao thoa cña hai
lo¹i quy luËt: quy luËt d¹y häc-gi¸o dôc vµ quy luËt kinh tÕ, quy luËt t©m lý.
ChÝnh v× vËy, çc sù kiÖn khoa häc trong bé m«n nãi chung cã tÝnh ®Æc thï.
Bªn c¹nh cÊu tróc bé m«n, chuyªn ngµnh, ph©n ngµnh, KHGD cßn cã
nh÷ng h×nh th¸i kh¸c nhau, ®«i khi bÞ hiÓu lÇm lµ çc ngµnh hay chuyªn
ngµnh KHGD. Thùc ra chóng lµ KHGD ë nh÷ng d¹ng kh¸c nhau, nãi chung
lµ ®¼ng lËp, tuy cã thÓ kh«ng xuÊt hiÖn vµ h×nh thµnh cïng mét lóc. Theo c¬
cÊu cña hÖ thèng gi¸o dôc, KHGD cã nh÷ng h×nh th¸i :1/ KHGD mÇm non;
2/ KHGD phæ th«ng; 3/ KHGD nghÒ nghiÖp; 4/ KHGD ®¹i häc; 5/ KHGD
x· héi(gi¸o dôc thêng xuyªn, gi¸o dôc qua truyÒn th«ng…). Theo ®Æc trng
cña môc tiªu vµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc, KHGD cã nh÷ng h×nh th¸i : 1/ KHGD
chÝnh quy; 2/ KHGD ®iÒu chØnh (gi¸o dôc ngêi cã tËt); 3/ KHGD ®Æc
biÖt(gi¸o dôc vµ c¶i t¹o ph¹m nh©n); 4/ KHGD qu©n sù; 5/ KHGD s
ph¹m(gi¸o dôc gi¸o viªn). Trong sè nh÷ng h×nh th¸i nµy, KHGD MÇm non
vµ KHGD phæ th«ng cã thÓ ®îc xem lµ b¶n gèc cña KHGD, bëi v× hÇu hÕt
nh÷ng quy luËt, nguyªn t¾c, sù kiÖn ®Æc trng nhÊt cña gi¸o dôc ®îc ph¸t
hiÖn, m« t¶ ë ®©y, vµ chóng ®îc sö dông lµm tiÒn ®Ò khoa häc cho viÖc x©y
dùng KHGD ë nh÷ng h×nh th¸i cßn l¹i.
Trong mäi h×nh th¸i cña nã, KHGD ®îc cè kÕt bëi S ph¹m häc, ®Æc biÖt
lµ Lý luËn d¹y häc(®¹i c¬ng vµ bé phËn). Nã tËp hîp nhiÒu lÜnh vùc häc
10

thuËt ®Ó t¹o ra kh«ng nh÷ng çc bé m«n míi vµ çc chuyªn ngµnh trong
çc bé m«n ®ã, mµ c¶ nh÷ng chuyªn ngµnh ngay trong nã- tøc lµ çc
chuyªn ngµnh S ph¹m häc m«n häc. Trong thêi kú ®Çu ph¸t triÓn KHGD,
ngêi ta ®· tõng xÕp kinh tÕ häc gi¸o dôc, qu¶n lý gi¸o dôc, triÕt häc gi¸o
dôc, gi¸o dôc so s¸nh, lÞch sö gi¸o dôc lµ nh÷ng phÇn nhá cña S ph¹m häc
®¹i c¬ng. §iÒu ®ã kh«ng thÝch hîp víi c¬ cÊu ®èi tîng vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn
cña thùc tiÔn gi¸o dôc hiÖn nay.
ViÖc ph©n biÖt Lý luËn gi¸o dôc vµ KHGD còng rÊt cã ý nghÜa trong t×nh
h×nh hiÖn nay. NÕu hiÓu Lý luËn gi¸o dôc nh ph¹m trï cïng cÆp víi Thùc
tiÔn gi¸o dôc, th× b¶n chÊt cña nã kh«ng kh¸c g× KHGD, chØ Ýt phong phó
h¬n mµ th«i. Trong Lý luËn gi¸o dôc chØ ph¶n ¸nh nh÷ng thµnh tùu vµ ho¹t
®éng lý luËn cña KHGD, cßn nhiÒu mÆt sù kiÖn, gi¶ thuyÕt, nhiÖm vô, tiÕn
tr×nh nghiªn cøu KHGD cha ®îc ph¶n ¸nh. Tãm l¹i, Lý luËn gi¸o dôc thuéc
ý thøc x· héi, cßn KHGD võa bao hµm Lý luËn, võa bao hµm thùc tiÔn
nghiªn cøu khoa häc. Cè nhiªn Lý luËn gi¸o dôc nãi ®Õn ë ®©y hoµn toµn
kh«ng ph¶i kh¸i niÖm lý luËn gi¸o dôc theo nghÜa hÑp thêng ®îc ®Ò cËp
trong S ph¹m häc ®¹i c¬ng. B¶n th©n thuËt ng÷ Gi¸o dôc theo nghÜa hÑp vµ
Lý luËn gi¸o dôc theo nghÜa hÑp còng cã ý nghÜa häc thuËt rÊt ch«ng chªnh
vµ buéc khi dïng ®Õn ph¶i nãi cho ®ñ, nÕu bá mÊt “theo nghÜa hÑp” th× nã
ch¼ng cßn x¸c ®Þnh g× n÷a. Theo t«i, bªn c¹nh çc nhiÖm vô d¹y häc cã
chøc n¨ng båi dìng vµ ph¸t triÓn häc vÊn, n¨ng lùc trÝ tuÖ vµ hµnh ®éng
thùc tiÔn cña ngêi häc, th× nh÷ng ho¹t ®éng gi¸o dôc ngoµi d¹y häc cã
nhiÖm vô gi¸o dôc gi¸ trÞ, ph¸t triÓn ho¹t ®éng ®Þnh híng gi¸ trÞ vµ çc kü
n¨ng x· héi cña ngêi häc.
Mét vÊn ®Ò n÷a cÇn th¶o luËn: Pedagogy nªn gäi lµ Gi¸o dôc häc hay S
ph¹m häc? Theo t«i, nÕu thõa nhËn KHGD lµ mét khoa häc tæng hîp cã cÊu
tróc bé m«n vµ chuyªn ngµnh nh ®· nãi ë trªn, th× Pedagogy ph¶i cã tªn lµ
S ph¹m häc. Cßn thuËt ng÷ Gi¸o dôc häc nªn dïng ®Ó chØ m«n häc chung
vÒ KHGD, ®îc sinh viªn nghiªn cøu ë çc trêng s ph¹m. Khi dïng thuËt
ng÷ KHGD lµ ®Ó nãi ®Õn ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc, tÝch luü vµ x©y
dùng lý luËn khoa häc, cßn dïng thuËt ng÷ Gi¸o dôc häc lµ nãi ®Õn m«n
häc, trong ®ã tr×nh bµy rót gän vµ chän läc nh÷ng thµnh tùu chung nhÊt cña
11

KHGD vµ cÇn thiÕt nhÊt cho gi¸o viªn, çc nhµ ho¹t ®éng thùc tiÔn ®Ó hä sö
dông trong nghÒ nghiÖp cña m×nh.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. Ph¬ng ph¸p luËn khoa häc gi¸o dôc. ViÖn KHGD ViÖt Nam, Hµ Néi,
1978. Chñ biªn: Ph¹m Minh H¹c.
2. NhËn thøc l¹i mét sè kh¸i niÖm, ph¹m trï gi¸o dôc häc. §Ò tµi cÊp Bé B-
34-37-39. ViÖn KHGD, Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm: Vò Träng Rü.
3. Hµ ThÕ Ng÷- §Æng Vò Ho¹t. Gi¸o dôc häc. Gi¸o tr×nh çc trêng s ph¹m.
XB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1987-1988.
4. Th¸i Duy Tuyªn. Mét sè vÊn ®Ò hiÖn ®¹i gi¸o dôc häc. XB Gi¸o dôc, Hµ
Néi, 1998.
ch¬ng ii.
VÊn ®Ò c¬ cÊu cña qu¸ tr×nh
gi¸o dôc theo çch tiÕp cËn hiÖn ®¹i
12

Theo quan niÖm phæ biÕn, cã 3 hiÖn tîng chñ yÕu trùc tiÕp liªn quan
tíi qu¸ tr×nh gi¸o dôc: qu¸ tr×nh gi¸o dôc tæng thÓ hay qu¸ tr×nh gi¸o dôc
theo nghÜa réng, qu¸ tr×nh d¹y häc, qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo nghÜa hÑp hay
qu¸ tr×nh t¸c ®éng gi¸o dôc ®Õn ý thøc vµ hµnh vi con ngêi. Tæ chøc cña c¬
cÊu nµy nh sau: qu¸ tr×nh gi¸o dôc tæng thÓ(QTGDTT) bao gåm hai QTGD
bé phËn lµ qu¸ tr×nh d¹y häc(QTDH) vµ QTGD theo nghÜa hÑp; QTDH l¹i
bao gåm viÖc d¹y vµ häc çc m«n häc chÝnh kho¸ còng nh nh÷ng giê häc
ngo¹i kho¸; QTGD theo nghÜa hÑp th× ®îc chia ra çc QTGD cô thÓ vµ hÑp
h¬n n÷a lµ QTGD ®¹o ®øc, QTGD thÈm mü, QTGD thÓ chÊt, QTGD lao
®éng, v.v… §©y lµ mét biÓu tîng lý thuyÕt ®îc xem lµ chÝnh thèng trong
KHGD, song trong nhµ trêng ngêi ta kh«ng thÓ lµm thÕ nµo tæ chøc ®îc vµ
thùc thi ®îc mét c¬ cÊu nh thÕ. V× sao vËy? Cã lÏ cÇn ph¶i th¶o luËn râ h¬n
n÷a mét sè kh¸i niÖm thêng ®îc gi¶i thÝch lÉn víi nhau: Gi¸o dôc vµ
QTGD, Ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ Ho¹t ®éng cña ngêi häc, D¹y häc vµ QTDH,
QTGD vµ Ho¹t ®éng gi¸o dôc.
Gi¸o dôc vµ QTGD lµ hai ph¹m trï hiÖn tîng kh¸c nhau: gi¸o dôc lµ
hiÖn tîng x· héi, cßn QTGD lµ hiÖn tîng s ph¹m. Trong hiÖn thùc x· héi
réng lín cã mét m¶ng ®Æc biÖt mang nh÷ng thuéc tÝnh s ph¹m- ®ã lµ gi¸o
dôc. Trong hiÖn thùc gi¸o dôc cã nh÷ng yÕu tè vµ nh©n tè nhÊt ®Þnh ®·
®îc m« t¶ vµ gi¶i thÝch b»ng lý luËn khoa häc vµ thiÕt kÕ kü thuËt, ®îc
ho¹ch ®Þnh vµ ®îc tæ chøc thùc tÕ b»ng çc c«ng cô ph¸p lý, x· héi,
hµnh chÝnh, kinh tÕ, t©m lý, s ph¹m, cã cÊu tróc chÆt chÏ trªn nhiÒu
ph¬ng diÖn(môc ®Ých, néi dung, ph¬ng ph¸p, ph¬ng tiÖn, nh©n lùc, tµi
chÝnh, thêi gian, kh«ng gian, tiÕn ®é, logic, qu¶n lý, çc ®iÒu kiÖn
kh¸c)- ®ã lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc. ChÝnh QTGD lµ ph¬ng thøc tæng qu¸t ®Ó
tiÕn hµnh gi¸o dôc vµ còng lµ ®éng th¸i c¬ b¶n, tù gi¸c cña gi¸o dôc.
Nh÷ng hiÖn tîng, sù kiÖn kh¸c n»m trong hiÖn thùc gi¸o dôc, nhng
n»m ngoµi QTGD ®¬ng nhiªn còng thuéc ph¹m trï gi¸o dôc song nÐt kh¸c
biÖt b¶n chÊt gi÷a chóng vµ QTGD chÝnh lµ chóng cha ®îc nhËn thøc,
thiÕt kÕ, tæ chøc vµ tiÕn hµnh tù gi¸c, chÆt chÏ, vµ cã thÓ ®îc xem lµ bé
phËn tù ph¸t cña gi¸o dôc.
Gi¸o dôc nãi chung cã 3 bé phËn c¬ b¶n:1/gi¸o dôc chÝnh quy hay
gi¸o dôc nhµ trêng; 2/ gi¸o dôc kh«ng chÝnh quy, cßn gäi lµ gi¸o dôc t¹i
13

chøc, gi¸o dôc ë çc trung t©m ®µo t¹o-båi dìng, gi¸o dôc ngêi lín, truyÒn
th«ng gi¸o dôc, c©u l¹c bé gi¸o dôc, çc héi cã ho¹t ®éng ®µo t¹o…; 3/ gi¸o
dôc phi chÝnh quy, thêng cã h×nh thøc häc ®éc lËp, ®µo t¹o truyÒn tay, tù båi
dìng.., ch¼ng h¹n viÖc d¹y thªm- häc thªm hiÖn nay. Râ rµng bé phËn thø
nhÊt vµ mét phÇn chñ yÕu cña bé phËn thø hai ®îc tæ chøc nh QTGD, cßn
bé phËn thø ba vµ mét phÇn cña bé phËn thø hai cha ®îc tæ chøc nh vËy. Cã
thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, QTGD kh«ng ®ång nhÊt víi gi¸o dôc, nã chØ lµ mét
phÇn c¬ b¶n vµ chñ ®¹o cña gi¸o dôc. MÆt kh¸c, kh«ng ph¶i bÊt luËn çi g×
cña gi¸o dôc ®Òu lµ QTGD, trong gi¸o dôc cã nhiÒu phÇn kh«ng ph¶i lµ
QTGD.
Râ rµng ë ph¬ng diÖn vËt chÊt, gi¸o dôc chÝnh lµ d¹y häc theo nghÜa
®Çy ®ñ lµ d¹y cho ngêi ta häc tËp, trong ®ã cã c¶ viÖc häc ®éc lËp lÉn häc
phô thuéc(cã thÇy trùc tiÕp híng dÉn). NÕu kÓ c¶ nh÷ng yÕu tè tinh thÇn
bªn trong ngêi häc vµ ho¹t ®éng cña hä, th× gi¸o dôc bao gåm c¶ nh÷ng qu¸
tr×nh tù gi¸o dôc, tù hoµn thiÖn, tù ph¸t triÓn, tù ®iÒu chØnh nh©n çch cña
ç nh©n ngêi häc. TÊt c¶ nh÷ng hiÖn tîng nµy chØ ®îc ho¹ch ®Þnh vµ tæ chøc
gi¸n tiÕp th«ng qua d¹y häc vµ häc tËp. Khi dùa ch¾c vµo d¹y häc chóng
diÔn ra t¬ng ®èi chÆt chÏ, cã tr×nh tù chung chÝnh lµ logic cña qu¸ tr×nh d¹y
häc. Nhng nÕu kh«ng cã nÒn t¶ng d¹y häc, th× nh÷ng qu¸ tr×nh nµy chØ lµ
nh÷ng hiÖn tîng ç nh©n rêi r¹c, diÔn ra ë mçi ngêi mét çch, vµ ®¬ng
nhiªn cã hµng chôc triÖu qu¸ tr×nh riªng lÎ nh vËy, rÊt kh¸c nhau tuú tõng
ngêi häc. Kh«ng thÓ gäi hµng chôc triÖu hiÖn tîng lÎ tÎ vµ diÔn biÕn kh«ng
theo mét tr×nh tù, kh«ng cã ®Çu cuèi nµo c¶ nh vËy lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc
theo nghÜa hÑp ®îc. Nãi chÝnh x¸c h¬n, cã nh÷ng hiÖn tîng gi¸o dôc b¸m
theo d¹y häc, võa nh ®iÒu kiÖn, võa nh kÕt qu¶ cña d¹y häc, võa lµ chøc
n¨ng, võa lµ môc ®Ých cña d¹y häc, diÔn ra ë ç nh©n, lµm cho qu¸ tr×nh
gi¸o dôc phong phó h¬n d¹y häc(hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn kÕt qu¶ d¹y häc),
nhng chóng kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh nhÊt qu¸n nh d¹y häc. Tuy vËy chÝnh
nh÷ng hiÖn tîng gi¸o dôc kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh nµy ®· khiÕn cho gi¸o
dôc cã tÝnh tù trÞ t¬ng ®èi cao, cã tÝnh liªn tôc vÒ néi dung vµ gi¸ trÞ vµ t¹o
ra nh÷ng ph¬ng thøc vµ thµnh tùu ph¸t triÓn ç nh©n rÊt kh¸c nhau mÆc dï
nh÷ng ç nh©n Êy ®Òu chung nhau cïng mét qu¸ tr×nh d¹y häc. D¹y häc lµ
qu¸ tr×nh phô thuéc vµ gi¸n ®o¹n, hoµn toµn do chóng ta tæ chøc- cã thÓ b¾t
®Çu, dõng l¹i, ng¾t qu·ng ë ®©u vµ lóc nµo tuú ý, cã thÓ bá hay thªm bít
14

m«n häc, bµi häc vµ çc ho¹t ®éng gi¸o dôc, cã thÓ thay ®æi çch tæ chøc
®¸nh gi¸, lîng tuyÓn sinh, tû lÖ tèt nghiÖp, c¬ cÊu gi¸o viªn, quy m« trêng
vµ líp… Nhng chóng ta kh«ng thÓ lµm ®îc nh vËy víi nh÷ng hiÖn tîng gi¸o
dôc gi¸ trÞ nh ®¹o ®øc, thÈm mü, lao ®éng, t×nh c¶m x· héi…, chóng chØ t-
¬ng ®èi phô thuéc d¹y häc vµ b¶n th©n chóng cã tÝnh tù trÞ.
Ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ Ho¹t ®éng cña ngêi häc còng lµ nh÷ng hiÖn
tîng thêng bÞ lÉn víi nhau. H§GD do ngêi lín tæ chøc theo kÕ ho¹ch, ch-
¬ng tr×nh gi¸o dôc, trùc tiÕp ®iÒu hµnh chóng vµ chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ chóng
chÝnh lµ nhµ trêng, çc gi¸o viªn vµ çc nhµ gi¸o dôc cã liªn quan nh cha
mÑ häc sinh, çc tæ chøc gi¸o dôc x· héi vµ çc c¬ së gi¸o dôc nhµ níc.
Cßn H§ cña ngêi häc l¹i do ngêi häc thùc hiÖn, theo nhu cÇu vµ lîi Ých cña
hä, vµ ®éng c¬ cña nh÷ng ho¹t ®éng nµy mÆc dï cã ®Æc ®iÓm løa tuæi song
còng cã nh÷ng kh¸c biÖt ç nh©n rÊt lín.
Çc H§GD trong nhµ trêng ®îc ph©n chia thµnh hai bé phËn chñ yÕu:
Çc H§GD trong hÖ thèng çc m«n häc vµ çc lÜnh vùc häc tËp kh¸c nh giê
häc ngo¹i kho¸; çc H§GD ngoµi çc m«n häc vµ lÜnh vùc häc tËp. TÝnh
chung l¹i, cã nh÷ng H§GD sau: H§GD thÓ chÊt, H§GD trÝ tuÖ, H§GD ®¹o
®øc, H§GD thÈm mü, H§GD t tëng-chÝnh trÞ-ph¸p luËt, vµ cµng ngµy cµng
xuÊt hiÖn thªm nh÷ng ho¹t ®éng míi, ch¼ng h¹n: H§GD phßng chèng ma
tuý, H§GD m«i trêng, H§GD d©n sè, H§GD lÔ gi¸o, H§GD nh©n v¨n-
quèc tÕ-hoµ b×nh, v.v… TÊt c¶ nh÷ng ho¹t ®éng nµy ®îc thùc hiÖn trong çc
m«n häc vµ ngoµi çc m«n häc, vµ chóng ®îc thùc hiÖn ra sao hoµn toµn do
nhµ trêng vµ gi¸o viªn chi phèi. Nh×n chung, trong çc m«n häc gi¸o viªn
chñ yÕu ®Çu t vµ chó ý ®Õn ho¹t ®éng gi¶ng d¹y m«n häc mµ m×nh phô
tr¸ch vµ viÖc d¹y häc ë líp do m×nh phô tr¸ch. Trong khi ®ã, ho¹t ®éng d¹y
häc chØ lµ mét trong nh÷ng ho¹t ®éng gi¸o dôc, tuy nã lµ nÒn t¶ng vµ cã vÞ
trÝ chñ ®¹o. MÆt kh¸c, ho¹t ®éng d¹y häc lµ nÒn t¶ng vµ chñ ®¹o kh«ng chØ
trong çc m«n häc, mµ ë tÊt c¶ çc ho¹t ®éng gi¸o dôc kh¸c trong nhµ tr-
êng. Çc ho¹t ®éng gi¸o dôc ngoµi m«n häc thùc ra kh«ng cã ý nghÜa g×,
kh«ng diÔn ra nh lµ H§GD nÕu kh«ng cã ai d¹y ngêi häc nhËn biÕt, hiÓu,
tin vµ ¸p dông çi g× ®ã, tøc lµ ph¶i cã ngêi d¹y vµ ngêi häc vÒ nh÷ng çi g×
®ã th× ho¹t ®éng Êy míi trë thµnh H§GD. Cã thÓ nãi, d¹y häc lµ ho¹t ®éng
15

gi¸o dôc c¬ b¶n nhÊt, cã vÞ trÝ nÒn t¶ng vµ chøc n¨ng chñ ®¹o trong hÖ
thèng çc H§GD.
Çc H§GD nh vËy chØ lµ m«i trêng ho¹t ®éng cña ngêi häc, chóng cã
c¬ cÊu, néi dung, môc tiªu, ph¬ng tiÖn t¬ng ®èi kh¸ch quan ®èi víi ngêi
häc, kh«ng nhÊt thiÕt ®îc ngêi häc thõa nhËn lµ cña m×nh. H§GD ®îc tæ
chøc cã ®Þnh híng vÒ mÆt gi¸ trÞ, thÝ dô ®¹o ®øc, thÈm mü, thÓ thao, lao
®éng… nh»m t¹o ra nh÷ng m«i trêng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp cã ®Þnh híng
cña ngêi häc. Khi tham gia çc H§GD, ngêi häc tiÕn hµnh çc ho¹t ®éng
cña m×nh theo nh÷ng nguyªn t¾c chung, nh÷ng môc tiªu chung, nh÷ng
chuÈn mùc gi¸ trÞ chung vµ nh÷ng biÖn ph¸p chung, nhê vËy hä ®îc gi¸o
dôc theo nh÷ng tiªu chÝ chung tuy ho¹t ®éng cña mçi ngêi lu«n diÔn ra ë
cÊp ®é ç nh©n.
Nh÷ng ho¹t ®éng cña ngêi häc cã hai lo¹i : ho¹t ®éng c¬ b¶n vµ
kh«ng c¬ b¶n. Ho¹t ®éng c¬ b¶n lµ lo¹i ho¹t ®éng g¾n chÆt víi ®êi sèng
häc ®êng, diÔn ra ë mçi ngêi häc. §· lµ ngêi häc th× ç nh©n ph¶i cã nh÷ng
ho¹t ®éng nµy. Ho¹t ®éng c¬ b¶n cã ®Æc ®iÓm løa tuæi, vÒ c¶ h×nh th¸i lÉn
tr×nh ®é ph¸t triÓn. Trong løa tuæi mÉu gi¸o, trÎ cã nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n
sau: 1/ ho¹t ®éng nhËn thøc; 2/ ho¹t ®éng giao tiÕp; 3/ ho¹t ®éng ch¬i; 4/
çc hµnh ®éng vµ hµnh vi sinh ho¹t, trong ®ã ho¹t ®éng ch¬i lµ chñ ®¹o.
§èi víi mét sè trÎ, cã thÓ cã thªm ho¹t ®éng nµo kh¸c do hoµn c¶nh sèng
®Æc thï. Ch¼ng h¹n cã ch¸u b¾t ®Çu cã ho¹t ®éng häc tËp v× ch¸u sèng
trong m«i trêng thuËn lîi cho sù n¶y sinh ho¹t ®éng nµy t¬ng ®èi sím; cã
ch¸u cã ho¹t ®éng nghÖ thuËt v× gia ®×nh tËp trung båi dìng n¨ng khiÕu
nghÖ thuËt… Nhng ®ã lµ nh÷ng ho¹t ®éng kh«ng c¬ b¶n v× chóng kh«ng ®Æc
trng cho mäi trÎ ë løa tuæi nµy. TrÎ tiÓu häc cã nh÷ng ho¹t ®éng sau lµ c¬
b¶n:1/ ho¹t ®éng nhËn thøc; 2/ ho¹t ®éng giao tiÕp; 3/ ho¹t ®éng häc tËp; 4/
hµnh ®éng vµ hµnh vi sinh ho¹t, trong ®ã ho¹t ®éng häc tËp lµ chñ ®¹o mÆc
dï nã ®ang h×nh thµnh. Tuú hoµn c¶nh sèng ç nh©n, trÎ tiÓu häc còng cã
nh÷ng ho¹t ®éng kh«ng c¬ b¶n, ch¼ng h¹n: lao ®éng kiÕm sèng do ®iÒu
kiÖn kinh tÕ gia ®×nh b¾t buéc; ho¹t ®éng thÓ thao hay nghÖ thuËt do n¨ng
khiÕu ç nh©n hoÆc do m«i trêng gia ®×nh thuËn lîi; ho¹t ®éng x· héi do xu
híng ç nh©n ®Æc biÖt…Häc sinh trung häc ngoµi 4 ho¹t ®éng c¬ b¶n nh
häc sinh tiÓu häc, çc em cßn thùc hiÖn ho¹t ®éng x· héi, vµ ë cÊp trung
16

häc phæ th«ng cã thÓ coi ho¹t ®éng nµy vµ ho¹t ®éng häc tËp lµ nh÷ng ho¹t
®éng chñ ®¹o. Häc sinh lín cña trêng phæ th«ng cã thÓ tham gia nhiÒu d¹ng
ho¹t ®éng nh thÓ thao, nghÖ thuËt, x· héi-chÝnh trÞ, kinh tÕ, lao ®éng nghÒ
nghiÖp, v¨n ho¸ quÇn chóng… tuú theo së trêng vµ hoµn c¶nh sèng ç nh©n,
song kh«ng thÓ coi nh÷ng ho¹t ®éng nµy lµ c¬ b¶n ®îc.
Néi dung vµ c¬ cÊu cña çc ho¹t ®éng c¬ b¶n cña ngêi häc ë
nh÷ng løa tuæi kh¸c nhau lµ nh÷ng hiÖn tîng kh¸ch quan ®èi víi nhµ
trêng vµ nhµ gi¸o dôc, còng t¬ng tù nh çc ho¹t ®éng gi¸o dôc lµ kh¸ch
quan ®èi víi ngêi häc vËy. Çc H§GD ®îc tæ chøc nh thÕ nµo lµ do nhµ
trêng, cßn ngêi häc ho¹t ®éng ra sao l¹i lµ chuyÖn cña hä. Cã thÓ tæ chøc
d¹y häc, nhng nhiÒu trÎ kh«ng cã ho¹t ®éng häc tËp; cã thÓ trong mét ho¹t
®éng gi¸o dôc ®¹o ®øc, trÎ nµy chñ yÕu ho¹t ®éng nhËn thøc hay giao tiÕp,
trÎ kia chñ yÕu ho¹t ®éng häc tËp hay x· héi..; cã thÓ kh«ng tæ chøc d¹y
häc nhng ë mét sè trÎ l¹i cã ho¹t ®éng häc tËp t¹i lóc Êy. §©y lµ nh÷ng ®iÒu
kh«ng nªn lÉn víi nhau c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn . ThÝ dô, v× trong trêng
mÇm non cã tæ chøc d¹y häc nh lµ mét ho¹t ®éng gi¸o dôc cña nhµ trêng,
nhiÒu ngêi tëng r»ng trÎ cã ho¹t ®éng häc tËp; v× cã tæ chøc cho trÎ tù phôc
vô, lµm viÖc g× ®ã nªn tëng r»ng trong trêng mÇm non cã ho¹t ®éng lao
®éng(tÊt nhiªn cã H§ lao ®éng nhng ®ã lµ H§ cña gi¸o viªn vµ nh©n viªn
nhµ trêng chø kh«ng ph¶i cña trÎ)… Ho¹t ®éng gi¸o dôc ®¹o ®øc, ho¹t ®éng
gi¸o dôc thÈm mü, ho¹t ®éng gi¸o dôc t tëng-chÝnh trÞ, ho¹t ®éng gi¸o dôc
ph¸p luËt, ho¹t ®éng gi¸o dôc khoa häc, ho¹t ®éng gi¸o dôc lao ®éng, ho¹t
®éng gi¸o dôc kü thuËt, kinh tÕ… vµ cã thÓ rÊt nhiÒu ho¹t ®éng GD kh¸c
n÷a, kh«ng cã nghÜa lµ khi chóng ®îc tæ chøc trong nhµ trêng th× trÎ em cã
ho¹t ®éng ®¹o ®øc, ho¹t ®éng thÈm mü, ho¹t ®éng chÝnh trÞ, ho¹t ®éng ph¸p
luËt, ho¹t ®éng khoa häc hay ho¹t ®éng kinh tÕ.
Sù ph©n biÖt trªn gîi ra hai ®iÒu: 1/ c¬ cÊu çc H§GD trong nhµ trêng
cÇn ®îc x¸c ®Þnh theo môc tiªu gi¸o dôc, mµ tríc hÕt nh»m ®¸p øng nhu
cÇu x· héi vµ nhu cÇu ph¸t triÓn con ngêi, nhng còng kh«ng thÓ ®i qu¸ xa
so víi c¬ cÊu nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n cña ngêi häc v× dÔ bá lì c¬ héi
ph¸t triÓn cña trÎ, võa l·ng phÝ thêi gian, võa phÝ c«ng cña tæ chøc ho¹t
®éng thõa hoÆc kÐm hiÖu qu¶. Víi trÎ mÇm non, ho¹t ®éng gi¸o dôc ®¹o
®øc chØ lµ m«i trêng ®Ó çc ch¸u nhËn thøc, giao tiÕp, ch¬i vµ sinh ho¹t
17

díi ¶nh hëng cña çc gi¸ trÞ ®¹o ®øc, çc quan hÖ ®¹o ®øc ®îc ho¹ch
®Þnh trong ®ã, chø nã kh«ng ®Î ra mét ho¹t ®éng ®Æc thï nµo cã ®éng
c¬ ®¹o ®øc tù gi¸c ë trÎ c¶. Víi nhiÒu ho¹t ®éng gi¸o dôc kh¸c, t×nh h×nh
còng gièng nh vËy; 2/ çc ho¹t ®éng c¬ b¶n vµ kh«ng c¬ b¶n cña ngêi häc
kh«ng ph¶i lµ c¬ cÊu cè ®Þnh, mµ chóng ph¸t triÓn theo quy luËt ç nh©n vµ
løa tuæi. Sù ph¸t triÓn ç nh©n cña ngêi häc dùa vµo ho¹t ®éng cña chÝnh hä
nh lµ chñ thÓ ho¹t ®éng. Nãi çch kh¸c, muèn cã sù ph¸t triÓn ç nh©n ph¶i
cã tiÒn ®Ò lµ sù ph¸t triÓn cña ho¹t ®éng cña chÝnh ç nh©n ®ã. Çc H§GD
t¹o m«i trêng cho çc ho¹t ®éng cña ngêi häc, vµ nh÷ng ho¹t ®éng cña
ngêi häc quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña hä. Çc H§GD ph¶i dùa vµo ho¹t
®éng cña ngêi häc, mÆt kh¸c, ho¹t ®éng cña ngêi häc ®îc ®Þnh híng bëi
çc H§GD, nhng chóng kh«ng hÒ thay thÕ cho nhau ®îc. TÊt c¶ nh÷ng
H§GD vµ nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau cña chóng trong vµ ngoµi nhµ trêng
cÇn ®îc ho¹ch ®Þnh sao cho ph¸t huy ®îc tèt nhÊt nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n
cña ngêi häc, tËp trung u tiªn vµ ®Èy m¹nh nh÷ng ho¹t ®éng nµy, mÆt kh¸c
®¸p øng ®óng møc nh÷ng yªu cÇu ho¹t ®éng kh«ng c¬ b¶n cña nh÷ng ç
nh©n ngêi häc.
Çc ho¹t ®éng GD thêng nh»m vµo nh÷ng mÆt gi¸o dôc t¬ng øng. V×
vËy, nÕu trong nhµ trêng cã bao nhiªu mÆt gi¸o dôc ®îc x¸c ®Þnh th× còng
cã bÊy nhiªu H§GD. Nh÷ng t¸t c¶ ph¶i dùa trªn nÒn t¶ng d¹y häc. VÊn ®Ò
cha ®îc s¸ng tá ë ®©y chÝnh lµ: çc ho¹t ®éng GD ngoµi ho¹t ®éng d¹y häc
cã ph¶i lµ mét qu¸ tr×nh kh«ng? D¹y häc cã dÆc tÝnh qu¸ tr×nh, ai còng thõa
nhËn nh vËy. Nhng çc H§GD kh¸c th× sao? Mçi H§GD theo tõng mÆt
gi¸o dôc cã thÓ ®îc xem lµ mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc cô thÓ kh«ng? Céng tÊt
c¶ nh÷ng H§GD l¹i th× cã thµnh mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng? Trªn thùc
tÕ cã qu¸ tr×nh gi¸o dôc chung Êy hay kh«ng? Theo t«i, trong nh÷ng ho¹t
®éng nµy, tÝnh riªng còng nh nãi chung, çi thùc sù lµ qu¸ tr×nh vÉn lµ d¹y
häc, cßn nh÷ng thø ngoµi d¹y häc th× kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh. NÒn t¶ng cña
nh÷ng H§GD lµ d¹y häc, dï çc H§GD nµy ®îc tæ chøc ngoµi çc m«n
häc, thÝ dô, buæi sinh ho¹t líp, ch¬ng tr×nh lao ®éng vÖ sinh trêng së… chØ
lµ çc qu¸ tr×nh gi¸o dôc khi chóng bao hµm d¹y häc, vµ kh«ng thÓ lµ qu¸
tr×nh gi¸o dôc nÕu trong ho¹t ®éng Êy kh«ng cã tæ chøc d¹y häc. Do ®ã,
qu¸ tr×nh gi¸o dôc tæng thÓ còng chØ diÔn ra nh mét qu¸ tr×nh nÕu nã cã nÒn
t¶ng lµ d¹y häc, vµ d¹y häc ®îc hiÓu réng h¬n çc m«n häc v× trong tÊt c¶
18

nh÷ng H§GD kh¸c còng cã d¹y häc. Cã thÓ kÕt luËn r»ng, qu¸ tr×nh gi¸o
dôc bao gåm qu¸ tr×nh d¹y häc+ nh÷ng ¶nh hëng vµ t¸c ®éng gi¸o dôc
kh¸c dùa vµo qu¸ tr×nh d¹y häc+ nh÷ng nhiÖm vô båi dìng, híng dÉn
sù ph¸t triÓn t©m lý vµ x· héi cña ngêi häc+ nh÷ng ho¹t ®éng cña ngêi
häc ®Ó häc ®éc lËp, tù gi¸o dôc, tù rÌn luyÖn, tù kiÓm tra, tù qu¶n, tù
®¸nh gi¸, tù ®iÒu chØnh vµ tù ph¸t triÓn. Së dÜ cã thÓ nhËn d¹ng ®îc vµ
diÒu hµnh ®îc qu¸ tr×nh gi¸o dôc chÝnh lµ nhê ®iÒu hµnh çi lâi cña nã lµ
qu¸ tr×nh d¹y häc. Trªn thùc tÕ, chØ cã mét qu¸ tr×nh tån t¹i ®éc lËp trong
nhµ trêng, cã chøc n¨ng s¬ cÊp, lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. Cßn çc H§GD kh¸c
cã chøc n¨ng thø cÊp, kh«ng tån t¹i ®éc lËp mµ dùa vµo d¹y häc, vµ cïng
víi d¹y häc t¹o nªn qu¸ tr×nh gi¸o dôc tæng thÓ.
Cã lý lÏ cho r»ng trong nhµ trêng tån t¹i mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo
nghÜa hÑp, bëi v× nÕu kh«ng cã qu¸ tr×nh nµy th× t¹i sao trong Gi¸o dôc häc
l¹i cã chuyªn ngµnh Lý luËn gi¸o dôc(theo nghÜa hÑp)? Kh«ng thÓ xem sù
tån t¹i nh÷ng t tëng hay lý thuyÕt nµo ®Êy vÒ mét sù vËt lµ tiªu chuÈn ®Ó
x¸c ®Þnh sù vËt Êy tån t¹i kh¸ch quan ®îc. Ai còng biÕt, cã rÊt nhiÒu lý
thuyÕt vÒ thÇn th¸nh, nhng kh«ng ai chøng minh ®îc sù tån t¹i kh¸ch quan
cña çc thÇn linh hay ma quû; Khæng Tö nªu ra lý thuyÕt ThÕ giíi ®¹i ®ång
çch ®©y trªn 2000 n¨m, nhng cha ai tr«ng thÊy çi thÕ giíi nµy bao giê…
Ngîc l¹i, cã rÊt nhiÒu sù vËt tån t¹i kh¸ch quan ngoµi ý thøc con ngêi, v×
vËy ch¼ng hÒ cã ý niÖm hay lý thuyÕt nµo vÒ chóng c¶. Song kh«ng ph¶i v×
thÕ l¹i cho r»ng chóng kh«ng tån t¹i. Theo t«i, Lý luËn gi¸o dôc lµ bé phËn
lý thuyÕt s ph¹m vÒ çc ho¹t ®éng gi¸o dôc ngoµi qu¸ tr×nh d¹y häc çc
m«n häc, nhng nã bao qu¸t c¶ viÖc d¹y häc bªn trong nh÷ng ho¹t ®éng GD
nµy. Çc H§GD ngoµi qu¸ tr×nh d¹y häc m«n häc còng cã nh÷ng chøc
n¨ng huÊn luyÖn(h×nh thµnh tri thøc, kü n¨ng, ph¬ng thøc ®¸nh gi¸…), t¸c
®éng trùc tiÕp vµo ý thøc vµ hµnh vi ngêi häc, vµ kÝch ho¹t sù ph¸t triÓn cña
hä. Tuy vËy, chøc n¨ng ®Æc thï cña çc H§GD nµy lµ gi¸o dôc vµ ph¸t
triÓn gi¸ trÞ ç nh©n trªn nh÷ng thang chuÈn chung cña céng ®ång vµ
thêi ®¹i. Nh vËy, gi¸o dôc theo nghÜa hÑp chÝnh lµ gi¸o dôc gi¸ trÞ th«ng
qua çc ho¹t ®éng gi¸o dôc ®îc ®Þnh híng gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh, ®îc thùc hiÖn
tríc hÕt trong d¹y häc(m«n häc vµ ngoµi m«n häc) vµ ®ång thêi trong çc
ho¹t ®éng kh¸c, vµ ë ®©y yÕu tè mang ®Æc tÝnh qu¸ tr×nh lµ d¹y häc.
19

D¹y häc vµ qu¸ tr×nh d¹y häc lµ nh÷ng kh¸i niÖm Ýt g©y ra nghi ngê
nhÊt, nhng vÉn cã thÓ n¶y sinh c©u hái: hai thø nµy cã ®ång nhÊt kh«ng?
Qu¸ tr×nh d¹y häc chØ diÔn ra trong çc m«n häc hay trong nh÷ng lÜnh vùc
ho¹t ®éng kh¸c n÷a? §iÒu thø nhÊt dÔ tr¶ lêi: nh÷ng viÖc d¹y vµ häc ngoµi
quy ®Þnh ph¸p lý vµ hµnh chÝnh, ngoµi môc tiªu vµ ch¬ng tr×nh gi¸o dôc
chÝnh thøc, ngoµi sù kiÓm tra, thanh tra, ®¸nh gi¸ vÒ qu¶n lý vµ chuyªn m«n
cña çc cÊp qu¶n lý nhµ níc vµ chØ ®¹o chÝnh thèng vµ t¬ng tù nh vËy, còng
®ång thêi n»m ngoµi qu¸ tr×nh d¹y häc, do ®ã chóng kh«ng ph¶i lµ qu¸
tr×nh d¹y häc. KÓ c¶ nh÷ng viÖc d¹y vµ häc trong ch¬ng tr×nh nhng kh«ng
tu©n theo ®óng häc chÕ, kh«ng ®¶m b¶o çc nguyªn t¾c vµ ph¬ng ph¸p luËn
®· quy ®Þnh chÝnh thøc, còng kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh d¹y häc theo ®óng
nghÜa cña nã. Nh vËy, trong d¹y häc cã qu¸ tr×nh d¹y häc vµ cã nh÷ng hiÖn
tîng d¹y häc t¶n m¹n, kh«ng kiÓm so¸t ®îc, tù ph¸t vµ kh«ng mong muèn.
VÒ c©u hái thø hai, cã hai sù kiÖn: 1/ qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng chØ lµ
ph¬ng tiÖn, lµ con ®êng c¬ b¶n ®Ó gi¸o dôc trÝ tuÖ vµ h×nh thµnh häc vÊn
theo çc lÜnh vùc khoa häc, kü thuËt, nghÖ thuËt vµ çc ngµnh ho¹t ®éng x·
héi ®· ®îc quy chiÕu thµnh çc m«n häc, mµ cßn lµ con ®êng c¬ b¶n ®Ó
thùc hiÖn tÊt c¶ nh÷ng nhiÖm vô gi¸o dôc trong nhµ trêng. BÊt kÓ H§GD
nµo tríc hÕt ®Òu th«ng qua vµ dùa vµo viÖc d¹y häc çc m«n häc, qua hÖ
thèng bé m«n; 2/ ngoµi hÖ thèng m«n häc, mçi H§GD l¹i cã c¬ së d¹y häc
riªng cña nã- H§GD ®¹o ®øc cã qu¸ tr×nh d¹y häc m«n C«ng d©n-§¹o ®øc,
H§GD thÓ chÊt cã viÖc d¹y häc m«n ThÓ dôc, VÖ sinh, H§GD thÈm mü cã
viÖc d¹y häc çc m«n NghÖ thuËt nh H¸t, Nh¹c, T¹o h×nh, Móa, V¨n ch¬ng
v.v…Ngoµi hÖ thèng m«n chung vµ çc m«n riªng, mçi H§GD vÉn cã
nh÷ng h×nh thøc d¹y häc kh¸c tuy kh«ng chÆt chÏ, thÝ dô H§GD ®¹o ®øc cã
thÓ th«ng qua çc cuéc thi t×m hiÓu m«i trêng vµ b¶o vÖ m«i trêng, thi
tuyªn truyÒn phßng chèng ma tuý vµ tÖ n¹n x· héi- ®ã chÝnh lµ nh÷ng h×nh
thøc më cña d¹y häc. BÊt kú H§GD nµo kh¸c còng gièng nh vËy, ®Òu cã
çi lâi lµ d¹y häc.
Qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng gi¸o dôc xÐt theo çch tiÕp cËn
trªn còng kh«ng ®ång nhÊt víi nhau. Cã rÊt nhiÒu ho¹t ®éng gi¸o dôc, nÕu
muèn cã bao nhiªu chóng ta sÏ tæ chøc bÊy nhiªu, chØ viÖc quy ®Þnh chóng
vµ s¾p xÕp chóng hîp lý trong môc tiªu vµ ch¬ng tr×nh gi¸o dôc. Cho ®Õn
20

nay trong nhµ trêng ®· cã hµng chôc H§GD kh¸c nhau: c«ng d©n-®¹o ®øc,
d©n sè, m«i trêng, lao ®éng, ph¸p luËt, thÓ chÊt-quèc phßng, lÔ gi¸o, kü
thuËt, kinh tÕ, t tëng-chÝnh trÞ, gi¸ trÞ, gia ®×nh, vµ çc H§GD trong çc
m«n häc. NÕu mçi thø nµy lµ mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc th× t×nh h×nh sÏ ra sao
trong vµi chôc n¨m tíi, vµi tr¨m n¨m tíi? Kh«ng thÓ qu¶n lý vµ lµm chñ ®-
îc mét kh¸ch thÓ rèi mï víi hµng chôc hay hµng tr¨m qu¸ tr×nh nh vËy.
Trªn thùc tÕ còng kh«ng cã b»ng chøng thuyÕt phôc vÒ sù tån t¹i cña nh÷ng
qu¸ tr×nh gi¸o dôc bé phËn riªng lÎ nµy, c¶ vÒ diÔn biÕn, ph¬ng thøc, logic,
tiÕn ®é lÉn kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶. Trong d¹y häc, nÕu ®· qua bµi Ph¬ng tr×nh
bËc hai th× chóng ta biÕt râ ®· dïng hÕt mÊy tiÕt häc, bao nhiªu häc sinh
n¾m ®îc lý thuyÕt vµ cã kü n¨ng gi¶i ph¬ng tr×nh nµy, ®Ó cñng cè th× cÇn
mÊy bµi tËp, bµi kiÓm tra. Nhng qua bµi LÔ ®é(M«n ®¹o ®øc), çi mµ chóng
ta n¾m ®îc thùc sù vÉn lµ nhËn thøc cña häc sinh vÒ phÈm chÊt lÔ ®é,
cßn em nµo thËt sù lÔ ®é vµ vµo lóc nµo th× x¶y ra ®iÒu ®ã, em nµo tiÕn bé
®Õn ®©u vÒ viÖc rÌn luyÖn phÈm chÊt nµy, em nµo ®Õn c¶ ®êi cha ch¾c ®·
biÕt lÔ ®é… th× kh«ng thÓ nhËn ®Þnh ch¾c ch¾n ®îc. KÓ c¶ nh÷ng biÖn ph¸p
s ph¹m còng kh«ng thÓ ho¹ch ®Þnh ch¾c ch¾n, thÝ dô cho em cha biÕt lÔ ®é
häc thªm vµi bµi ®¹o ®øc n÷a th× kÕt qu¶ vÉn cã 3 kh¶ n¨ng: cµng kh«ng
biÕt lÔ ®é, vÉn nh tríc, trë nªn lÔ ®é h¬n. NÕu trï ®Þnh trªn nh÷ng häc sinh
kh¸c, th× mäi ®iÒu l¹i trë vÒ t×nh tr¹ng ®o¸n mß, lóc nµo nh÷ng vô viÖc nµy
còng ®Òu nh míi tinh, kh«ng thÓ cÇm ch¾c tõ tríc ®îc.
Nh vËy, cã rÊt nhiÒu H§GD nhng chØ cã mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc
duy nhÊt bao gåm nhiÒu mÆt, nhiÒu khÝa c¹nh, nhiÒu quan hÖ, nhiÒu
chøc n¨ng vµ nhiÒu chÊt lîng. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc thùc chÊt còng lµ mét
hiÖn tîng thø cÊp, nã kh«ng tån t¹i ®éc lËp ®îc mµ dùa vµo çi lâi lµ qu¸
tr×nh d¹y häc. ChÝnh qu¸ tr×nh d¹y häc quy tô quanh nã tÊt c¶ nh÷ng
H§GD kh¸c, ®em l¹i cho chóng ®Æc tÝnh qu¸ tr×nh vµ qu¸ tr×nh tæng thÓ nµy
mang nhiÒu chÊt lîng h¬n, phøc t¹p h¬n nhng còng hoµn thiÖn h¬n so víi
qu¸ tr×nh d¹y häc.
1.Gi¸o dôc häc. Chñ biªn: Iu. K. Babansky. Gi¸o dôc häc, M. 1988.
2.C¬ së lý luËn cña qu¸ tr×nh d¹y häc trong nhµ trêng X« ViÕt. Chñ biªn:
V.V. Craevsky, I.Ia. Lerner. Gi¸o dôc häc, M. 1989.
21

3.Cuéc t×m kiÕm s ph¹m. Biªn so¹n: I.N. Bagienova. Gi¸o dôc häc, M.
1987.
4.Nh÷ng ®Æc trng cña ph¬ng ph¸p d¹y häc theo t tëng gi¸o dôc tÝch cùc
trong nhµ trêng phæ th«ng hiÖn nay. §Ò tµi cÊp Bé B96-49-15, ViÖn KHGD,
Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm: §Æng Thµnh Hng.
5.Th¸i Duy Tuyªn. Mét sè vÊn ®Ò hiÖn ®¹i gi¸o dôc häc. Gi¸o dôc, Hµ Néi,
1998.
ch¬ng iii.
§èi tîng vµ môc tiªu cña Lý luËn d¹y häc
1.MÆc dï vÊn ®Ò ®èi tîng vµ môc tiªu cña bÊt kú ngµnh khoa häc nµo
còng lu«n ®îc ®Æt ra ngay tõ buæi ®Çu h×nh thµnh khoa häc ®ã, song nã
còng lu«n lµ vÊn ®Ò bøc xóc ë mäi giai ®o¹n ph¸t triÓn khoa häc. VÒ ®èi t-
îng vµ môc tiªu cña Lý luËn d¹y häc (LLDH) cho ®Õn nay vÉn cßn rÊt
nhiÒu ®iÒu ph¶i th¶o luËn thªm. §Ó bµn cô thÓ, cÇn ph©n biÖt ®èi tîng vµ
môc tiªu.
Trong quan hÖ víi chñ thÓ ho¹t ®éng ( nghiªn cøu, qu¶n lý, giao
tiÕp…), ®èi tîng lu«n lµ çi kh¸ch quan, thuéc hiÖn thùc bªn ngoµi chñ thÓ
®ã. §èi tîng n»m ë kh¸ch thÓ, ®èi diÖn víi chñ thÓ. Trong ho¹t ®éng khoa
häc hay nghiªn cøu khoa häc, ®èi tîng lµ çi cha ®îc nhËn thøc, cha biÕt,
cha ®îc m« t¶ vµ gi¶i thÝch, hoÆc ®îc nhËn thøc cha ®Çy ®ñ, cha ®Õn møc
tho¶ m·n ®îc nhu cÇu vµ ®¸p øng ®îc môc tiªu cña chñ thÓ nghiªn cøu.
Trong ph¹m vi mçi ho¹t ®éng cô thÓ, chñ thÓ vµ ®èi tîng lu«n g¾n liÒn
víi nhau, cïng mét lóc xuÊt hiÖn hoÆc cïng mét lóc biÕn mÊt. Ç nh©n chØ
lµ chñ thÓ ho¹t ®éng khi anh ta cã ®èi tîng ho¹t ®éng, vµ chÝnh sù vËt ®·
khiÕn ç nh©n Êy trë thµnh chñ thÓ còng lËp tøc trë thµnh ®èi tîng ho¹t
®éng cña anh ta. Khi ai ®ã cha cã ( cha x¸c ®Þnh) ®èi tîng ho¹t ®éng, ®¬ng
nhiªn ho¹t ®éng cha diÔn ra, vµ còng ®¬ng nhiªn ngêi ®ã cha ph¶i lµ chñ
thÓ ho¹t ®éng. Khi mét sù vËt nµo ®ã cha tham gia vµo ho¹t ®éng, cha cã
t¸c dông ®éng c¬ ho¸ mét ç nh©n nµo ®ã th× nã cha ph¶i lµ ®èi tîng ho¹t
®éng cña ng¬× Êy.
22

Tuy dÝnh liÒn víi chñ thÓ nh h×nh víi bãng, song ®èi tîng cã c¬ së
kh¸ch quan. Cho dï ngêi ta chÊm døt, bá dë hay thay ®æi ho¹t ®éng, th× sù
vËt kh¸ch quan lµm c¬ së n¶y sinh ®èi tîng vÉn tån t¹i. Vµ cã thÓ vµo thêi
®iÓm kh¸c, trong hoµn c¶nh kh¸c, mét ®èi tîng kh¸c l¹i tõ c¬ së ®ã n¶y
sinh cïng víi chñ thÓ míi. C¬ së kh¸ch quan cña ®èi tîng thêng ®îc gäi
b»ng thuËt ng÷ Kh¸ch thÓ. Chñ thÓ cßn hay mÊt, biÕt hay kh«ng biÕt, c¶m
hay nghÜ g×…th× kh¸ch thÓ vÉn kh«ng v× thÕ mµ thay ®æi, nã vÉn lµ nã. ThÝ
dô : hiÖn thùc d¹y häc ®ang diÔn ra trong nhµ trêng, trong gia ®×nh…, bao
gåm nh÷ng quan hÖ, t×nh huèng, xu thÕ, ®Æc ®iÓm, thuéc tÝnh nµo ®ã vÉn cø
diÔn ra mét çch kh¸ch quan, bÊt kÓ çc nhµ Lý luËn d¹y häc cã biÕt hay
hiÓu nã hay kh«ng, cã quan t©m hay thê ¬ víi nã hay kh«ng, thËm chÝ khi
cha ra ®êi LLDH hoÆc lÜnh vùc lý luËn nµy ®ét nhiªn biÕn mÊt th× hiÖn thùc
®ã vÉn ®· tån t¹i vµ sÏ cßn tån t¹i.
Môc tiªu lµ çi chñ quan, lµ kÕt qu¶ dù kiÕn vµ mong muèn sÏ ®¹t ®îc.
Nã lµ ý ®å, ý tëng trong t duy cña ngêi ta, hoÆc lµ m« h×nh ng«n ng÷ ( m«
t¶ cÊu tróc, néi dung b»ng ng«n b¶n), m« h×nh logic ( con sè, chØ sè, kh¸i
niÖm…), m« h×nh biÓu trng hay ®å ho¹ ( ®å thÞ, h×nh vÏ, tranh ¶nh), m« h×nh
kü thuËt v.v… VÒ nguyªn t¾c, khi chñ thÓ nhËn thÊy sù vËt nµo ®Êy cã thÓ vµ
høa hÑn ®¸p øng ®îc môc tiªu ho¹t ®éng cña m×nh, th× sù vËt nµy trë thµnh
®èi tîng cña ho¹t ®éng. Trong trêng hîp ph¸n ®o¸n ®óng vµ tiÕn hµnh ho¹t
®éng phï hîp víi b¶n chÊt cña ®èi tîng, th× chñ thÓ nãi chung sÏ ®¹t ®îc
môc tiªu. NÕu ngîc l¹i, th× nãi chung ho¹t ®éng sÏ kh«ng dÉn chñ thÓ tíi ®-
îc môc tiªu tøc lµ kÕt qu¶ mµ anh ta mong muèn, nã sÏ dÉn tíi nh÷ng hËu
qu¶ kh«ng mong muèn hoÆc bÊt ngê ®èi víi chñ thÓ.
Nãi mét çch h×nh tîng, th× môc tiªu Èn phÝa sau ®èi tîng ho¹t ®éng.
Nhng chóng lµ hai thø hoµn toµn kh¸c nhau : ®èi tîng n»m ë kh¸ch thÓ ®éc
lËp víi chñ thÓ, cßn môc tiªu l¹i hoµn toµn phô thuéc vµo chñ thÓ. Trªn mét
®èi tîng, chñ thÓ cã thÓ nh»m mét hoÆc mét sè môc tiªu, lóc nµy x¸c ®Þnh
môc tiªu lµ A nhng cã thÓ sau mét thêi kú nghiªn cøu míi nhËn ra ®· nhÇm
hoÆc nÈy ra ý ®å kh¸c nªn cÇn ph¶i x¸c ®Þnh l¹i môc tiªu lµ B. Trong nhiÒu
trêng hîp, ngêi nghiªn cøu ph¶i ®iÒu chØnh môc tiªu ( ý ®Þnh chñ quan cña
m×nh) nhiÒu lÇn trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu. NÕu môc tiªu lµ kiªn ®Þnh,
ch¼ng h¹n dï thÕ nµo còng ph¶i m« t¶ vµ thiÕt kÕ ®îc nh÷ng kü thuËt
23

th¶o luËn cã hiÖu qu¶ trong çc chñ ®Ò häc tËp cña m«n §Þa lý, th× lóc
nµy çi ph¶i ®iÒu chØnh l¹i chÝnh lµ ®èi tîng nghiªn cøu nÕu chñ thÓ nhËn
thÊy, víi ®èi tîng ®· x¸c ®Þnh tríc ®©y th× rÊt Ýt triÓn väng ®¹t môc tiªu, cÇn
lùa chän mét ®èi tîng kh¸c cã triÓn väng h¬n. Cã thÓ x¶y ra sù ®iÒu chØnh
®èi tîng nh sau : lóc ®Çu, nã ®îc x¸c ®Þnh lµ Nh÷ng h×nh thøc sö dông
trùc quan, giao tiÕp ng«n ng÷, quan hÖ s ph¹m thµy- trß trong giê lªn
líp, vÒ sau nã ®îc x¸c ®Þnh l¹i víi sù bæ sung Nh÷ng t×nh huèng d¹y häc,
nh÷ng ph¬ng thøc ho¹t ®éng nhãm cña häc sinh. Víi ®èi tîng míi, kh¶
n¨ng ®¹t môc tiªu sÏ cao h¬n nÕu chñ thÓ tiÕn hµnh nghiªn cøu phï hîp vÒ
mÆt logic vµ ph¬ng ph¸p.
XÐt tæng thÓ, nÕu trong LLDH hiÖn nay cã viÖc ®Æt ra môc tiªu quan
träng lµ x©y dùng çc ph¬ng ph¸p d¹y häc hiÖu qu¶ cao theo nguyªn t¾c
ph¸t hiÖn- t×m tßi ch¼ng h¹n, th× chóng ta cÇn nhËn thøc vµ gi¶i thÝch ®îc
nh÷ng tÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm cña çc hµnh ®éng t×m tßi trong viÖc häc tËp cña
häc sinh, mèi quan hÖ gi÷a néi dung tµi liÖu, ph¬ng tiÖn häc tËp vµ çc ph-
¬ng thøc ho¹t ®éng (giao tiÕp, nhËn thøc, häc tËp) cña häc sinh. NÕu x¸c
®Þnh ®èi tîng nghiªn cøu lµ néi dung, qu¸ tr×nh d¹y häc hoÆc nh÷ng biÖn
ph¸p s ph¹m nµo ®ã… th× sÏ sai lÇm. Çc gi¸o viªn, çc nhµ qu¶n lý chuyªn
m«n cña trêng häc míi nghiªn cøu néi dung, qu¸ tr×nh hoÆc çc biÖn ph¸p
d¹y häc, cßn LLDH ph¶i coi nh÷ng thø nµy lµ môc tiªu, tøc lµ ph¶i nghiªn
cøu çi g× ®Ó t¹o ra qu¸ tr×nh d¹y häc hoÆc tõng thµnh tè cña nã ( néi dung,
ph¬ng ph¸p, biÖn ph¸p…) díi h×nh th¸i lý thuyÕt vµ kü thuËt.
Tãm l¹i, qu¸ tr×nh d¹y häc còng nh nh÷ng thµnh tè cña nã lµ môc tiªu
cña nh÷ng nghiªn cøu LLDH xÐt vµo thêi ®iÓm tríc vµ trong khi tiÕn hµnh
nghiªn cøu, mÆt kh¸c chóng lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng nghiªn cøu LLDH xÐt
vµo thêi ®iÓm kÕt thóc thµnh c«ng ho¹t ®éng nghiªn cøu. C¶ môc tiªu vµ
kÕt qu¶ nghiªn cøu- mét thø ®îc ®Æt ra tríc khi nghiªn cøu, mét thø ®¹t ®îc
sau khi nghiªn cøu- ®Òu lµ nh÷ng sù vËt kh¸c h¼n ®èi tîng nghiªn cøu.
2. LLDH cho ®Õn nay vÉn lµ mét thuËt ng÷ kh«ng dÔ hiÓu. Trong trêng
s ph¹m cã nh÷ng gi¸o tr×nh, ch¬ng tr×nh, m«n häc mµ sinh viªn ph¶i nghiªn
cøu, gi¶ng viªn ph¶i tr×nh bµy trªn gi¶ng ®êng vµ híng dÉn sinh viªn nghiªn
cøu, cßn gi¸o viªn trêng phæ th«ng vµ çc nhµ qu¶n lý trêng häc thØnh
tho¶ng ph¶i më ra xem l¹i cho khái quªn nh÷ng bµi b¶n chuyªn m«n, ®îc
24

gäi lµ Lý luËn d¹y häc. M«n LLDH lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña sinh viªn vµ
cña nh÷ng ai thÝch nghiªn cøu nã, cßn b¶n th©n nã kh«ng nghiªn cøu çi g×
c¶, chØ ®¬n gi¶n lµ mét m«n häc, hay häc phÇn trong néi dung ®µo t¹o s
ph¹m. §ã lµ b¶n rót gän vµ tinh gi¶n cña néi dung vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu
khoa häc trong lÜnh vùc Lý luËn d¹y häc. LÜnh vùc nµy bao gåm nh÷ng ho¹t
®éng nghiªn cøu khoa häc, cßn m«n LLDH chØ lµ n¬i tr×nh bµy kÕt qu¶
nghiªn cøu, nh÷ng gi¸ trÞ øng dông ®Ó gióp sinh viªn häc nghÒ d¹y häc.
M«n häc lu«n lµ m«i trêng nghiªn cøu häc tËp cña sinh viªn, chø kh«ng
ph¶i lµ ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc.
Nhng l©u nay viÖc ph©n biÖt chuyªn ngµnh khoa häc Lý luËn d¹y häc
vµ m«n häc cïng tªn víi nã l¹i Ýt ®îc quan t©m. Do t×nh tr¹ng kh«ng râ
rµng nµy, ®«i khi nh÷ng ®èi tîng häc tËp ( néi dung m«n häc) cña sinh viªn
nh giê häc, ph¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, nguyªn t¾c, quy t¾c, kü n¨ng d¹y häc,
thËm chÝ c¶ qu¸ tr×nh d¹y häc, ch¬ng tr×nh d¹y häc… ®îc x¸c ®Þnh lµ ®èi t-
îng nghiªn cøu cña nhiÒu c«ng tr×nh LLDH trong ®Ò tµi, luËn v¨n, luËn ¸n.
§iÒu nµy lµ mét nçi ¸m ¶nh, g©y trë ng¹i rÊt lín cho viÖc h×nh thµnh gi¶
thuyÕt khoa häc, x©y dùng nhiÖm vô, néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.
Kh«ng Ýt nhµ nghiªn cøu chuyªn nghiÖp, sinh viªn, häc viªn, nghiªn cøu
sinh trong ®Ò tµi cña m×nh ®· kh«ng x¸c ®Þnh ®îc ®èi tîng nghiªn cøu khoa
häc, v× ®· tëng r»ng ®äc, hiÓu, gi¶i thÝch, vËn dông ®îc nh÷ng thø viÕt trong
gi¸o tr×nh vµ s¸ch LLDH tøc lµ nghiªn cøu lý luËn, nh÷ng ph¬ng ph¸p, biÖn
ph¸p, kü n¨ng… ®îc tr×nh bµy trong s¸ch lµ ®èi tîng nghiªn cøu. TÊt nhiªn
chóng còng lµ mét thø ®èi tîng nghiªn cøu, song ®ã lµ nghiªn cøu häc tËp.
ViÖc nghiªn cøu häc tËp s¸ch vë lµ yªu cÇu ®¬ng nhiªn cña çc nhµ khoa
häc, nhng chØ lµ yªu cÇu tèi thiÓu, bëi v× ngay c¶ sinh viªn còng ph¶i n¾m
®îc nh÷ng ®iÒu tèi gi¶n nµy. Nghiªn cøu cña sinh viªn, gi¸o viªn chñ yÕu
nh»m häc tËp, hiÓu vµ vËn dông nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc. Trong
khi ®ã, çc nghiªn cøu LLDH ph¶i nh»m s¸ng t¹o ra néi dung, ph¬ng ph¸p,
kü n¨ng, çc m« h×nh, c¬ cÊu, logic… cña qu¸ tr×nh d¹y häc, vµ thiÕt kÕ
toµn bé nh÷ng yÕu tè nµy thµnh mét hÖ thèng tù gi¸c.
Trong nhËn thøc khoa häc còng nh trong ®êi thêng, ®èi täng vµ môc
tiªu ®¬ng nhiªn lµ nh÷ng sù vËt kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, víi môc tiªu lµ h«n
nh©n, th× viÖc t×m hiÓu vµ chinh phôc mét ç nh©n kh¸c giíi chÝnh lµ qu¸
25

tr×nh ®¹t môc tiªu. Ç nh©n ®ã khi ®· ®îc chän chÝnh lµ ®èi tîng nhËn thøc,
giao tiÕp, chinh phôc cña chñ thÓ. Râ rµng ë ®©y ®èi tîng lµ ngêi, cßn môc
tiªu lµ h«n nh©n. Khi ®¹t ®îc h«n nh©n, môc tiªu ®îc hiÖn thùc ho¸ nh lµ
kÕt qu¶ cña nhËn thøc, giao tiÕp, chinh phôc ®èi tîng nhÊt ®Þnh. Néi dung
cña kÕt qu¶ nµy lµ nh÷ng gi¸ trÞ ( häc vÊn, ®¹o ®øc, n¨ng lùc lao ®éng nghÒ
nghiÖp, thÓ chÊt, b¶n lÜnh lµm chñ gia ®×nh v.v…) mµ ngêi ta ph¸n ®o¸n vµ
sau ®ã thu ®îc tõ ®èi tîng. NÕu kh«ng ®¹t ®îc h«n nh©n, tøc lµ môc tiªu
biÕn mÊt hoÆc thay ®æi, th× ç nh©n kh¸c giíi vèn lµ ®èi täng sÏ kh«ng v×
thÕ mµ biÕn mÊt theo môc tiªu cña chñ thÓ. Ngêi ®ã vÉn tån t¹i vµ cã thÓ trë
thµnh ®èi tîng cña mét quan hÖ kh¸c ( bÇu b¹n, anh chÞ em…) víi chÝnh chñ
thÓ cò, hoÆc cña quan hÖ h«n nh©n víi mét chñ thÓ míi, kh¸c tríc.
3. Ngãt tr¨m n¨m nay, quan ®iÓm phæ biÕn ( vµ gi÷ vai trß thèng trÞ rÊt
®¬ng nhiªn trong LLDH) vÒ ®èi tîng cña LLDH cho r»ng ®èi tîng cña
LLDH lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. Kh«ng râ v× sao kh«ng thÊy ai b¸c bá quan
®iÓm nµy, mÆc dï nã sai lÇm qu¸ râ rµng vµ do sai lÇm nµy mµ LLDH hÇu
nh kh«ng cã ®èi tîng nghiªn cøu, kh«ng tiÕn thªm ®îc mét bíc nµo vÒ häc
thuËt kÓ tõ ®Çu thÕ kû 20 ®Õn nay. Nh÷ng tri thøc vµ kü n¨ng cã tÝnh chÊt
míi mÎ ®îc bæ sung vµo LLDH hoµn toµn lµ c«ng lao cña çc khoa häc t©m
lý, çc khoa häc gi¸p ranh nh sinh lý häc, tin häc, çc khoa häc hµnh vi,
çc gi¸o häc ph¸p bé m«n nh To¸n ph¸p, V¨n ph¸p, Ph¸t triÓn ng«n ng÷,
LÞch sö ph¸p…, vµ mét phÇn cña nh÷ng nhµ gi¸o tµi n¨ng. T¹i sao xem qu¸
tr×nh d¹y häc lµ ®èi tîng cña LLDH l¹i lµ sai lÇm?
Qu¸ tr×nh d¹y häc tõ thêi J.A. C«menxky ®Õn nay tuy ®îc gi¶i thÝch vµ
m« t¶ tõ nhiÒu lËp trêng kh¸c nhau, song vÒ nh÷ng ®iÓm sau ®©y th× ai ai
còng thõa nhËn nh nhau.
-Nã lµ çi ®· biÕt, ®· hiÓu, ®· ®îc thiÕt kÕ vµ ho¹ch ®Þnh kh¸ chÆt chÏ
c¶ trªn v¨n b¶n ( luËt, chÝnh s¸ch, ch¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa, tµi liÖu häc
tËp vµ gi¶ng d¹y, ph¬ng tiÖn d¹y-häc…) lÉn trong m«i trêng vµ ho¹t ®éng
thùc tiÔn (nhµ gi¸o , häc sinh, bé m¸y qu¶n lý, c¬ cÊu trêng líp, tµi chÝnh,
kh«ng gian, thêi gian, çc d¹ng ho¹t ®éng…). Ai còng biÕt, tÊt nhiªn LLDH
cµng biÕt râ h¬n hÕt, hµng n¨m, hµng th¸ng, hµng ngµy, hµng giê, qu¸ tr×nh
d¹y häc b¾t ®Çu vµ kÕt thóc khi nµo; cã bao nhiªu m«n häc, bµi häc, m«n
nµo, bµi nµo; cã bao nhiªu vµ nh÷ng kú kiÓm tra, thi cö nµo; cã nh÷ng s¸ch
26

gi¸o khoa vµ nh÷ng tµi liÖu tham kh¶o nµo; ®Þnh híng vµ yªu cÇu ph¬ng
ph¸p d¹y häc nµo, ph¬ng tiÖn d¹y häc nµo; tØ lÖ ®Çu t/ häc sinh, quy m« líp,
tØ lÖ gi¸o viªn/häc sinh v.v… Kh«ng nh÷ng ®· biÕt, ngßi ta cßn tæ chøc ®îc
qu¸ tr×nh d¹y häc vµ nh÷ng thµnh tè cña nã mét çch chÆt chÏ trong lý
thuyÕt ( v¨n b¶n) vµ trong thùc tiÔn nhµ trêng thµnh nh÷ng bµi b¶n cã tÝnh
chÊt hµnh chÝnh, s ph¹m, kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi. Ngay trong ®Þnh nghÜa
qu¸ tr×nh d¹y häc, ngêi ta ®· kh¼ng ®Þnh nã lµ çi d· ®îc nhËn thøc, ®îc
thiÕt kÕ, ®îc tæ chøc vµ ®îc thùc thi trong thùc tiÔn ( lµ qu¸ tr×nh chuyÓn
giao kinh nghiÖm x· héi tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c, tù gi¸c vµ híng
®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã ®iÒu khiÓn, cã ph¬ng ph¸p v.v… nh»m ®¹t môc tiªu
vò trang tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o…, rÌn luyÖn çc phÈm chÊt nh©n çch…
-Çc thµnh tè cña qu¸ tr×nh d¹y häc: môc tiªu, néi dung, ph¬ng ph¸p,
ph¬ng tiÖn, çc ho¹t ®éng cña thµy vµ trß… ®îc m« t¶ vµ gi¶i thÝch t¬ng ®èi
râ trong çc v¨n b¶n hµnh chÝnh vµ chuyªn m«n. §èi víi LLDH, chóng lµ
nh÷ng thø ®· ®îc nhËn thøc råi vµ ®ang ®îc øng dông trong thùc tiÔn gi¸o
dôc. Mét sè nhµ LLDH cßn nªu lªn ®éng lùc, çc quy luËt, çc nguyªn t¾c
vµ ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh d¹y häc vµ nh÷ng yªu cÇu ph¶i tu©n thñ chóng
®óng ®¾n trong c«ng t¸c gi¶ng d¹y.
VÒ nguyªn t¾c, çi ®· biÕt vµ ®ang øng dông ( thùc thi) kh«ng bao giê
lµ ®èi tîng cña nghiªn cøu khoa häc. Ngµnh khoa häc nµo còng t×m hiÓu,
nhËn thøc çi cha biÕt. Qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng nh÷ng lµ çi ®· biÕt,
mµ d· ®îc ho¹ch ®Þnh vµ tiÕn hµnh mét çch bµi b¶n. Nã kh«ng thÓ lµ
®èi tîng cña LLDH.
Trong c«ng t¸c nghiªn cøu hiÖn nay, kh¸ nhiÒu luËn ®iÓm, nguyªn t¾c
chØ ®¹o gi¸o dôc, thÝ dô : “ bèn trô cét cña gi¸o dôc” do UNESCO ph¸t
biÓu, “ GiÊo dôc híng vµo ngêi häc” v.v… vèn lµ sù ®óc kÕt rÊt kh¸i qu¸t
nh÷ng thµnh tùu cña nghiªn cøu khoa häc vµ cña thùc tiÔn gi¸o dôc, l¹i
vßng vo trë thµnh ®èi tîng nghiªn cøu cña mét sè ®Ò tµi gi¸o dôc häc. Nãi
chung, ®Ò tµi khoa häc kh«ng cÇn nghiªn cøu l¹i nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu,
h¬n n÷a lµ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· qu¸ râ rµng, ®îc tæng kÕt ®Õ møc
rÊt chung, kh«ng cã g× ph¶i bµn c·i n÷a. Nãi cho c«ng b»ng, cã mét vµi lo¹i
h×nh nghiªn cøu LLDH lÊy ®èi tîng nghiªn cøu lµ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn
cøu cña ngêi kh¸c hoÆc cña nh÷ng giai ®o¹n nghiªn cøu tríc. §ã lµ nh÷ng
27

nghiªn cøu triÕt häc gi¸o dôc, lÞch sö gi¸o dôc, t tëng gi¸o dôc vµ gi¸o dôc
häc, gi¸o dôc so s¸nh. Môc tiªu cña nh÷ng nghiªn cøu nµy kh«ng ph¶i lµ
c«ng cô t¸c ®éng vµo thùc tiÔn gi¸o dôc, tøc lµ néi dung, ph¬ng ph¸p, kü
thuËt, c«ng nghÖ d¹y häc, hay nãi chung lµ hÖ thèng vµ qu¸ tr×nh d¹y häc,
mµ lµ nh÷ng m« h×nh ®¸nh gi¸, m« h×nh dù b¸o v¹ch ra nh÷ng xu thÕ chung
vµ phæ biÕn cña sù ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ gi¸o dôc häc, nh÷ng bµi häc vµ
gi¸ trÞ lÞch sö cña nh÷ng nÒn gi¸o dôc, t tëng gi¸o dôc vµ lý thuyÕt gi¸o dôc
cña loµi ngêi ®èi víi thêi ®¹i vµ t¬ng lai cña gi¸o dôc.
4. Trong hiÖn thùc x· héi, cã mét m¶ng hiÖn thùc gäi lµ d¹y häc. HiÖn
thùc d¹y häc chÝnh lµ kh¸ch thÓ cña LLDH. Nã bao gåm hai lo¹i hiÖn t-
îng rÊt gÇn gòi nhau, hoµ trén lÉn nhau, dÔ nhÇm víi nhau nhng kh¸c nhau
vÒ nguyªn t¾c. Lo¹i hiÖn tîng thø nhÊt ph¶n ¸nh tæng thÓ vµ toµn bé nh÷ng
yÕu tè cÊu thµnh qu¸ tr×nh d¹y häc, chóng ®· ®îc nhËn thøc vµ ®îc thiÕt kÕ
trong LLDH vµ KHGD nãi chung, ®ang ®îc tæ chøc vµ thùc thi trong nhµ
trêng. Lo¹i hiÖn tîng thø hai- cã thÓ tån t¹i vµ t¸c ®éng ë rÊt nhiÒu h×nh
thøc, cïng tÇng cïng líp hoÆc kh¸c tÇng kh¸c líp, nhng lu«n cã nh÷ng mèi
liªn hÖ vµ quan hÖ nµo ®ã víi qu¸ tr×nh d¹y häc, vµ kh«ng ®ång nhÊt víi
qu¸ tr×nh d¹y häc- cha ®îc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch vÒ mÆt khoa häc hoÆc ®-
îc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch cha ®Çy ®ñ nh qu¸ tr×nh d¹y häc. ChÝnh chóng
hîp thµnh ®èi tîng cña Lý luËn d¹y häc.
Nh vËy, ®èi tîng cña LLDH lµ nh÷ng hiÖn tîng s ph¹m cha ®îc nhËn
thøc hoÆc ®îc nhËn thøc cha ®Çy ®ñ vÒ mÆt khoa häc, ®ang tån t¹i vµ t¸c
®éng trong hiÖn thùc d¹y häc. ViÖc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch khoa häc ®èi t-
îng nµy cho phÐp ph¸t triÓn nh÷ng thµnh phÇn lý thuyÕt vµ øng dông kh¸c
nhau trong LLDH, t¹o ra nh÷ng luËn cø vµ nguyªn t¾c míi ®Ó ®Þnh híng
®óng ®¾n h¬n, hiÖu qu¶ h¬n trong viÖc c¶i thiÖn hoÆc tæ chøc míi qu¸ tr×nh
d¹y häc ë tr×nh ®é ph¸t triÓn cao h¬n. Trong khi tiÕp cËn ®èi tîng nghiªn
cøu, tÊt nhiªn LLDH ph¶i kh¶o s¸t vµ gi¶i thÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm, tr¹ng th¸i,
liªn hÖ ( nhÊt lµ liªn hÖ nh©n qu¶), khuynh híng hiÖn cã cña qu¸ tr×nh d¹y
häc thùc tÕ, ®¸nh gi¸ chóng ®Ó x¸c lËp nh÷ng c¨n cø thùc tiÔn. Song kh«ng
ph¶i v× vËy mµ qu¸ tr×nh d¹y häc l¹i ®îc xem lµ ®èi tîng cña LLDH. Lý
luËn d¹y häc chØ xem viÖc kh¶o s¸t, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng qu¸ tr×nh d¹y häc
lµ ®iÓm xuÊt ph¸t thùc tiÔn ®Ó ®Æt ra vÊn ®Ò, x¸c ®Þnh môc tiªu, h×nh thµnh
28

gi¶ thuyÕt khoa häc, tæ chøc néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu, lùa chän
®Þa bµn, thêi gian vµ quy m« nghiªn cøu trong nh÷ng trêng hîp cô thÓ.
1.Hµ ThÕ Ng÷- §Æng Vò Ho¹t. Gi¸o dôc häc. TËp I, Gi¸o dôc, Hµ Néi,
1987.
2.Th¸i Duy Tuyªn. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n Gi¸o dôc häc hiÖn ®¹i. Gi¸o dôc,
Hµ Néi, 1998.
3.Kharlam«v I. F. Gi¸o dôc häc. Minxc¬, 1976.
4.¤c«n V. Lý luËn d¹y häc. Gi¸o dôc häc, Maxc¬va, 1989.
ch¬ng iv.
B¶n chÊt cña d¹y häc hiÖn ®¹i
VÒ ph¬ng diÖn x· héi-lÞch sö, d¹y häc lµ qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ cña sù
t¸i s¶n xuÊt vµ ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ vµ kinh nghiÖm x· héi c¬ b¶n, cã
chän läc, ë tõng ç nh©n thuéc nh÷ng thÕ hÖ ngêi häc nhÊt ®Þnh ®Ó thùc
hiÖn nh÷ng chøc n¨ng ph¸t triÓn ç nh©n vµ céng ®ång. Trong khu«n khæ
mét thêi ®¹i, mét quèc gia, d¹y häc ®îc chÕ ®Þnh bëi çc thÓ chÕ chñ yÕu
sau: hÖ t tëng x· héi- chÝnh trÞ, ph¸p luËt vµ chÝnh s¸ch; chÕ ®é kinh tÕ; nhu
cÇu häc tËp cña d©n c; çc tÇng v¨n ho¸(tiÒm Èn, trung gian vµ têng minh);
hÖ gi¸ trÞ ®¹o ®øc. D¹y häc vµ gi¸o dôc ë h×nh thøc hiÖn thùc cã cïng cÊu
tróc : ë ®©u cã d¹y häc th× ë ®ã cã gi¸o dôc, chØ cã ®iÒu gi¸o dôc ®ã lµ gÝa
trÞ hay lµ ph¶n gi¸ trÞ xÐt theo chuÈn mùc cña x· héi cô thÓ. Ngîc l¹i, gi¸o
dôc kh«ng thÓ kh«ng dùa trªn d¹y häc. Dï ë ph¬ng thøc nµo th× ®Ó gi¸o dôc
ngêi kh¸c vµ tù gi¸o dôc, nhÊt thiÕt ph¶i cã chuyÖn d¹y vµ häc çi g× ®ã.
D¹y häc tuy nhiªn ®îc ph©n biÖt víi gi¸o dôc ë tÝnh chÊt cña nã. Trong
khi gi¸o dôc lµ nh÷ng qu¸ tr×nh liªn tôc, trõu tîng, cã tÝnh môc ®Ých, cã tÝnh
tù trÞ vµ cã logic tù ph¸t triÓn, th× d¹y häc chØ lµ ph¬ng tiÖn, kh«ng cã gi¸ trÞ
tù th©n, cã tÝnh phô thuéc rÊt chÆt chÏ vµo häc chÕ, cã tÝnh gi¸n ®o¹n. Qu¸
tr×nh d¹y häc ®îc kiÓm so¸t vµ can thiÖp dÔ dµng tõ bªn ngoµi: khi ®· ®Þnh
khai gi¶ng vµo 5/9 th× ch¾c r»ng ngµy ®ã ®óng lµ ngµy häc sinh ®Õn trêng,
khi ®· quy ®Þnh thi 4 hay 6 m«n th× häc sinh sÏ tr¶ thi ngÇn Êy m«n, khi b·o
29

lôt x¶y ra g©y thiÖt h¹i cho trêng së vµ trang thiÕt bÞ th× qu¸ tr×nh d¹y häc
ph¶i t¹m thêi dõng l¹i, khi thay ®æi, chØnh lý ch¬ng tr×nh vµ s¸ch th× häc
tr×nh(néidung, ph¬ng ph¸p, tiÕn ®é, môc tiªu…) còng thay ®æi. ChÝnh v×
vËy, d¹y häc kh«ng tù nã liªn tôc- liªn tôc hay kh«ng lµ do con ngêi qu¶n
lý, ®iÒu hµnh; kh«ng cã tÝnh tù trÞ v× nã ®îc ho¹ch ®Þnh rÊt chÆt chÏ tíi ch©n
t¬ kÏ tãc- tõ môc tiªu, tiÕn tr×nh cho ®Õn kÕt qu¶ cuèi cïng, tõ vËt lùc tíi
nh©n lùc, tõ ®iÒu kiÖn cho ®Õn kh«ng gian-thêi gian.
Môc ®Ých lý tëng cña d¹y häc xÐt ë ph¬ng diÖn nµy lµ gi¸o dôc con
ngêi ph¸t triÓn hµi hoµ vÒ çc mÆt: t©m trÝ(trÝ tuÖ, t×nh c¶m, ý chÝ); thÓ
chÊt(thÓ lùc, thÓ h×nh, thÓ n¨ng); n¨ng lùc ho¹t ®éng thùc tiÔn( n¨ng lùc
kü thuËt tæng hîp-M¸c; kü n¨ng sèng- Ph¬ng T©y; kü n¨ng x· héi-
UNESCO). Néi dung tæng qu¸t cña d¹y häc lµ huÊn luyÖn, båi dìng, ph¸t
triÓn cã ®Þnh híng çc thµnh phÇn thùc thÓ cña con ngêi- T©m hån vµ ThÓ
x¸c; çc chøc n¨ng c¬ b¶n thiÕt yÕu cña mçi ngêi ®èi víi sù ph¸t triÓn cña
chÝnh hä-nhËn thøc, biÓu ®¹t xóc c¶m vµ th¸i ®é, vËn ®éng thÓ chÊt vµ
t©m lý; çc ph¬ng thøc vµ kinh nghiÖm hµnh vi vµ ho¹t ®éng cÇn thiÕt ®Ó
con ngêi sèng an toµn, h¹nh phóc, thµnh ®¹t- ng«n ng÷, ®¹o ®øc, nghÖ
thuËt, logic, khoa häc, c«ng nghÖ, sinh ho¹t, tay nghÒ… Néi dung nµy
ph¶n ¸nh çc m«i trêng vµ çc nhiÖm vô ®Æc thï cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn
con ngêi á mét céng ®ång x¸c ®Þnh mµ kh«ng cã ë bÊt kú céng ®ång nµo
kh¸c.
Ph¬ng thøc tæng qu¸t cña d¹y häc lµ qu¸ tr×nh d¹y häc, tøc lµ qu¸
tr×nh x· héi ho¸ ç nh©n b»ng çc c«ng cô vËt chÊt vµ tinh thÇn cô thÓ, ®îc
ho¹ch ®Þnh chÆt chÏ vÒ nhiÒu mÆt, ®îc tiÕn hµnh cã hÖ thèng, cã quy tr×nh,
cã nguyªn t¾c vµ ph¬ng ph¸p nhÊt ®Þnh. B¶n th©n d¹y häc ®îc xem nh
mét qu¸ tr×nh v× chøc n¨ng chñ yÕu cña nã lµ xö lý: ®ã lµ viÖc xö lý
kinh nghiÖm x· héi tõ h×nh th¸i x· héi thµnh h×nh th¸i ç nh©n, tõ trõu
tîng thµnh cô thÓ, tõ kh¸ch quan thµnh chñ quan, ®îc thùc hiÖn bëi ng-
êi häc trong m«i trêng ®ù¬c tæ chøc ®Æc biÖt vÒ mÆt s ph¹m do nhµ gi¸o t¹o
ra vµ gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh.
Qu¸ tr×nh d¹y häc diÔn ra trªn c¬ së b¶n thÓ luËn cña nã lµ néi dung
d¹y häc. Hai mÆt nµy lu«n thèng nhÊt víi nhau trong d¹y häc dï nãi ë quy
m« nµo, tÇng bËc nµo, thêi ®iÓm nµo, ®Þa ®iÓm nµo còng vËy. Néi dung s
30

ph¹m cña d¹y häc lµ mét thÓ tÝch hîp ®a thµnh tè. C¶ néi dung vµ qu¸ tr×nh
d¹y häc ®îc ph¶n ¸nh vµ thiÕt kÕ ®ång thêi, nhÊt qu¸n víi nhau trong v¨n
b¶n häc tr×nh hay ch¬ng tr×nh. Cã nghÜa lµ, ch¬ng tr×nh chØ lµ v¨n b¶n m« t¶
néi dung vµ qu¸ tr×nh d¹y häc, tù nã kh«ng ph¶i lµ häc tr×nh thùc tÕ. Mçi
häc tr×nh thùc tÕ diÔn ra ®Òu biÓu hiÖn nh lµ thÓ tÝch hîp mÆt néi dung vµ
mÆt qu¸ tr×nh cu¶ d¹y häc.
Mçi thµnh tè cña néi dung d¹y häc tù nã ®· lµ tËp hîp nhiÒu hiÖn tîng.
Tuy vËy, cã thÓ nhãm chóng l¹i dùa vµo vai trß vµ chøc n¨ng chung cña
chóng. Khi ®ã cã thÓ ph©n biÖt ®îc 5 thµnh tè sau: 1/ Néi dung häc vÊn,
bao gåm 4 yÕu tè lµ Tri thøc vÒ tù nhiªn, x· héi, con ngêi, khoa häc,nghÖ
thuËt, kü thuËt vµ vÒ nh÷ng ph¬ng thøc ho¹t ®éng; Çc ph¬ng thøc ho¹t
®éng; Kinh nghiÖm ho¹t ®éng s¸ng t¹o; Kinh nghiÖm ®êi sèng c¶m xóc vµ
®¸nh gi¸. Néi dung nµy ®îc tæ chøc vµ thiÕt kÕ thµnh çc lÜnh vùc häc tËp
vµ çc ho¹t ®éng kh¸c. §©y lµ thµnh tè ®Þnh híng cña d¹y häc, t¬ng ®èi
tÜnh vµ æn ®Þnh; 2/ Çc ho¹t ®éng vµ chñ thÓ ho¹t ®éng, trong ®ã chñ yÕu
lµ ho¹t ®éng gi¶ng d¹y vµ ho¹t ®éng cña ngêi häc, çc quan hÖ gi¸o dôc,
çc hµnh vi giao tiÕp. §©y lµ thµnh tè n¨ng déng, cã chøc n¨ng chñ yÕu lµ
vËn hµnh vµ thùc hiÖn çc nhiÖm vô d¹y-häc; 3/ Çc nh©n tè vµ t×nh
huèng t©m lý, ®¹o ®øc, x· héi- ®Æc biÖt quan träng lµ nhu cÇu d¹y vµ nhu
cÇu häc, ®éng c¬ d¹y vµ ®éng c¬ häc, ý chÝ, t×nh c¶m… cña thµy vµ trß. ®©y
lµ thµnh tè ®éng lùc cña d¹y häc; 4/ Çc nguån lùc vËt chÊt cña d¹y vµ
häc, nh s¸ch, dông cô häc tËp vµ gi¶ng d¹y, c¶nh quan s ph¹m, çc ®iÒu
kiÖn vËt lý, ®Þa lý… tham gia vµo m«i trêng d¹y häc cô thÓ. §©y lµ thµnh tè
cã chøc n¨ng ®iÒu kiÖn cña d¹y häc; 5/ Çc s¶n phÈm cña d¹y häc, tøc lµ
tri thøc, kü n¨ng, th¸i ®é, n¨ng lùc nhËn thøc, n¨ng lùc ®¸nh gi¸, n¨ng lùc
vËn ®éng…Chóng ph¶n ¸nh nh÷ng môc tiªu cña ngêi häc ë ®Çu vµo cña häc
tr×nh vµ nh÷ng kÕt qu¶ hay thµnh tô cña hä ë ®Çu ra cña häc tr×nh. Thµnh tè
nµy cã chøc n¨ng qu¶n lý lµ chÝnh.
VÒ ph¬ng diÖn t©m sinh lý, d¹y häc g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn con ng-
êi vµ x· héi. Nã lµ h×nh thøc phæ biÕn cña sù ph¸t triÓn ç nh©n vµ céng
®ång. Mçi ç nh©n trong bÊt kú x· héi nµo còng ®Òu ®ång thêi ph¸t
triÓn díi hai h×nh thøc: h×nh thøc ç biÖt, ®Æc thï, cña riªng anh ta, do
gen vµ m«i trêng ho¹t ®éng ç nh©n cña ngêi ®ã quy ®Þnh; h×nh thøc phæ
31

biÕn, chung cho c¶ thÕ hÖ hoÆc vµi thÕ hÖ ngêi thuéc céng ®ång nhÊt ®Þnh-
tøc lµ d¹y häc cña céng ®ång ®ã. Nh vËy, ngoµi h×nh thøc ç biÖt, ç nh©n
nµo còng ph¶i ph¸t triÓn díi mét h×nh thøc n÷a, cã tÝnh chÊt phæ biÕn, ®ã lµ
d¹y häc. Nhê chøc n¨ng t¹o d¹ng cho sù ph¸t triÓn ç nh©n, th«ng qua ph¸t
triÓn nh©n tè con ngêi cã ®Þnh híng mµ d¹y häc còng cã chøc n¨ng h×nh
thøc nh vËy ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi nãi chung. Trong tõng lÜnh
vùc hay xÐt chung ë quy m« toµn x· héi, d¹y häc quy ®ång çc ph¬ng
thøc ph¸t triÓn kh¸c nhau cña çc ç nh©n kh¸c nhau trªn nh÷ng
chuÈn mùc chung, nh÷ng thang gi¸ trÞ chung, nh÷ng bæn phËn vµ lîi
Ých chung, song nã kh«ng quy nhÊt tiÕn tr×nh vµ thµnh tùu ph¸t triÓn
cña nh÷ng ç nh©n nµy. V× vËy ç nh©n lu«n cã hai ph¬ng thøc ph¸t triÓn,
trong ®ã kh«ng thÓ kh¼ng ®Þnh çi nµo lµ quyÕt ®Þnh h¬n çi nµo.
Cã nh÷ng nguyªn t¾c kh«ng thÓ bá qua khi suy nghÜ vÒ d¹y häc. NÕu
hiÓu mét çch x¸c ®¸ng b¶n chÊt t©m sinh lý cña d¹y häc th× ph¶i thõa nhËn
tÝnh quy ®Þnh sinh häc trong sù ph¸t triÓn t©m lý lµ v« cïng quan träng, vµ
tõ ®ã ph¶i luËn chøng vµ thiÕt kÕ d¹y häc sao cho thÝch ®¸ng. NÕu chØ nhÊn
m¹nh mét chiÒu r»ng, trÎ con lµ s¶n phÈm cña ngêi lín vµ x· héi, mµ quªn
mÊt r»ng ®iÒu ®ã tuy ®óng, nhng cha ®óng b»ng mét thùc tÕ: trÎ con lµ “cha
mÑ” cña ngêi lín. Ai ai còng vËy, dï th©n phËn ra sao, còng ®Òu trùc tiÕp lµ
s¶n phÈm cña chÝnh m×nh trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn, lµ “con ®Î” cña chÝnh
cËu bÐ, c« bÐ ngµy nµo b©y giê trëng thµnh lªn. “Häc ®Ó trë thµnh chÝnh
m×nh”- Learning to be - ®ã lµ quy luËt mµ d¹y häc ngµy nay cÇn coi träng.
D¹y häc cã chøc n¨ng ph¸t triÓn ngêi, song ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa
nã lµ nguyªn nh©n cña sù ph¸t triÓn, nã ®Î ra trÝ tuÖ, t×nh c¶m, ho¹t ®éng
vµ gi¸ trÞ ë ç nh©n. Chøc n¨ng ®ã cã tÝnh h×nh thøc: ®Þnh híng, t¹o ®iÒu
kiÖn, lµm béc lé çc tiÒm n¨ng. Sù ph¸t triÓn ç nh©n vµ d¹y häc cã quan hÖ
phô thuéc chÆt chÏ trong thêi ®¹i hiÖn nay, kû nguyªn bíc vµo x· héi häc
tËp, nÒn kinh tÕ tri thøc. MÆc dï vËy, gi÷a chóng kh«ng ph¶i quan hÖ nh©n
qu¶. D¹y häc muèn trë thµnh nguyªn nh©n thùc sù cña tiÕn tr×nh vµ thµnh
tùu ph¸t triÓn ë ç nh©n nµo ®ã, th× tríc hÕt nã ph¶i gióp ç nh©n chuyÓn
häc vÊn cña m×nh thµnh kh¶ n¨ng vµ nhu cÇu häc ®éc lËp, thµnh gi¸ trÞ bªn
trong, thµnh ho¹t ®éng vµ ý chÝ tù gi¸o dôc. D¹y häc b¾t buéc ph¶i th«ng
qua häc tËp míi thùc hiÖn ®îc chøc n¨ng ph¸t triÓn. Cã thÓ cã chuyÖn d¹y
32

häc mµ kh«ng cã sù ph¸t triÓn nµo c¶. §iÒu nµy do hai lÏ: 1/ NÕu b¶n th©n
trÎ kh«ng häc, nhÊt lµ kh«ng cã ho¹t ®éng häc tËp; 2/ B¶n th©n ph¬ng thøc
d¹y häc kh«ng cã tÝnh ph¸t triÓn. ThÝ dô, nÕu d¹y trÎ häc b¶ng cöu ch¬ng tõ
5 tuæi cho ®Õn khi nã 40 tuæi, th× cho dï cã 35 n¨m d¹y dç liªn tôc còng
kh«ng cã sù ph¸t triÓn g× c¶; hoÆc nÕu lÊy néi dung ®îc thiÕt kÕ rÊt tèt ®Ó
d¹y trÎ häc m«n nµo ®Êy, nhng trÎ ®ã kh«ng hÒ häc hµnh , vËy còng kh«ng
cã sù ph¸t triÓn g× c¶. Ngoµi ra cßn xÈy ra kh¶ n¨ng ph¶n ph¸t triÓn, nÕu
d¹y häc sai lÇm hoÆc häc tËp sai lÇm. Nh vËy, d¹y häc kh«ng ®¬ng nhiªn lµ
nguyªn nh©n cña sù ph¸t triÓn. Cã lÏ nªn hiÓu mét çch tæng qu¸t r»ng, sù
ph¸t triÓn cña con ngêi hiÖn ®¹i, cña tuyÖt ®¹i ®a sè ç nh©n, diÔn ra d-
íi h×nh thøc d¹y häc(chÝnh quy vµ kh«ng chÝnh quy), cßn tiÕn tr×nh cô
thÓ vµ thµnh tùu cô thÓ cña sù ph¸t triÓn ë mçi ç nh©n l¹i do kinh
nghiÖm, gi¸ trÞ vµ ho¹t ®éng cña chÝnh ç nh©n ®ã quy ®Þnh.
Vai trß cña çc yÕu tè bªn trong- néi lùc- ®èi víi sù ph¸t triÓn ç nh©n
thËt v« cïng lín. Cha tõng cã b»ng chøng cho thÊy con ngêi cã kh¶ n¨ng
häc tËp v« h¹n vµ tù ph¸t triÓn v« h¹n. Nhng còng kh«ng hÒ cã b»ng chøng
nµo kh¼ng ®Þnh giíi h¹n trong sù häc tËp vµ tiÒm n¨ng ph¸t triÓn ®éc lËp
cña ç nh©n con ngêi. RÊt nhiÒu trêng hîp kh«ng cã ai d¹y mµ nhiÒu ngêi
vÉn ph¸t triÓn, thËm chÝ gÇn nh tèi ®a so víi tiÒm n¨ng cña m×nh. Quy luËt
phæ biÕn trong mèi quan hÖ d¹y häc vµ ph¸t triÓn chÝnh lµ ho¹t ®éng.
Kh¸i niÖm ho¹t ®éng cã thÓ gi¶i thÝch thuyÕt phôc tiÕn tr×nh vµ thµnh tùu
ph¸t triÓn trong mäi trêng hîp vµ cÇn ph¶i ®îc ®Æt ra nh mét nguyªn t¾c chñ
yÕu nhÊt cña d¹y häc hiÖn ®¹i. Sù ph¸t triÓn ç nh©n ph¶i dùa vµo ho¹t ®éng
ç nh©n. Muèn tiÕn tr×nh ph¸t triÓn diÔn ra theo híng tiÕn bé, ®¹t
nh÷ng tr×nh ®é ngµy cµng cao, th× ho¹t ®éng còng ph¶i ph¸t triÓn. Ngêi
nµo kh«ng c¶i thiÖn ®îc, kh«ng ph¸t triÓn ®îc ho¹t ®éng cña m×nh liªn tôc
th× b¶n th©n ngêi ®ã nãi chung kh«ng ph¸t triÓn ®îc.
Tõ chç nãi vÒ d¹y häc l¹i trë thµnh nãi vÒ ho¹t ®éng cña ngêi häc, liÖu
cã l¹c lâng kh«ng? Hoµn toµn kh«ng. Ho¹t ®éng chÝnh lµ b¶n chÊt t©m lý
vµ sinh häc cña d¹y häc. Kh«ng ph¶i v« cí mµ ngêi ta ph©n kú t©m lý b»ng
çc d¹ng ho¹t ®éng c¬ b¶n vµ chñ ®¹o. Trong mçi løa tuæi, cã ho¹t ®éng
chñ ®¹o, dÉn ®êng cho çc ho¹t ®éng kh¸c vµ çc h×nh thøc ph¸t triÓn ç
nh©n. D¹y häc tríc hÕt lµ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ho¹t ®éng chñ ®¹o, tøc lµ
33

®em l¹i cho ç nh©n c«ng cô ph¸t triÓn cña riªng nã, t¬ng thÝch víi b¶n chÊt
cña nã. Nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n ë tõng løa tuæi cßn Ýt ®îc bµn ®Õn. §ã lµ
mét thiÕu sãt cña KHGD. §iÒu ®ã lµm cho nhµ trêng lóng tóng khi tæ chøc
çc ho¹t ®éng gi¸o dôc, thËm chÝ m¾c sai lÇm trong c¶ viÖc x©y dùng ch¬ng
tr×nh, ph¬ng ph¸p gi¸o dôc. Ch¼ng h¹n, ngay c¶ gi¸o tr×nh chÝnh thøc cßn
d¹y sinh viªn s ph¹m r»ng, trong trêng mÇm non ph¶i tæ chøc çc ho¹t ®éng
sau cho trÎ: vui ch¬i, häc tËp, lao ®éng, x· héi, nghÖ thuËt. Ngêi ta bá quªn
yÕu tè ®éng c¬ cña ho¹t ®éng ngêi. Kh«ng cã ®éng c¬ kiÕm sèng th× sao cã
®îc ho¹t ®éng lao ®éng? Kh«ng cã ®éng c¬ häc vÊn, tay nghÒ, b»ng cÊp, th×
sao cã ®îc ho¹t ®éng häc tËp?
VÒ ho¹t ®éng c¬ b¶n ë tõng løa tuæi, tuy kh«ng cã ®iÒu kiÖn th¶o luËn
chi tiÕt nhng t«i xin cã ý kiÕn bíc ®Çu nh sau. Ho¹t ®éng c¬ b¶n ë trÎ mÉu
gi¸o gåm: 1/ ho¹t ®éng nhËn thøc víi ®éng c¬ lµ hiÓu biÕt, ph¸t hiÖn çi cha
biÕt; 2/ ho¹t ®éng giao tiÕp víi ®éng c¬ lµ tiÕp xóc, tho¶ m·n nhu cÇu t×nh
c¶m, ®îc che chë, c¶m gi¸c an toµn; 3/ ho¹t ®éng ch¬i víi ®éng c¬ ë trong
qu¸ tr×nh vµ hµnh ®éng ch¬i nh»m tho¶ m·n vµ thÓ hiÖn m×nh, tÝnh tÝch cùc
chñ thÓ; 4/ çc hµnh ®éng sinh ho¹t, cha h¼n lµ ho¹t ®éng song cã vai trß c¬
b¶n kh«ng nh÷ng ë trÎ nhá, mµ ë bÊt cø løa tuæi nµo. ThiÕu mét trong
nh÷ng ho¹t ®éng nµy, ç nh©n kh«ng thÓ sèng vµ ph¸t triÓn b×nh thêng ®îc,
v× vËy ph¶i gäi chóng lµ ho¹t ®éng c¬ b¶n. Ngoµi ho¹t ®éng c¬ b¶n, cã trÎ
cã thÓ cã ho¹t ®éng kh¸c, thÝ dô: thÓ thao, nghÖ thuËt, häc tËp… tuú thuéc
kh¶ n¨ng tréi hay n¨ng khiÕu, hoµn c¶nh riªng cña ç nh©n trÎ. Ho¹t ®éng
ch¬i cã vai trß chñ ®¹o.
Trong tuæi tiÓu häc, çc ho¹t ®éng c¬ b¶n gåm: 1/ ho¹t ®éng nhËn
thøc; 2/ ho¹t ®éng giao tiÕp;3/ ho¹t ®éng häc tËp; 4/ sinh ho¹t. Mçi ho¹t
®éng ®· cã tõ tríc ®Òu ph¸t triÓn h¬n tríc vµ thóc ®Èy sù h×nh thµnh ho¹t
®éng häc tËp. MÆc dï ®ang trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ho¹t ®éng häc tËp
cã vai trß chñ ®¹o v× nã ®Þnh híng çc ho¹t ®éng kh¸c. §Õn tuæi trung häc,
trong sè çc ho¹t ®éng c¬ b¶n cã thªm ho¹t ®éng x· héi, ho¹t ®éng häc tËp,
®ång thêi hai ho¹t ®éng nµy lµ chñ ®¹o. HÕt tuæi ®i häc, ë ngêi trëng thµnh
th× çc ho¹t ®éng c¬ b¶n lµ: 1/ nhËn thøc; 2/ giao tiÕp; 3/ lao ®éng nghÒ
nghiÖp; 4/ x· héi; 5/ sinh ho¹t, trong ®ã lao ®éng nghÒ nghiÖp lµ chñ ®¹o,
34

ç nh©n cã thÓ cã nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c nh thÓ thao, nghÖ thuËt, chÝnh trÞ,
kinh tÕ,… nhng kh«ng ph¶i ai còng vËy vµ kh«ng b¾t buéc ai còng ph¶i cã.
ViÖc lu ý çc ho¹t ®éng c¬ b¶n ë tõng løa tuæi cã ý nghÜa to lín ®Ó
thùc hiÖn nguyªn t¾c ho¹t ®éng trong d¹y häc. ChØ trong t×nh huèng trÎ tiÕn
hµnh çc ho¹t ®éng c¬ b¶n vµ chñ ®¹o çc em míi huy ®éng tèi ®a kinh
nghiÖm nhËn thøc, t×nh c¶m, vËn ®éng, ng«n ng÷…vµ tÝnh tÝch cùc ç nh©n
cña m×nh ®Ó häc vµ lµm viÖc, ®¹t ®îc kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cao nhÊt. ChØ
trong nh÷ng ho¹t ®éng nµy, ç nh©n míi cã nhiÒu c¬ héi nhÊt thÓ hiÖn m×nh
vµ ph¸t triÓn.
VÒ mÆt s ph¹m, b¶n chÊt cña d¹y häc chÝnh lµ g©y ¶nh hëng cã
chñ ®Þnh ®Õn hµnh vi häc tËp vµ qu¸ tr×nh häc tËp cña ngêi kh¸c, t¹o
ra m«i trêng vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó ngêi häc duy tr× viÖc häc, c¶i thiÖn
hiÖu qu¶, chÊt lîng häc tËp, kiÓm so¸t qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ häc tËp cña
m×nh. D¹y häc chÝnh lµ c¬ cÊu vµ quy tr×nh t¸c ®éng ®Õn ngêi häc vµ qu¸
tr×nh häc. Chñ thÓ d¹y häc lµ nhµ gi¸o, thµy gi¸o, vµ bÊt kú ngêi nµo tiÕn
hµnh b¶o ban ngêi kh¸c häc tËp. V× thÕ, d¹y häc tøc lµ d¹y, b¶o, chØ dÉn ng-
êi kh¸c häc. NÕu d¹y trÎ häc, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ: 1/ D¹y trÎ Muèn häc(cã
nhu cÇu häc tËp); 2/ D¹y trÎ BiÕt häc(cã kü n¨ng vµ biÖn ph¸p häc tËp); 3/
D¹y trÎ Häc lµnh m¹nh(cã ®éng c¬ ®óng ®¾n); 4/ D¹y trÎ Häc bÒn bØ(cã ý
chÝ häc tËp); 5/ D¹y trÎ Häc thµnh c«ng(cã kÕt qu¶ vµ chÊt lîng); 6/ D¹y
trÎ Häc chñ ®éng vµ ®éc lËp(cã kh¸t väng vµ ý thøc tù gi¸c häc tËp). NÕu
lµm ®îc nh vËy th× nhµ gi¸o míi thËt sù lµ thµy vµ häc sinh míi thËt sù lµ
ngêi häc. Thµy lµ ngêi d¹y trÎ häc tËp chø kh«ng ph¶i lµ çi loa hay çi
b¨ng ghi ©m. Trß ph¶i cã ho¹t ®éng häc tËp th× míi lµ ngêi häc, nÕu kh«ng
chØ lµ con vÑt hay çi m¸y ghi ©m.
Qua ®iÒu nµy, thÊy râ trong d¹y häc kh«ng chØ cã chuyÖn nhËn thøc,
mµ nhËn thøc còng cha ph¶i lµ quan träng g× so víi ho¹t ®éng cña ngêi häc.
Tuy vËy ho¹t ®éng cña ngêi häc phô thuéc vµo ho¹t ®éng d¹y häc(ho¹t
®éng s ph¹m). Ho¹t ®éng d¹y häc do nhµ gi¸o vµ nhµ trêng tæ chøc vµ
quyÕt ®Þnh quy m«, chÊt lîng, tÝnh chÊt s ph¹m cña nã. §ã lµ m«i trêng
ho¹t ®éng cña trÎ, chøa ®ùng çc ®èi tîng, c«ng cô, ph¬ng tiÖn cña ho¹t
®éng mµ trÎ tiÕn hµnh. V× lµ m«i trêng ho¹t ®éng cña trÎ nªn ho¹t ®éng d¹y
häc lµ mét trong nh÷ng thµnh tè träng yÕu nhÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc. HiÖn
35

nay, c¬ cÊu cña ho¹t ®éng d¹y häc gåm 2 bé phËn: 1/ ho¹t ®éng d¹y häc
trong hÖ thèng çc m«n häc, çc lÜnh vùc häc tËp, hay çc häc tr×nh; 2/ ho¹t
®éng d¹y häc ngoµi hÖ thèng çc m«n häc.
Trªn c¬ së kh¸i niÖm ho¹t ®éng, cã thÓ nªu lªn nh÷ng nguyªn t¾c chñ
yÕu nhÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn ®¹i: 1/ T¬ng t¸c- nhµ gi¸o vµ ho¹t
®éng d¹y häc cña hä ph¶i ph¸t ®éng ®îc vµ tæ chøc ®îc çc d¹ng t¬ng t¸c
kh¸c nhau gi÷a ngêi häc vµ néi dung d¹y häc, gi÷a ngêi häc víi nhau vµ
víi thµy, gi÷a çc h×nh thøc häc tËp vµ giao tiÕp; h¹n chÕ cµng nhiÒu cµng
tèt tÝnh chÊt mét chiÒu trong quan hÖ d¹y-häc, ph¸t huy tèi ®a çc c¬ héi
ho¹t ®éng cña ngêi häc; 2/Tham gia- ho¹t ®éng d¹y häc ph¶i cã t¸c dông
®éng viªn, khuyÕn khÝch ngêi häc trao ®æi, chia xÎ kinh nghiÖm, häc hái
lÉn nhau, sao cho nç lùc cña mçi ngêi ®Òu gãp c«ng vµo môc tiªu vµ kÕt
qu¶ häc tËp chung, vµ viÖc ®¹t ®îc kÕt qu¶ chung còng lµ çi b¶o ®¶m cho
mçi ngêi thµnh c«ng trong häc tËp; trÝ tuÖ chung, ý chÝ chung, t×nh c¶m
chung ®îc vun ®¾p tõ sù tham gia cña mçi ngêi, vµ chÝnh chóng trë thµnh
chç dùa, thµnh søc m¹nh gÊp béi cña mçi ngêi; 3/ TÝnh vÊn ®Ò cña d¹y
häc- t×nh huèng d¹y häc do nhµ gi¸o tæ chøc ph¶i cã gi¸ trÞ ®èi víi ngêi
häc, ph¶i cã liªn hÖ víi kinh nghiÖm vµ gi¸ trÞ ç nh©n cña hä, tõ ®ã thóc
®Èy hä ho¹t ®éng trÝ tuÖ vµ thùc hµnh; çc yÕu tè trong t×nh huèng d¹y häc
kh«ng ®îc v« tÝnh, trung tÝnh ®èi víi ngêi häc, trë thµnh nhµm ch¸n, nh¹t
nhÏo, lµm suy gi¶m tÝnh tÝch cùc cña hä.
1. §avydov V.V. Nh÷ng vÊn ®Ò cña d¹y häc ph¸t triÓn: nghiªn cøu lý luËn
vµ thùc nghiÖm. Gi¸o dôc häc, M. 1986.
2. Guy Palmade. Çc ph¬ng ph¸p s ph¹m. XB ThÕ giíi, Hµ Néi, 1999.
3. Jean-Marc DenommÐ, Madelein Roy. TiÕn tíi mét ph¬ng ph¸p s ph¹m t-
¬ng t¸c. XB Thanh Niªn vµ Tri Thøc&C«ng NghÖ, Hµ Néi, 2000.
4. Nh÷ng ®Æc trng cña ph¬ng ph¸p d¹y häc theo t tëng gi¸o dôc tÝch cùc
trong nhµ trêng phæ th«ng ViÖt Nam. §Ò tµi cÊp Bé B96-49-15. ViÖn
KHGD, Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm: §Æng Thµnh Hng.
5. §Æng Thµnh Hng. Tµi liÖu båi dìng gi¶ng viªn ngµnh s ph¹m mÇm non.
Vô Gi¸o viªn, Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, Hµ Néi, 2000.
36

ch¬ng v.
Mét sè xu thÕ cña d¹y häc hiÖn ®¹i
Trong kho¶ng 20 n¨m tíi, çc qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ vµ tiªu chuÈn ho¸
sÏ lµ nh÷ng xu thÕ tæng qu¸t trong d¹y häc, kÓ c¶ chÝnh quy vµ kh«ng
chÝnh quy. TÊt nhiªn néi dung cña hiÖn ®¹i ho¸ vµ tiªu chuÈn ho¸ ch¾c
ch¾n ®îc ®Þnh híng vµo çc môc tiªu nh©n v¨n, d©n chñ vµ ph¸t triÓn
bÒn v÷ng. Ch¼ng h¹n kh«ng nªn hiÓu ë ®©y chØ cã vÊn ®Ò t¨ng cêng
çc yÕu tè khoa häc-c«ng nghÖ trong viÖc khai th¸c, sö dông çc
nguån lùc gi¸o dôc, trong viÖc qu¶n lý, ®iÒu hµnh, ®¸nh gi¸ d¹y häc,
trong viÖc ph¸t triÓn ch¬ng tr×nh vµ ph¬ng ph¸p, c«ng nghÖ d¹y häc…,
mµ ®iÒu cèt lâi nhÊt chÝnh lµ v× sù ph¸t triÓn cña ngêi häc vµ con ngêi
nãi chung.
Ngêi ta nhÊt trÝ cho r»ng nh÷ng xu thÕ triÓn väng nhÊt trong d¹y häc
vµ gi¸o dôc kh«ng thÓ kh«ng chÞu nh÷ng ¶nh hëng trùc tiÕp cña sù ph¸t
triÓn nhu cÇu cña con ngêi, tríc hÕt lµ nh÷ng nhu cÇu g¾n liÒn víi häc vÊn,
tri thøc, tay nghÒ, sù thµnh ®¹t vÒ mÆt x· héi, h¹nh phóc ç nh©n trong ®êi
sèng céng ®ång ®a d¹ng. Trong ®iÒu kiÖn x· héi häc tËp vµ nÒn kinh tÕ tri
thøc ngµy cµng më réng, nhu cÇu häc vÊn n©ng lªn râ rµng, ®a d¹ng h¬n, vµ
dÆc biÖt cã tÝnh chÊt chän läc h¬n- ngêi ta kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ cÇn häc,
muèn häc, thÊy bøc b¸ch r»ng ph¶i häc, mµ quan träng h¬n cßn ph¶i häc
nh thÕ nµo, häc chÝnh x¸c çi g×, häc vµo nh÷ng lóc nµo vµ häc ®Õn møc ®é
nµo th× ®ñ ®Ó biÕt, ®Ó lµm viÖc, ®Ó chung sèng vµ ®Ó lµm ngêi ®µng hoµng.
Tuy vËy, häc thêng xuyªn vµ häc suèt ®êi vÉn lµ nh÷ng nÐt ®Ëm trong nhu
cÇu häc tËp cña con ngêi trong nhiÒu thËp niªn tíi.
Ch¬ng tr×nh vµ häc chÕ nhµ trêng ngµy cµng ®¸p øng cao h¬n nhu
cÇu häc thêng xuyªn, häc suèt ®êi, chø kh«ng xem nã lµ chuyÖn tù ph¸t
bªn lÒ nhµ trêng. ChÝnh nh÷ng häc tr×nh chÝnh quy míi cã kh¶ n¨ng lín
nhÊt gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy. Chóng sÏ dÇn dÇn ®îc tæ chøc tèt h¬n theo chiÕn
lîc chñ ®éng: häc tr×nh kh«ng ch¹y chªnh vªnh gi÷a hai çch tiÕp cËn ®èi
lËp nhau nh suèt nöa thÕ kû tríc- mét mÆt buéc ngêi häc ph¶i thÝch øng víi
nã, mÆt kh¸c l¹i tho¶ hiÖp vµ thÝch øng víi ngêi häc mét çch tèi ®a. Häc
37

tr×nh hiÖn ®¹i cã nh÷ng phÇn c¬ b¶n vµ chuÈn mùc ®ßi hái ngêi häc
ph¶i cè g¾ng vµ thÝch øng, nhng phÇn nµy cÇn tinh gän vµ ®îc chän läc
chÝnh x¸c. PhÇn ®a sè cßn l¹i cña häc tr×nh võa thÝch øng víi ngêi häc,
võa t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn, c¬ héi gióp ngêi häc thÝch øng dÔ dµng h¬n.
Nhê tÝnh chÊt linh ho¹t nµy, d¹y häc võa thùc hiÖn hiÖu qu¶ chøc n¨ng ph¸t
triÓn(t¹o d¹ng vµ ®Þnh híng cho sù ph¸t triÓn) võa t¹o ®iÒu kiÖn vµ khuyÕn
khÝch viÖc häc ®éc lËp ngay trong qu¸ tr×nh häc chÝnh quy còng nh bªn
ngoµi nhµ trêng. Häc ®éc lËp lµ nhu cÇu cña ngêi häc ngay tõ khi cßn ngåi
trªn ghÕ nhµ trêng vµ nÕu nhu cÇu nµy ph¸t triÓn tèt th× kh¶ n¨ng häc ®éc
lËp sau nµy cña ngêi häc sÏ lµ con ®êng b¶o ®¶m nhÊt, hiÖu qu¶ nhÊt viÖc
häc thêng xuyªn, häc suèt ®êi cña hä, cho dï hä tham gia häc tr×nh nµo,
vµo thêi kú nµo vµ díi h×nh thøc nµo còng vËy.
Kh¶ n¨ng häc ®éc lËp cña ngêi häc ngay trong qu¸ tr×nh d¹y häc cÇn ®-
îc chó ý nhiÒu h¬n trong viÖc ph¸t triÓn ch¬ng tr×nh vµ ph¬ng ph¸p d¹y häc
v× chóng cã sù t¬ng t¸c mËt thiÕt víi kh¶ n¨ng ®ã. Häc ®éc lËp n©ng cao gi¸
trÞ, tÝnh thÝch øng cña néi dung vµ cÊu tróc ch¬ng tr×nh, khai th¸c tèi ®a
nh÷ng tiÒm n¨ng cña ch¬ng tr×nh vµ ®ång thêi h¹n chÕ rÊt nhiÒu nh÷ng nh-
îc ®iÓm cña ch¬ng tr×nh. Do ®ã, ch¬ng tr×nh cã thÓ ®îc cÊu tróc vµ tæ chøc
®a d¹ng h¬n, phong phó h¬n, d·n réng h¬n tÇm h¹n gi÷a häc vÊn tèi thiÓu
vµ häc vÊn tèi ®a, më réng h¬n çc lÜnh vùc häc tËp vµ çc h×nh thøc häc
tËp(häc theo bµi, häc theo chñ ®Ò, häc theo dù ¸n vµ nh÷ng çch kh¸c).
Nh÷ng ch¬ng tr×nh linh ho¹t vµ c¬ ®éng nh vËy còng cã hiÖu qu¶ cao båi d-
ìng kü n¨ng vµ nhu c©ï häc ®éc lËp cña ngêi häc ngay trong qu¸ tr×nh d¹y
häc chÝnh quy.
Çc nhu cÇu häc thêng xuyªn, häc suèt ®êi cßn ®ßi hái viÖc më
réng çc c¬ héi häc tËp vµ kh¶ n¨ng lùa chän cña ngêi häc. Nãi chung,
häc tõ xa vÉn lµ mét xu thÕ m¹nh mÏ trong d¹y häc nhiÒu thËp niªn tíi v×
nhu cÇu nµy ngµy cµng ®îc ®¸p øng ®Çy ®ñ h¬n trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn
çc ph¬ng tiÖn c«ng nghÖ cao trong truyÒn th«ng, giao tiÕp, gi¸o dôc, sinh
ho¹t vµ m«i trêng th«ng tin toµn cÇu ho¸. B¶n th©n häc tõ xa ®· chøa ®ùng
c¬ héi lùa chän cña ngêi häc, chÝnh ph¬ng thøc häc tËp nµy ®· lµm gi¶m
bít rÊt nhiÒu bã buéc do sè lîng c¬ së ®µo t¹o t¨ng lªn rÊt nhiÒu, tuú ý
chän, do phong çch häc tËp ®îc tù do, kh«ng bÞ ai Ðp vµo mét khu«n mÉu
38

nµo. Nhng vÊn ®Ò n©ng cao kh¶ n¨ng lùa chän cña ngêi häc ngay trong qu¸
tr×nh d¹y häc chÝnh quy míi lµ cÇn thiÕt hµng ®Çu, vµ ®ã lµ mét viÖc khã.
Cho ®Õn nay, ngoµi sù hç trî cña c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, cha cã çch nµo tèt
h¬n çch tiÕp cËn ph©n ho¸, tÝch hîp vµ lµm mÒm ho¸ häc chÕ bé m«n
truyÒn thèng. CÇn ph¶i ph¸t triÓn nhiÒu h¬n çc häc tr×nh tù chän(b¾t buéc
vµ tuú ý), gi¶m bít sè lîng m«n häc ®îc tæ chøc theo häc chÕ bé m«n cøng,
t¨ng cêng çc häc phÇn tÝch hîp theo chñ ®Ò vµ ho¹t ®éng thùc hµnh. Çch
ph©n ho¸ tuyÖt ®èi cøng nh ph©n ban, ph©n luång thµnh çc diÖn ®µo t¹o
riªng biÖt t¸ch rêi nhau nh ®· lµm trong nöa cuèi thÕ kû 20 sÏ kh«ng cã
triÓn väng trong nh÷ng n¨m tíi. Ngêi ta cã híng x¸c ®Þnh çch ph©n ho¸
dùa vµo mét träng t©m nµo ®Êy, hoÆc lµ vÒ môc tiªu gi¸o dôc(gi¸o dôc tè
chÊt- Trung Quèc), hoÆc lµ vÒ néi dung häc vÊn c¬ b¶n(häc vÊn h¹t nh©n-
Mü vµ nhiÒu níc Ph¬ng T©y). Trªn c¬ së träng t©m nµy(thêng lµ phÇn häc
vÊn æn ®Þnh, c¬ b¶n, cã cÊu tróc bé m«n) cã thÓ ph©n ho¸ rÊt ®a d¹ng b»ng
nhiÒu häc tr×nh tù chän kh¸c nhau díi nh÷ng h×nh thøc häc tËp phong phó.
PhÇn æn ®Þnh thêng ®îc ¸p vµo lÜnh vùc häc vÊn hµn l©m. Ngêi ta vÉn
coi träng häc vÊn hµn l©m vµ kh«ng ngõng t×m kiÕm con ®êng n©ng cao nã
h¬n n÷a, chø kh«ng ph¶i h¹ thÊp nã trong nhµ trêng phæ th«ng. VÊn ®Ò lµ
x¸c ®Þnh cô thÓ häc vÊn hµn l©m lµ nh÷ng g×? Quan niÖm nµy sÏ ®îc x¸c
®Þnh chi tiÕt vµ chuÈn mùc h¬n. Ph¶i ch¨ng mäi phÇn cña To¸n häc, çc
Khoa häc, TiÕng mÑ ®Î, Ngo¹i ng÷, LÞch sö, Quèc v¨n… ®Òu lµ häc vÊn hµn
l©m? Cã lÏ ph¶i cã çch tiÕp cËn míi ë ®©y. Ch¼ng h¹n, ngay trong mét
m«n häc vÉn ®îc xem lµ m«n hµn l©m cÇn ph¶i ®¸nh gi¸ cô thÓ ®Ó chän lÊy
nh÷ng thµnh phÇn nµo ®óng lµ hµn l©m thËt sù. Lµm nh vËy tøc lµ tinh gi¶n
chÝnh çc m«n hµn l©m, n¨ng cao tÝnh hµn l©m cña chóng, kh¾c phôc bít
nh÷ng phÇn lý thuyÕt su«ng dµi dßng, v« Ých. VÒ cuéc tranh luËn tõ nöa thÕ
kû tríc r»ng cÊu tróc bé m«n sÏ cßn tån t¹i hay kh«ng, cã thÓ dù ®o¸n gÇn
nh ch¾c ch¾n: nã vÉn tån t¹i, Ýt nhÊt trong häc tr×nh çc m«n hoÆc çc lÜnh
vùc ®µo t¹o hµn l©m vµ trong mét sè ph¬ng ¸n c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh d¹y häc
chÝnh quy(trong nhiÒu ph¬ng ¸n ph©n ho¸ d¹y häc, cã thÓ cã nh÷ng ph¬ng
¸n ®îc tæ chøc theo cÊu tróc bé m«n).
HiÖn ®¹i ho¸ vµ tiªu chuÈn ho¸ ch¾c ch¾n cßn ®i vµo çc quan hÖ vµ
nh÷ng mÆt kh¸c nhau, kh«ng ph¶i lµ phÇn kü thuËt, néi dung, ph¬ng tiÖn,
39

Giáo trình dạy học hiện đại

Giáo trình dạy học hiện đại

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Giáo trình dạy học hiện đại

Similar to Giáo trình dạy học hiện đại (20)

More from jackjohn45

More from jackjohn45 (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

Giáo trình dạy học hiện đại