Giới thiệu tập thơ Đông Y

Giíi thiÖu vÒ
KÕt cÊu vµ néi dung tãm t¾t cña

“tËp th¬ ®«ng y viÖt nam
§Ó häc vµ ch÷a bÖnh”.
( T¸c gi¶: L¬ng y Ng« c«ng t×nh)

S¸ch dµy 946 trang, ®îc viÕt theo 2 thÓ: V¨n xu«i vµ v¨n vÇn ( ThÓ th¬ Lôc b¸t), gåm trªn 14 500
c©u th¬. S¸ch ®îc in ®ñ mµu s¾c ®Ñp m¾t, ®· ®îc nhµ xuÊt b¶n Y häc in vµ ph¸t hµnh tõ Quý IV n¨m
2011.
Chóng t«i sÏ giíi thiÖu tãm t¾t vÒ kÕt cÇu vµ nh÷ng néi dung chÝnh cña “ TËp th¬” ë nh÷ng trang
sau.
§éc gi¶ nµo cã nhu cÇu mua trän bé s¸ch, h·y liªn hÖ víi T¸c gi¶ theo:
Email: ngocongtinh@yahoo.com.vn.

31

Lêi giíi thiÖu

§«ng y ViÖt nam ®· cã nguån gèc tõ l©u ®êi vµ ®îc lu truyÒn ®Õn ngµy nay. KÕt hîp
víi Y häc hiÖn ®¹i, §«ng y ®· vµ ®ang phôc vô tèt viÖc b¶o vÖ søc khoÎ vµ ch÷a bÖnh cho nh©n
d©n trong vµ ngoµi níc.
ThÕ m¹nh cña çc ph¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng §«ng y cã nhiÒu gi¸ trÞ phong phó, ®ã lµ:
DÔ ¸p dông, tiÖn lîi, rÎ tiÒn, ®¹t hiÖu qu¶ cao.
Sau Çch m¹ng Th¸ng t¸m n¨m 1945 thµnh c«ng, níc ViÖt nam D©n chñ céng hoµ ra
®êi, díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt nam vµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, §«ng y ViÖt nam
®· bíc vµo mét trang lÞch sö huy hoµng cña D©n téc. KÕt hîp víi nÒn Y häc hiÖn ®¹i, nÒn §«ng
y cña níc ta còng ®îc ph¸t triÓn m¹nh mÏ h¬n bao giê hÕt, ®îc nh©n d©n tÝn nhiÖm.
Ngµy nay, §«ng y ®ang ®îc sö dông réng r·i trong viÖc ch÷a bÖnh vµ ch¨m sãc søc
khoÎ cho nh©n d©n. ViÖc kh¸m vµ ch÷a bÖnh b»ng §«ng y ®· ®îc triÓn khai ®ång bé tõ
Trung ¬ng ®Õn çc c¬ së, theo sù qu¶n lý thèng nhÊt cña Nhµ níc.
Ngoµi çc c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh thuéc çc c¬ quan cña Nhµ níc, ë níc ta hiÖn nay
còng cã hµng ngh×n çc nhµ thuèc, phßng kh¸m §«ng y t nh©n ®· phôc vô tèt viÖc ch÷a bÖnh,
cøu ngêi.
VÒ ®µo t¹o, ë níc ta cã Häc viÖn Y - Dîc Cæ truyÒn ViÖt nam; ë çc trêng §¹i häc,
Cao ®¼ng, Trung cÊp Y- Dîc ®Òu cã khoa §«ng y häc (Y häc cæ truyÒn). Hµng n¨m çc trêng
®· ®¹o t¹o vµ cho ra trêng hµng ngµn B¸c sÜ, Y sÜ §«ng y vµ L¬ng y cã tr×nh ®é, chuyªn m«n.
NhiÒu ngêi ®· ®îc Nhµ níc phong tÆng lµ: Gi¸o s, TiÕn sÜ, ThÇy thuèc Nh©n d©n, ThÇy thuèc
¦u tó…
Héi §«ng y ViÖt nam lµ mét tæ chøc x· héi nghÒ nghiÖp. Cã m¹ng líi ho¹t ®éng thèng
nhÊt tõ Trung ¬ng ®Õn çc c¬ së. Çc cÊp Héi ngµy cµng ®îc ph¸t triÓn, ®îc ®«ng ®¶o çc
thµnh viªn tù nguyÖn tham gia vµ tÝch cùc ho¹t ®éng trong viÖc phßng bÖnh, b¶o vÖ søc khoÎ cho
nh©n d©n.
Së dÜ §«ng y cã søc sèng m·nh liÖt nh vËy, lµ v× nh÷ng gi¸ trÞ ch÷a bÖnh cña nã ®Òu
phôc vô lîi Ých vµ b¶o vÖ søc khoÎ cho nh©n d©n. Ngµy nay §«ng y ®ang ®îc Nhµ níc quan
t©m vµ ®Çu t ®Ó ph¸t triÓn. Nh»m phôc vô tèt h¬n n÷a viÖc ch÷a bÖnh cho céng ®ång, ®·
®îc ®«ng ®¶o çc tÇng líp nh©n d©n ®ång t×nh ñng hé.
Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, §«ng y ViÖt nam ®îc lu truyÒn díi nhiÒu h×nh thøc: Tõ
nh÷ng kinh nghiÖm ®îc truyÒn miÖng trong d©n gian, ®Õn viÖc sao chÐp trong çc s¸ch, vë ®Ó
truyÒn b¸, gi¶ng d¹y vµ lu gi÷ cho viÖc sö dông l©u dµi. NhiÒu bé s¸ch ®îc lu truyÒn tõ l©u ®êi
®· ®îc in Ên, ph¸t hµnh ®Õn tay nh©n d©n vµ b¹n ®äc qua nhiÒu thÕ hÖ, nh bé: Nam Dîc thÇn
diÖu, Hång nghÜa gi¸c t Y th cña cô TuÖ TÜnh; H¶i thîng Y t«ng t©m tÜnh cña cô H¶i thîng
L·n «ng Lª h÷u Tr¸c; Ho¹t nh©n to¸t yÕu cña cô Hoµng ®«n Hoµ NhiÒu t¸c phÈm ®· ®îc thÓ
hiÖn díi d¹ng Th¬ ca ®Ó truyÒn b¸, nh: Ch©m cøu TiÖp hiÖu diÔn ca cña cô NguyÔn ®¹i L¨ng;
Ng tiÒu vÊn ®¸p Y thuËt cña cô NguyÔn ®×nh ChiÓu…
Sau khi hoµ b×nh ®îc lËp l¹i, ®îc sù quan t©m cña §¶ng vµ ChÝnh phñ, nÒn §«ng y cña
níc Nhµ ®· vµ ®ang ®îc ®Çu t, ph¸t triÓn m¹nh mÏ h¬n bao giê hÕt. NhiÒu bé s¸ch vÒ Y -
Dîc ®· ®îc xuÊt b¶n ®Ó ®¸p øng cho nhu cÇu gi¶ng d¹y, häc tËp, phæ biÕn kiÕn thøc trong çc
trêng häc vµ nh©n d©n. Tiªu biÓu lµ bé Bµi gi¶ng Y häc cæ truyÒn gåm 2 tËp cña Khoa Y häc cæ
truyÒn - Trêng §¹i häc Y Hµ néi; Ch©m cøu häc cña B¸c sÜ L· quang NhiÕp; Ch©m cøu ë
tuyÕn c¬ së cña Gi¸o s NguyÔn tµi Thu; Nh÷ng c©y thuèc vµ vÞ thuèc ViÖt nam, cña Gi¸o s,
TiÕn sü §ç tÊt Lîi Ngoµi ra cßn rÊt nhiÒu Gi¸o s, TiÕn sÜ, B¸c sÜ, L¬ng y còng cho ra ®êi
nhiÒu tËp s¸ch hay vÒ chuyªn ngµnh Y - Dîc. TÊt c¶ lµ nh»m truyÒn l¹i nh÷ng kinh nghiÖm cho
çc thÕ hÖ sau nµy. Trªn c¬ së ®ã ®· kh«ng ngõng ®ãng gãp cho nguån s¸ch vÒ Y - Dîc cña
níc ta thªm ®a d¹ng, phong phó c¶ vÒ sè lîng lÉn chÊt lîng.
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu t¸c gi¶ ®· cho ra ®êi nh÷ng Ên phÈm díi thÓ Th¬ ca,
®îc nhiÒu b¹n ®äc trong vµ ngoµi Ngµnh ®¸nh gi¸ cao. Cã thÓ kÓ ®Õn: 200 bµi diÔn ca vÒ Dîc
tÝnh, c«ng dông, bµo chÕ vµ kiªng kþ cña mét sè vÞ thuèc thêng dïng cña L¬ng y Phan ®×nh
32

Quya; hoÆc míi nhÊt lµ cuèn: DiÔn ca thuèc Nam ch÷a bÖnh tõ Hoa l cña Cö nh©n L¬ng y
NguyÔn Ho¸n víi trän vÑn hµng ngµn dßng th¬ Lôc b¸t vÒ thuèc Nam ch÷a bÖnh, ®· ra m¾t b¹n
®äc nh©n dÞp kû niÖm 1 000 n¨m Th¨ng long - Hµ néi.
Noi g¬ng çc bËc tiÒn nh©n ®i tríc, víi lßng ham mª häc tËp, nghiªn cøu vÒ çc ph¬ng
ph¸p ch÷a bÖnh b»ng §«ng y cæ truyÒn cña D©n téc, b¶n th©n l¹i rÊt yªu thÝch vÒ Th¬ phó, L¬ng
y Ng« C«ng T×nh lµ ngêi con cña lµng Quan hä vïng Kinh b¾c, víi nh÷ng kiÕn thøc ®· häc
®îc tõ nh÷ng c¬ së lý luËn vÒ: TriÕt häc cæ Ph¬ng ®«ng, çc vÞ thuèc, çc bµi thuèc §«ng y,
çch ch÷a mét sè bÖnh thêng gÆp t¸c gi¶ ®· chuyÓn sang thÓ Th¬ lôc b¸t thµnh c«ng “TËp
Th¬ - §«ng y ViÖt nam, ®Ó häc vµ ch÷a bÖnh”.
“TËp Th¬” lµm ra, lµ nh»m khuyÕn khÝch vµ ®éng viªn ngêi ngêi thªm ham mª häc tËp
vµ ch÷a bÖnh theo §«ng y ViÖt nam. Cßn gióp cho nhiÒu ngêi cã s¸ch ®Ó dÔ häc, dÔ nhí, dÔ ¸p
dông vµo cuéc sèng hµng ngµy.
VÝ dô: PhÇn díi t¸c gi¶ ®· chuyÓn thµnh th¬ nh sau:
1- VÒ chÈn ®o¸n bÖnh tËt:
Dùa vµo 4 ph¬ng ph¸p kh¸m bÖnh:
Nh×n (Väng); Nghe (V¨n); hái (VÊn) vµ sê n¾n, xem m¹ch (ThiÕt) ®Ó khai th¸c çc
triÖu chøng bÖnh thuéc Hµn hay NhiÖt; h hay thùc cña çc T¹ng, Phñ, Kinh l¹c:
(Väng) tøc lµ nh×n hoÆc tr«ng,
Nghe (V¨n), hái (VÊn) biÕt lßng bÖnh nh©n.
Xem m¹ch (ThiÕt chÈn) lé dÇn,
BiÕt bÖnh thuéc NhiÖt hay Hµn ra sao.
Cßn xem T¹ng, Phñ thÕ nµo,
Thuéc h hay thùc n¬i nµo tµ x©m…
2. Nguån gèc cña thuèc §«ng y:
Y häc níc ta tríc kia,
Thuèc thêng ph¶i nhËp, ph©n chia cho ®Òu.
§Õn nay trång, cÊy ®îc nhiÒu,
PhÇn nµo ®· bít nhËp siªu níc ngoµi.
Mét sè cßn do ®Êt ®ai,
Di thùc cha ®îc, kÐo dµi nhËp siªu.
VÝ nh: B¹ch truËt, Mang tiªu,
§¬ng quy, B¹ch thîc, cïng nhiÒu HuyÒn s©m…
3- VÒ bµi thuèc Quy Tú thang gia gi¶m. C«ng dông: Ých KhÝ, bæ HuyÕt; kiÖn Tú, dìng
T©m, nh sau:.
B¹ch truËt, ViÔn trÝ, Phôc thÇn,
Méc h¬ng, Cam th¶o, Nh©n s©m, Hoµng kú.
T¸o nh©n, Long nh·n, §¬ng quy,
Ých KhÝ, bæ HuyÕt, kiÖn Tú, dìng T©m.
Mong r»ng: “TËp th¬” sÏ ®îc ®«ng ®¶o nh©n d©n vµ nhiÒu b¹n ®äc trong vµ ngoµi níc
yªu thÝch vµ ®ãn nhËn. §ã còng lµ nh÷ng viÖc lµm ®ãng gãp cho nÒn §«ng y vµ Th¬ ca ViÖt nam
thªm ®a d¹ng, phong phó, phï hîp víi sù ®æi míi vµ ph¸t triÓn chung cña ®Êt níc vµ thêi ®¹i.
Chóng t«i xin tr©n träng giíi thiÖu víi b¹n ®äc vÒ “ TËp Th¬ - §«ng y ViÖt nam, ®Ó häc vµ
ch÷a bÖnh” cña L¬ng y Ng« C«ng T×nh./.

(Ghi l¹i lêi giíi thiÖu cña “ TËp th¬”.
Hµ néi, th¸ng 9 n¨m 2011
Nhµ xuÊt b¶n Y häc

33

Lêi nãi ®Çu

Tr¶i qua hµng ngµn n¨m lÞch sö, nh©n d©n ViÖt nam cã nhiÒu kinh nghiÖm ®óc rót ®îc tõ
thùc tiÔn l©m sµng vÒ çc ph¬ng ph¸p phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh cøu ngêi. KÕt hîp víi sù tiÕp
thu TriÕt häc cæ ph¬ng §«ng, ®· x©y dùng nªn mét hÖ thèng Y lý phong phó, cã chän läc,
kh«ng ngõng bæ sung, ph¸t triÓn phï hîp víi ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh cña ViÖt nam.
Tõ khi Nhµ níc ta ®îc thµnh lËp cho ®Õn nay, §¶ng, ChÝnh phñ rÊt quan t©m ®Õn viÖc
kÕt hîp gi÷a nÒn Y häc D©n téc ( sau ®©y gäi lµ §«ng y) víi nÒn Y häc hiÖn ®¹i trong viÖc ch÷a
bÖnh, ch¨m sãc søc khoÎ cho nh©n d©n.
Nh÷ng ph¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng §«ng y rÊt phong phó vµ cã nhiÒu gi¸ trÞ cao. L¹i
phï hîp víi ®iÒu kiÖn vµ së thÝch cña ®¹i bé phËn nh©n d©n ta.
Tuy nhiªn, ph¹m vi vµ møc ®é ¸p dông çc ph¬ng ph¸p phßng bÖnh, ch÷a bÖnh b»ng
§«ng y cßn mang tÝnh kinh nghiÖm lµ chÝnh. NhiÒu bé phËn trong nh©n d©n cßn cha cã sù hiÓu
biÕt nhiÒu vÒ nh÷ng c¬ së lý luËn vÒ Y- Dîc nãi chung vµ §«ng y nãi riªng. §Æc biÖt mét sè
ngêi cßn cha thÊy ®îc nh÷ng gi¸ trÞ thùc tÕ cña viÖc phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh b»ng §«ng y cæ
truyÒn.
Níc ta lµ mét níc n»m trong khu vùc khÝ hËu giã mïa, thêi tiÕt kh¾c nghiÖt, n¾ng ma,
b·o lôt, Èm thÊp triÒn miªn ®ã lµ nh÷ng t¸c nh©n ®éc h¹i lu«n g©y nªn biÕt bao trêng hîp èm
®au, bÖnh tËt cho ngêi d©n v« téi.
Møc sèng cña mét sè bé phËn nh©n d©n ta cßn thÊp, l¹i ph¶i chi phÝ mét kho¶n tiÒn kh«ng
nhá vµo viÖc kh¸m vµ ch÷a bÖnh. Do ®ã nhiÒu gia ®×nh ®êi sèng ®· khã kh¨n l¹i cµng thªm khã
kh¨n, thiÕu thèn. Çc c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh th× qu¸ t¶i, quü B¶o hiÓm x· héi, B¶o hiÓm Y tÕ hµng
n¨m ph¶i chi tr¶ víi sè tiÒn qu¸ lín cho çc ®èi tîng.
Víi nh÷ng nguyªn nh©n Êy, nÕu kh«ng cã nh÷ng biÖn ph¸p tÝch cùc ®Ó kh¾c phôc th× bÖnh
tËt vÉn cø hoµnh hµnh, ngêi d©n vÉn cßn èm ®au, nghÌo khã; víi hai nguån quü B¶o hiÓm cña
®Êt níc khã mµ b¶o tån vµ ph¸t triÓn ®îc
Trong khi ®ã, ngêi ViÖt nam nãi chung rÊt th«ng minh, hiÕu häc, l¹i ch¨m chØ vµ s¸ng
t¹o. §Êt níc ta n¬i nµo còng cã hµng ngµn loµi c©y, con quý hiÕm, ®a d¹ng vµ phong phó ®Ó lµm
thuèc ch÷a bÖnh ®îc. §Êt ®ai, thæ nhìng, khÝ hËu vµ thêi tiÕt l¹i rÊt phï hîp víi viÖc ch¨n nu«i,
trång trät ®Ó ph¸t triÓn l©u dµi nguån Dîc liÖu s½n cã Êy. Song cho ®Õn nay, chóng ta cha cã
nh÷ng chiÕn lîc quy ho¹ch tËp trung ®Ó ph¸t triÓn vµ khai th¸c nh÷ng nguån Dîc liÖu Êy cho
søng víi tiÒm n¨ng s½n cã cña nã.
Nh©n d©n ta vÉn cã c©u: “ Søc khoÎ lµ vèn quý nhÊt cña con ngêi; cã søc khoÎ lµ lµm
nªn tÊt c¶…”. Nhng muèn cã søc khoÎ, th× mçi ngêi ®Òu cÇn ph¶i cã nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh
vÒ lÜnh vùc Y - Dîc nãi chung vµ §«ng y nãi riªng.
Häc tËp vµ nèi tiÕp çc bËc tiÒn nh©n ®i tríc, trªn c¬ së tham kh¶o mét phÇn c¬ b¶n çc
“Bµi gi¶ng vÒ §«ng y” (Y häc cæ truyÒn) cña mét sè trêng §¹i häc, cïng mét sè s¸ch vÒ chuyªn
ngµnh Y - Dîc kh¸c víi nh÷ng t liÖu quý gi¸ Êy, t«i ®· tËp hîp l¹i, råi tãm t¾t vµ minh ho¹
b»ng thÓ Th¬ lôc b¸t, thÓ Th¬ ®îc coi lµ ®éc nhÊt, v« nhÞ cña ViÖt nam, mµ lµm nªn: “ TËp Th¬
- §«ng y ViÖt nam, ®Ó häc vµ ch÷a bÖnh” nµy.
Môc ®Ých vµ ý nghÜa cña “ TËp Th¬”:
- “ TËp Th¬” lµm ra lµ nh»m gióp cho nhiÒu ngêi cã s¸ch vÒ §«ng y ®Ó dÔ häc, dÔ nhí.
Tõ ®ã mäi ngêi sÏ ¸p dông nh÷ng kiÕn thøc ®· häc ®îc vµo viÖc phßng bÖnh vµ tù ch÷a nh÷ng
bÖnh thêng gÆp cho m×nh, gia ®×nh m×nh vµ nh©n d©n khi cã nhu cÇu …
Cã nh vËy mäi nhµ sÏ gi¶m bít ®îc phÇn nµo chi phÝ cho viÖc kh¸m vµ ch÷a bÖnh, míi
cã ®iÒu kiÖn ®Ó c¶i thiÖn vµ n©ng cao ®êi sèng cña gia ®×nh m×nh. Trªn c¬ së ®ã sÏ gãp mét phÇn
vµo viÖc ®¶m b¶o cho x· héi ®îc an sinh, ®Êt níc thªm ph¸t triÓn
- “ TËp Th¬” cßn ®îc coi lµ s¸ch“CÈm nang” ®Ó mäi ngêi tra cøu nh÷ng t liÖu khi cÇn
thiÕt hoÆc lµm“ T¸c phÈm” ®Ó ®äc gi¶i trÝ vµ ®µm luËn khi nhµn rçi…
- “ TËp Th¬” cã nh÷ng néi dung vµ kÕt cÊu nh sau:
1- VÒ kÕt cÊu.
Ngoµi phÇn giíi thiÖu, më ®Çu, vµi nÐt t¸c gi¶ ra,“TËp th¬” gåm cã 5 phÇn chÝnh sau ®©y:
1. 1- PhÇn thø nhÊt: TriÕt häc Ph¬ng ®«ng vµ øng dông trong Y häc.
1. 2- PhÇn thø hai: Çc vÞ thuèc §«ng y.
1. 3- PhÇn thø ba: Çc bµi thuèc §«ng y.
1. 4- PhÇn thø t: - Çch ch÷a mét sè bÖnh thêng gÆp theo §«ng y
- Mét sè bµi thuèc quý ch÷a bÖnh.
35

1. 5- PhÇn thø n¨m: nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan kh¸c.
2- Çch tr×nh bµy
“TËp Th¬” ®îc tr×nh bµy theo 2 thÓ viÕt: V¨n xu«i vµ v¨n vÇn (thÓ Th¬).
2.1- ViÕt theo thÓ v¨n xu«i
Néi dung cña çc kho¶n môc, nh: §Þnh nghÜa, triÖu chøng, biÓu hiÖn l©m sµng, c«ng
dông çc vÞ thuèc ®îc viÕt díi thÓ v¨n xu«i, theo b¶n gèc cña çc bµi gi¶ng vµ nh÷ng tµi liÖu
vÒ Y- Dîc ®· ®îc su t©m vµ tham kh¶o. Nh»m gióp cho çc ®éc gi¶ míi häc m«n häc nµy sÏ
hiÓu ®îc ®Çy ®ñ nh÷ng néi dung ®· diÔn gi¶i vµ ph©n tÝch trong ®ã.
VÒ sau, khi ®éc gi¶ ®· hiÓu bµi, chØ cÇn ®äc çc ®o¹n Th¬ bªn díi lµ n¾m ®îc ®Çy ®ñ
nh÷ng ý chÝnh ®· nªu, kh«ng cÇn ®äc nh÷ng néi dung bªn trªn còng hiÓu ®îc bµi
VÝ nh: Môc 1.2- ¢m, D¬ng ®èi lËp víi nhau (PhÇn: I - Häc thuytÕt ¢m D¬ng) ®·
ghi:
“§èi lËp lµ sù m©u thuÉn, chÕ íc vµ ®Êu tranh gi÷a hai mÆt ¢m, D¬ng.
ThÝ dô: Ngµy vµ ®ªm, níc vµ löa, øc chÕ vµ hng phÊn ”.
2.2- ViÕt theo v¨n vÇn (thÓ Th¬):
Bªn díi nh÷ng néi dung çc môc nh ®· nªu ë trªn, ®îc tãm t¾t vµ minh ho¹ b»ng thÓ
th¬ Lôc b¸t, thÓ Th¬ nµy ®îc coi lµ “ Quèc Th¬” cña ViÖt nam: DÔ ®äc, dÔ nhí, dÔ ®i vµo lßng
ngêi
ThÝ dô:
Nh néi dung cña môc 1.2: “¢m, D¬ng ®èi lËp víi nhau” ë trªn, bªn díi ®îc tãm t¾t
vµ minh ho¹ b»ng th¬ nh sau:
Hai mÆt ®èi lËp, ®Êu tranh,
M©u thuÉn, chÕ íc vÉn thµnh ¢m - D¬ng.
VÝ nh: Níc- löa, ®o¹n - trêng,
Hng phÊn - øc chÕ, nhng thêng cã nhau.
Khi ®a vµo Th¬, cã nh÷ng tõ ng÷ cã thÓ thay ®æi ®îc cho nhau, nh: §ªm - ngµy thµnh
®o¹n - trêng, ®Òu lµ nh÷ng hiÖn tîng ®èi lËp hoÆc mÉu thuÉn víi nhau
Tõng vÞ thuèc vµ çc bµi thuèc ch÷a bÖnh, còng ®îc minh ho¹ b»ng Th¬.
VÝ dô: Bµi thuèc H¹nh t« thang gia gi¶m (nguyªn gèc lµ thuèc t¸n, nay ®æi thµnh thuèc
thang, thuèc s¾c): Gåm çc vÞ: H¹nh nh©n, T« diÖp, TiÒn hå, TrÇn b×, Phôc linh, Cam th¶o, B¸n
h¹ chÕ, ChØ x¸c, Gõng (Sinh kh¬ng), Çt çnh, §¹i t¸; ë díi ®îc minh ho¹ b»ng Th¬ nh sau
(ch÷ nghiªng chØ çc vÞ thuèc, ch÷ ®øng lµm liªn tõ):
Phôc linh, ChØ x¸c, TrÇn b×,
T« diÖp, B¸n h¹, tiÕp th× H¹nh nh©n.
Çt çnh, Cam th¶o cã phÇn,
TiÒn hå, §¹i t¸o, thªm phÇn Sinh kh¬ng.
Trong “TËp Th¬” çc vÞ thuèc, çc lo¹i bÖnh cßn ®îc minh ho¹ b»ng h×nh ¶nh cã ®ñ mµu
s¾c ®Ñp m¾t. SÏ gióp cho çc ®éc gi¶ dÔ nhËn biÕt tõng lo¹i, mçi lo¹i cã nh÷ng ®Æc chng riªng.
Cã h×nh ¶nh minh ho¹, sÏ lµm cho néi dung vµ chÊt lîng cña “ TËp Th¬” thªm phong phó vµ
sinh ®éng h¬n.

3- Çch sö dông “TËp Th¬”
Néi dung vµ kÕt cÊu cña “TËp Th¬” nh lµ mét phÇn “Bµi gi¶ng” cña çc trêng ®µo t¹o
chÝnh quy vÒ §«ng y, sÏ gióp cho çc ®éc gi¶ lµm s¸ch ®Ó häc tËp vµ cã thÓ lµm tµi liÖu ®a vµo
thµnh mét néi dung sinh ho¹t chuyªn ®Ò cña çc c©u l¹c bé søc khoÎ, c©u l¹c bé th¬ ca cña héi
ngêi cao tuæi, héi cùu chiÕn binh; héi phô n÷, cña çc tæ chøc x· héi kh¸c, ë çc ®Þa ph¬ng x·,
phêng; ë çc ®¬n vÞ trong qu©n ®éi, lùc lîng vò trang n¬i biªn giíi, h¶i ®¶o; ë çc gia ®×nh vµ
nh÷ng trêng häc kh¸c
§èi víi çc ®éc gi¶ tù häc hoÆc tæ chøc häc theo chuyªn ®Ò sinh ho¹t c©u l¹c bé, çc häc
viªn cÇn häc tuÇn tù tõ ®Çu, tõng phÇn mét. Còng viÕt phÇn néi dung b»ng v¨n xu«i, kh«ng dùa
vµo nh÷ng ®o¹n Th¬ ®· cã, sau ®ã còng tù m×nh tãm t¾t vµ minh ho¹ b»ng Th¬ nh vÝ dô trªn.
Lµm nh vËy, dÔ häc, dÔ nhí l©u dÇn thµnh quen vµ sau nµy l¹i biÕt lµm c¶ Th¬.
Cø nh vËy, ngêi nä híng dÉn ngêi kia, nèi tiÕp nhau, tin r»ng sau nµy trong d©n gian
sÏ cã rÊt nhiÒu“ ThÇy thuèc giái vµ nhµ Th¬ hay”.
§Æc biÖt, lµ çc gia ®×nh vµ çc trêng häc, tuú ®iÒu kiÖn cña m×nh mµ quan t©m nhiÒu
®Õn çc ch¸u nhá, thÕ hÖ t¬ng lai cña ®Êt níc, nªn cho çc ch¸u sím ®îc häc tËp vµ lµm quen
víi m«n häc nµy.
Mäi ngêi h·y cïng nhau thùc hiÖn tèt ph¬ng ch©m: “ Ma dÇm thÊm l©u, cha truyÒn
con nèi”, nh kÕt luËn cña “ TËp Th¬” ®· viÕt:
36

ViÖt nam cã Th¬ §«ng y,
Häc vµ ch÷a bÖnh, sau th× d¹y con.
Cho dï bÖnh tËt vÉn cßn,
Ng©m Th¬, trÞ bÖnh ®©u cßn èm ®au.
Mäi ngêi h·y m¸ch, b¶o nhau,
Trång nhiÒu c©y thuèc tríc, sau quanh nhµ.
GÆp khi trÎ nhá, ngêi giµ,
Nhøc ®Çu, ®au bông thuèc lµ cã ngay.
Mu«n vµn ý ®Ñp, lêi hay,
Mong nhiÒu ngêi häc, s¸ch nµy §«ng y!
§©y lµ mét “ TËp Th¬” rÊt khã viÕt, nhng l¹i rÊt hay, cã nhiÒu môc ®Ých vµ ý nghÜa; bæ
Ých vµ thiÕt thù; kh«ng nh÷ng cã nhiÒu gi¸ trÞ, phong phó vÒ nhiÒu thÓ lo¹i mµ cßn cã thÓ phï hîp
cho viÖc sö dông l©u dµi vÒ sau.
“ TËp Th¬”, sÏ ®¸p øng ®îc víi sù yªu mÕn vµ ®ãn nhËn cña ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n
d©n, còng nh c¸c thÕ hÖ ®éc gi¶ trong vµ ngoµi níc...
LÇn ®Çu “ TËp th¬” ®îc xuÊt b¶n, lu hµnh kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. RÊt mong
c¸c ®éc gi¶ gãp ý thªm ®Ó “ TËp Th¬” ®îc söa ®æi, bæ sung kÞp thêi, lÇn xuÊt b¶n sau sÏ hoµn
thiÖn h¬n.
Xin ch©n thµnh c¶m ¬n!

(Ghi l¹i lêi nãi ®Çu cña “ TËp th¬”.
Hµ néi, th¸ng 9 n¨m 2011.
T¸c gi¶
Ng« C«ng T×nh

37

PhÇn thø nhÊt

TriÕt häc ph¬ng ®«ng vµ øng dông trong y häc
Ch¬ng I
häc thuyÕt ©m d¬ng, häc thuyÕt ngò hµnh

a- häc thuyÕt ©m d¬ng

I- §Þnh nghÜa.
Çch ®©y ®· mÊy ngh×n n¨m, ngêi xa ®· nhËn thÊy sù vËt lu«n lu«n cã m©u thuÉn,
nhng thèng nhÊt víi nhau, kh«ng ngõng vËn ®éng, biÕn ho¸ ®Ó ph¸t triÓn vµ tiªu vong, gäi lµ:
Häc thuyÕt ¢m- D¬ng.
Trong Y häc, Häc thuyÕt ¢m - D¬ng qu¸n triÖt tõ ®Çu ®Õn cuèi, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p
trong suèt qu¸ tr×nh cÊu t¹o c¬ thÓ, sinh lý, bÖnh lý, chÈn ®o¸n vµ çc ph¬ng ph¸p ch÷a bÖnh
b»ng §«ng y, (§«ng y cßn ®îc gäi lµ Y häc cæ truyÒn, trong TËp th¬ nµy gäi lµ §«ng y), gåm:
Thuèc, ch©m cøu, xoa bãp, bÊm huyÖt, khÝ c«ng, dìng sinh....
II-Çc quy luËt c¬ b¶n trong häc thuyÕt ¢m - D¬ng.
1-¢m - D¬ng ®èi lËp víi nhau.
§èi lËp lµ sù m©u thuÉn, chÕ íc vµ ®Êu tranh gi÷a hai mÆt ¢m- D¬ng.
ThÝ dô: Ngµy vµ ®ªm, níc vµ löa, øc chÕ vµ hng phÊn
Hai mÆt ®èi lËp, ®Êu tranh,
M©u thuÉn, chÕ íc vÉn thµnh ¢m - D¬ng.
VÝ nh: Níc- löa, ®o¹n - trêng,
Hng phÊn - øc chÕ, nhng thêng cã nhau.
2-¢m - D¬ng hç c¨n.
Hç c¨n lµ sù n¬ng tùa lÉn nhau. Hai mÆt ¢m - D¬ng tuy ®èi lËp víi nhau nhng ph¶i
n¬ng tùa lÉn nhau míi tån t¹i ®îc, míi cã ý nghÜa. C¶ hai mÆt ®Òu lµ qu¸ tr×nh tÝch cùc cña sù
vËt, kh«ng thÓ ®¬n ®éc mµ ph¸t sinh, ph¸t triÓn ®îc:
¢m- D¬ng hç c¨n ®ã lµ:
Lµ sù n¬ng tùa chóng mµ víi nhau.
¢m, D¬ng tuy ®èi lËp nhau,
Nhng l¹i n¬ng tùa lÉn nhau kh«ng rêi.
Lµ sù vËn ®éng kh«ng ng¬i,
Víi ý nghÜa ®ã, c¶ ®«i sinh tån.
Hai mÆt kh«ng kÐm, kh«ng h¬n,
Kh«ng thÓ ®¬n ®éc, giËn hên lµm nªn.
Sù vËt vËn ®éng ngµy, ®ªm,
Ph¸t sinh, ph¸t triÓn l©u bÒn cïng nhau.
ThÝ dô: Cã ®ång ho¸ míi cã dÞ ho¸, hay ngîc l¹i nÕu kh«ng cã dÞ ho¸ th× qu¸ tr×nh ®ång
ho¸ kh«ng tiÕp tôc ®îc. Cã sè ¢m míi cã sè D¬ng. Hng phÊn vµ øc chÕ ®Òu lµ qu¸ tr×nh tÝch
cùc cña ho¹t ®éng vá n·o:
NÕu cã ®ång ho¸ diÔn ra,
Míi cã dÞ ho¸ ®Ó mµ sinh ra.
Kh«ng cã dÞ ho¸ xÈy ra,
Qu¸ tr×nh ®ång ho¸ diÔn ra ®©u thµnh.
Cã ¢m, D¬ng míi h×nh thµnh,
Hng phÊn, øc chÕ rµnh rµnh ®èi nhau.
Qu¸ tr×nh tÝch cùc víi nhau,
Ho¹t ®éng vá n·o, tríc sau b×nh thêng.
38

3-¢m - D¬ng tiªu trëng.
Tiªu lµ sù mÊt ®i, trëng lµ sù ph¸t triÓn, nãi lªn sù vËn ®éng kh«ng ngõng, sù chuyÓn ho¸
lÉn nhau gi÷a hai mÆt ¢m- D¬ng:
¢m- D¬ng tiªu, trëng xÈy ra,
Trëng sinh c¸i míi, tiªu lµ mÊt ®i.
Tiªu mµ biÕn mÊt mçi khi,
Trëng th× ph¸t triÓn ®Õn khi ph¶i dõng.
¢m, D¬ng vËn ®éng kh«ng ngng,
Chóng cïng chuyÓn ho¸, thêng tõng cã nhau.
¢m, D¬ng quan hÖ víi nhau,
D¬ng tiªu, ¢m trëng tríc sau ®iÒu hoµ.
Chóng cïng chuyÓn ho¸ vµo, ra,
MÊt ®i, l¹i cã míi lµ tù nhiªn….
* * *

III- øng dông trong y häc.
1- VÒ cÊu t¹o c¬ thÓ vµ sinh lý.
Thuéc ¢m, gåm: T¹ng, Kinh ©m, HuyÕt, bông, trong, díi...
Thuéc D¬ng, gåm: Phñ, Kinh d¬ng, KhÝ, lng, ngoµi, trªn...
T¹ng thuéc ¢m, do tÝnh chÊt trong ¢m cã D¬ng nªn cßn ph©n ra: PhÕ ©m, PhÕ khÝ; ThËn
©m, ThËn d¬ng; Can huyÕt, Can khÝ; T©m huyÕt, T©m khÝ; Phñ thuéc D¬ng nhng v× trong
D¬ng cã ¢m nªn cã VÞ ©m vµ VÞ ho¶...
VËt chÊt dinh dìng thuéc ¢m, c¬ n¨ng ho¹t ®éng thuéc D¬ng.
2- VÒ qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh tËt.
a- BÖnh tËt ph¸t sinh do sù mÊt th¨ng b»ng vÒ ¢m, D¬ng trong c¬ thÓ ®îc biÓu hiÖn
b»ng sù thiªn th¾ng, hay thiªn suy.
+. Thiªn th¾ng:
D¬ng th¾ng g©y chøng NhiÖt: Sèt, m¹ch nhanh, kh¸t níc, t¸o, níc tiÓu ®á.
¢m th¾ng g©y chøng Hµn: Ngêi l¹nh, tay ch©n l¹nh, m¹ch trÇm, Øa láng, níc tiÓu trong:
D¬ng th¾ng g©y chøng NhiÖt cao,
Sèt, t¸o, kh¸t níc uèng vµo th× ªm.
Chøng Hµn, ¢m th¾ng g©y nªn,
Toµn th©n l¹nh gi¸, l¹i thªm m¹ch trÇm.
Bông ®au, Øa ch¶y láng ph©n,
Níc tiÓu trong v¾t, ®a phÇn Hµn g©y.
+. Thiªn suy:
D¬ng h: Nh c¸c trêng hîp n·o suy, héi chøng hng phÊn thÇn kinh gi¶m.
¢m h: Nh mÊt níc, ®iÖn gi¶i, héi chøng øc chÕ thÇn kinh gi¶m.
D¬ng h trêng hîp n·o suy,
ThÇn kinh, hng phÊn nã th× sinh ra.
¢m h, níc mÊt g©y ra:
ThÇn kinh øc chÕ, nh÷ng lµ gi¶m suy…

* * *

39

Häc thuyÕt ngò hµnh.
I - §Þnh nghÜa.
Häc thuyÕt Ngò hµnh lµ häc thuyÕt ¢m - D¬ng, liªn hÖ cô thÓ h¬n trong viÖc quan s¸t
quy n¹p vµ sù liªn quan cña çc sù vËt trong thiªn nhiªn.
Trong Y häc, häc thuyÕt Ngò hµnh ®îc øng dông ®Ó quan s¸t quy n¹p vµ nªu lªn sù
t¬ng quan trong ho¹t ®éng sinh lý çc T¹ng, Phñ; ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh tËt, ®Ó t×m tÝnh n¨ng vµ t¸c
dông cña thuèc, ®Ó tiÕn hµnh c«ng t¸c bµo chÕ thuèc men.
Nãi vÒ Häc thuyÕt Ngò hµnh,
Còng lµ Häc thuyÕt nh ngµnh ¢m - D¬ng.
Quan s¸t quy n¹p cho têng,
Thiªn nhiªn, sù vËt chóng thêng liªn quan.
Trong Y häc còng t¬ng quan,
Ngò hµnh Häc thuyÕt ®îc lµm gièng nhau.
øng dông, quan s¸t tríc sau,
Ho¹t ®éng T¹ng, Phñ ®ín ®au thÕ nµo.
T×m thuèc cã tÝnh n¨ng cao,
TiÕn hµnh bµo chÕ, ch÷a vµo chç ®au.
II-Néi dung cña Häc thuyÕt Ngò hµnh.
1-Ngò hµnh lµ g×?
Ngêi xa thÊy cã 5 lo¹i vËt chÊt chÝnh: Kim (kim lo¹i), Méc (gç), Thuû (níc), Ho¶
(löa), Thæ (®Êt) vµ ®em çc hiÖn tîng trong thiªn nhiªn vµ trong c¬ thÓ con ngêi xÕp theo 5 lo¹i
vËt chÊt trªn gäi lµ Ngò hµnh.
Ngò hµnh cßn cã ý nghÜa n÷a lµ sù vËn ®éng, chuyÓn ho¸ cña çc chÊt trong thiªn nhiªn
vµ trong çc T¹ng, Phñ trong c¬ thÓ:
Çc hiÖn tîng trong thiªn nhiªn,
Méc, Kim, Thuû, Ho¶, Thæ liªn quan nhiÒu.
ThÓ ngêi liªn ®íi còng nhiÒu,
XÕp n¨m loµi ®ã thµnh chiªu Ngò hµnh.
Sù vËn ®éng cña Ngò hµnh,
Thiªn nhiªn, T¹ng, Phñ vËn hµnh gièng nhau.
Ngò hµnh cßn ý nghÜa sau:
VËt chÊt chuyÓn ho¸ lÉn nhau kh«ng ngõng.
T¹ng, Phñ ho¹t ®éng kh«ng ngng,
VËn ®éng, chuyÓn ho¸ lu«n tõng xÈy ra.
2-Sù quy n¹p vµo Ngò hµnh trong thiªn nhiªn vµ trong c¬ thÓ con ngêi
HiÖn Ngò hµnh
tîng Méc Ho¶ Thæ Kim Thuû
VËt chÊt Gç, c©y Löa §Êt Kim lo¹i Níc
Mµu s¾c Xanh §á Vµng Tr¾ng §en
VÞ Chua §¾ng Ngät Cay MÆn
Mïa Xu©n H¹ Cuèi h¹ Thu §«ng
Ph¬ng §«ng Nam Trung T©y B¾c
¬ng
T¹ng Can T©m Tú PhÕ ThËn
Phñ §ëm TiÓu VÞ §¹i Bµng
trêng trêng quang
Ngò thÓ C©n M¹ch ThÞt Da l«ng X¬ng, tuû
Ngò quan M¾t Lìi MiÖng Mòi Tai
T×nh chÝ GiËn Mõng Lo Buån Sî

40

- HiÖn tîng vµ ngò hµnh:
VËt chÊt:
Kim (kim lo¹i), Méc (gç, c©y),
Thuû (níc), Ho¶ (löa), Thæ ®©y (®Êt nµy).
Mµu s¾c:
Kim (lµ tr¾ng), Méc (lµ xanh),
Thæ (vµng), Ho¶ (®á), thªm nhµnh Thuû (®en).
VÞ:
Kim (cay), Ho¶ (®¾ng), Méc (chua),
Thæ (ngät), Thuû (mÆn) h·y mua vÒ dïng.
Mïa:
Méc (xu©n), Ho¶ (h¹), Thuû (®«ng),
Thæ (lµ cuèi h¹), võa lßng Kim (thu).
Ph¬ng:
Méc (®«ng), Thuû (b¾c), Kim (t©y),
Thæ (trung ¬ng ®ã), nhËn thÇy Ho¶ (nam).
T¹ng - Phñ:
Thæ (Tú), Kim (PhÕ), Ho¶ (T©m),
Méc (Can), Thuû (ThËn) nÕu lÇn sÏ ra.
Ngò thÓ:
Kim (da, l«ng), Thuû (tuû, x¬ng),
Ho¶ (m¹ch), Thæ (thÞt), (søc cêng) Méc ®©y.
Ngò quan:
Méc (lµ m¾t), Thuû (lµ tai),
Ho¶ (lìi), Thæ (miÖng), cïng vµi (mòi) Kim.
T×nh chÝ:
Kim (buån), Méc (giËn), Ho¶ (mõng),
Thæ (lo), Thuû (sî) thêng tõng xÈy ra…

* * *
III- øng dông trong y häc.
1-VÒ quan hÖ sinh lý.
Sù s¾p xÕp çc T¹ng, Phñ theo ngò hµnh vµ sù liªn quan cña chóng ®Õn ngò vÞ, ngò s¾c,
ngò quan, thÓ chÊt vµ ho¹t ®éng vÒ t×nh chÝ gióp cho viÖc häc vÒ çc hiÖn tîng sinh lý çc T¹ng,
Phñ dÔ dµng, dÔ nhí:
XÕp T¹ng, Phñ theo ngò hµnh,
Liªn quan cña chóng ®ång hµnh víi nhau.
Ngò vÞ, cïng ngò s¾c mµu,
Ngò quan, thÓ chÊt n«ng s©u chÝ t×nh.
BiÕt çc hiÖn tîng lý sinh,
Gióp häc T¹ng, Phñ qu¸ tr×nh tèt h¬n.
ThÝ dô: Can cã quan hÖ biÓu lý víi §ëm, chñ vÒ C©n, khai khiÕu ra m¾t, kÝch thÝch ®iÒu
®¹t, khi uÊt kÕt g©y giËn d÷:
§ëm cã quan hÖ víi Can,
Khai khiÕu ra m¾t, chñ C©n biÕt råi.
KÝch thÝch ®iÒu ®¹t kh«ng th«i,
Khi mµ uÊt kÕt, sinh s«i giËn hên…
* * *
41

IV- Häc thuyÕt thiªn nh©n hîp nhÊt.
1-§Þnh nghÜa.
Häc thuyÕt thiªn nh©n hîp nhÊt nãi lªn gi÷a con ngêi víi hoµn c¶nh thiªn nhiªn vµ x·
héi, lu«n lu«n m©u thuÉn nhng thèng nhÊt víi nhau. Con ngêi thÝch nghi, chÕ ngù, c¶i t¹o hoµn
c¶nh thiªn nhiªn vµ x· héi ®Ó sinh tån vµ ph¸t triÓn:
Häc thuyÕt hîp nhÊt nh©n thiªn,
Nãi lªn quan hÖ thiªn nhiªn, con ngêi.
HoÆc x· héi víi con ngêi,
M©u thuÉn, thèng nhÊt kh«ng rêi ®îc nhau.
Con ngêi c¶i t¹o tríc, sau,
Thiªn nhiªn, x· héi cïng nhau sinh tån.
Trong Y häc ngêi xa øng dông Häc thuyÕt nµy ®Ó chØ ®¹o çc ph¬ng ph¸p phßng vµ
ch÷a bÖnh. Gi÷ g×n søc khoÎ, t×m ra nguyªn nh©n g©y bÖnh vµ ®Ò ra ph¬ng ph¸p ch÷a bÖnh toµn
diÖn:
Trong Y häc ngêi xa dïng,
Häc thuyÕt nµy ®Ó phßng chung bÖnh t×nh.
Gi÷ g×n søc kháe, con Tim,
BiÕt nguyªn nh©n bÖnh ®Ó t×m thuèc thang…

* * *

Ch¬ng II
T¹ng phñ – kinh l¹c

Häc thuyÕt T¹ng - Phñ vµ Häc thuyÕt Kinh l¹c lµ bé phËn quan träng trong lý luËn §«ng
y, nh»m nghiªn cøu sù ho¹t ®éng cña çc T¹ng, Phñ, hÖ thèng Kinh l¹c vµ çc bé phËn kh¸c.
Néi dung gåm:
- Häc thuyÕt T¹ng - Phñ:
Çc T¹ng: T©m, Can, Tú, PhÕ, ThËn;
Çc Phñ: TiÓu trêng, §¹i trêng, VÞ, §ëm, Bµng quang, Tam tiªu.
Çc ho¹t ®éng vÒ: Tinh, KhÝ, ThÇn, HuyÕt, T©n dÞch.
HÖ thèng Kinh l¹c: CÊu t¹o vµ t¸c dông cña hÖ Kinh l¹c.

a- Häc thuyÕt T¹ng - Phñ
V× Tinh, KhÝ, HuyÕt, T©n dÞch vµ ThÇn lµ c¬ së vËt chÊt cho sù ho¹t ®éng cña T¹ng - Phñ
nªn sÏ tr×nh bµy tríc, sau ®ã lµ çc T¹ng, çc Phñ vµ sau cïng lµ sù quan hÖ gi÷a çc T¹ng - Phñ
trong c¬ thÓ.
I- Tinh, KhÝ, HuyÕt, T©n dÞch vµ ThÇn.
1- Tinh.
Tinh lµ c¬ së vËt chÊt cña sù sèng con ngêi vµ çc ho¹t ®éng c¬ n¨ng cña c¬ thÓ.
Nguån gèc cña Tinh:
- Tinh do bè mÑ ®em l¹i gäi lµ: Tinh tiªn thiªn.
- Tinh do chÊt dinh dìng cña ®å ¨n t¹o ra gäi lµ: Tinh hËu thiªn. Tinh cña hËu tiªn do Tú, VÞ
vËn ho¸ ph©n bæ ë çc T¹ng, Phñ nªn cßn gäi lµ: Tinh cña T¹ng - Phñ.
- Hai nguån Tinh Êy bæ sung cho nhau tham gia vµo viÖc sinh dôc vµ ph¸t dôc cña c¬ thÓ.
Tinh lµ vËt chÊt con ngêi,
C¬ n¨ng ho¹t ®éng ngêi thêi sinh ra.
Tinh tiªn thiªn cña mÑ cha,
Tinh tõ dinh dìng gäi lµ hËu thiªn.
42

ChÊt Tinh thuéc cña hËu thiªn,
§îc Tú vËn ho¸ kh¾p miÒn tø th©n.
Tinh cho T¹ng, Phñ rÊt cÇn,
Hai nguån Tinh Êy dÇn dÇn bæ sung.
Tham gia vµo nh÷ng viÖc chung,
Sinh dôc, ph¸t dôc ®i cïng víi nhau…
* * *
II- Ngò t¹ng.
T¹ng lµ çc bé phËn c¬ thÓ, cã nhiÖm vô chuyÓn ho¸ vµ tµng tr÷: Tinh, KhÝ, ThÇn, HuyÕt vµ T©n
dÞch. Cã 5 T¹ng: T©m (phô lµ T©m bµo l¹c), Can, Tú, PhÕ vµ ThËn:
Çc T¹ng, bé phËn cña ngêi,
Tµng tr÷, chuyÓn ho¸ chÊt thêi sinh ra.
Trong ngêi çc chÊt ®ã lµ:
Tinh, ThÇn, KhÝ, HuyÕt, sau lµ chÊt T©n.
Ngò T¹ng gåm cã n¨m phÇn:
Can, Tú, PhÕ, ThËn, víi T©m lµ võa…
* * *
III- Lôc phñ.
Phñ lµ çc bé phËn cña c¬ thÓ cã nhiÖm vô thu n¹p, tiªu ho¸, hÊp thô, chuyÓn vËn çc chÊt
tõ ®å ¨n uèng vµ bµi tiÕt çc chÊt cÆn b· cña c¬ thÓ ra ngoµi.
Cã 6 Phñ: §ëm; VÞ; TiÓu trêng; §¹i trêng; Bµng quang vµ Tam tiªu.
Phñ, çc bé phËn cña ngêi,
Thu n¹p, tiªu ho¸, b· thêi th¶i ra.
Gåm cã lôc phñ ®ã lµ:
TiÓu trêng, §ëm, VÞ tiÕp lµ Bµng quang.
Tam tiªu, §¹i trêng cïng hµng,
Bµi tiÕt cÆn b·, nhÞp nhµng thêng xuyªn.
1- §ëm.
§ëm cã quan hÖ biÓu - lý víi Can. Chøa chÊt MËt (tinh chÊp) do Can bµi tiÕt. Cæ nh©n
nãi: “ KhÝ thõa cña Can trµn vµo MËt, tô l¹i thµnh Tinh chÊp”.
MËt gióp cho viÖc tiªu ho¸ ®å ¨n. ChÊt MËt cã mµu xanh, vµng vµ vÞ ®¾ng. Khi cã bÖnh ë
§ëm thêng xuÊt hiÖn chøng vµng da, miÖng ®¾ng, n«n möa ra chÊt ®¾ng.
§ëm cßn cã chøc n¨ng vÒ tinh thÇn, chñ vÒ quyÕt ®o¸n.
§ëm cã quan hÖ víi Can,
Nã chøa chÊt MËt do Can cÊp ®Òu.
Gióp cho tiªu ho¸ nhanh tiªu,
§å ¨n nhõ nhuyÔn, sím chiÒu diÔn ra.
Xanh mµu chÊt MËt tiÕt ra,
L¹i cã vÞ ®¾ng, tan ra s¾c vµng.
Da vµng, §ëm bÖnh chuyÓn sang,
N«n ra chÊt MËt, miÖng cµng ®¾ng cay.
Can vµ §ëm cã quan hÖ biÓu - lý, Can chñ mu lù, §ëm chñ vÒ quyÕt ®o¸n lµ c¬ së cña
lßng dòng c¶m, tinh thÇn d¸m nghÜ d¸m lµm. Çc bÖnh vÒ Can - §ëm hay phèi hîp víi nhau:
Can, §ëm biÓu- lý liªn quan,
Can chñ mu lù, §ëm mang tinh thÇn.
D¸m lµm, dòng c¶m hiÕn th©n,
§ëm chñ quyÕt ®o¸n, khi cÇn hiÖn ra.
Can, §ëm quan hÖ mÆn mµ,
Cã bÖnh Can, §ëm nh÷ng lµ cã nhau…
* * *

43

IV- Quan hÖ gi÷a çc t¹ng- phñ.
Mçi mét T¹ng hay mét Phñ cã chøc n¨ng riªng biÖt, nhng chóng cã quan hÖ víi nhau
theo quy luËt: Võa ®èi lËp, võa n¬ng tùa víi nhau ®Ó t¹o cho c¬ thÓ thµnh mét khèi thèng nhÊt
vÒ cÊu t¹o vµ chøc n¨ng:
T¹ng, Phñ cã chøc n¨ng riªng,
Chóng cã quan hÖ, g¾n liÒn víi nhau.
§èi lËp, nhng n¬ng tùa nhau,
Thµnh khèi thèng nhÊt tríc, sau kh«ng rêi.
T¹ng, Phñ ho¹t ®éng kh«ng ng¬i,
KhÝ, HuyÕt th«ng suèt, ngêi thêi khoÎ ra…
b- s¬ lîc vÒ häc thuyÕt kinh l¹c.
I- §Þnh nghÜa.
Kinh l¹c lµ tªn gäi chung cña Kinh m¹ch vµ L¹c m¹ch trong c¬ thÓ. Kinh lµ ®êng th¼ng,
lµ çi khung cña hÖ Kinh l¹c vµ ®i ë s©u. L¹c lµ ®êng ngang, lµ çi líi, tõ Kinh m¹ch chia ra
nh m¹ng líi ®Õn kh¾p n¬i vµ ®i ë n«ng:
Kinh l¹c lµ tªn gäi chung,
Kinh m¹ch, L¹c m¹ch lµ dïng tªn riªng.
Kinh lµ ®êng th¼ng t¹o nªn,
Khung cña Kinh l¹c nèi liÒn ®i s©u.
§êng ngang, L¹c m¹ch tiÕp nhau,
KÓ tõ Kinh m¹ch, ®©u ®©u còng vµo.
Nã gièng çi líi biÕt bao,
§i n«ng ë ®ã, n¬i nµo còng qua…
II- cÊu t¹o cña hÖ kinh l¹c.
1- Kinh m¹ch vµ L¹c m¹ch.
1.1- Mêi hai Kinh m¹ch chÝnh.

III- t¸c dông cña hÖ thèng kinh l¹c.
1-VÒ sinh lý.
HÖ thèng Kinh l¹c th«ng hµnh KhÝ, HuyÕt trong çc tæ chøc cña c¬ thÓ chèng ngo¹i tµ,
b¶o vÖ c¬ thÓ:
HÖ thèng Kinh l¹c ®ã lµ:
Th«ng hµnh KhÝ, HuyÕt vµo ra nhÞp nhµng.
Chèng ®ì tµ ngo¹i x©m l¨ng,
B¶o vÖ c¬ thÓ nãi r»ng tèt h¬n…
* * *
44

Ch¬ng III

Nguyªn nh©n g©y bÖnh

§«ng y chia nguyªn nh©n g©y bÖnh ra lµm mÊy lo¹i sau ®©y:
- Hoµn c¶nh thiªn nhiªn (khÝ hËu, ®Þa lý) ¶nh hëng ®Õn con ngêi qua 6 thø khÝ (lôc khÝ):
Phong, Hµn, Thö, ThÊp, T¸o, Ho¶, lµ nguyªn nh©n bªn ngoµi:
Nãi vÒ hoµn c¶nh thiªn nhiªn,
Con ngêi ¶nh hëng, ph¶i nªn ®Ò phßng.
Thö, ThÊp, T¸o, Ho¶, Hµn, Phong,
Lôc khÝ g©y bÖnh, kh«ng trong mµ ngoµi.
- Hoµn c¶nh x· héi g©y ra nh÷ng rèi lo¹n vÒ T©m lý x· héi qua 7 thø t×nh chÝ (thÊt t×nh):
Vui, giËn, buån, lo, nghÜ, kinh, sî lµ nguyªn nh©n g©y bÖnh bªn trong:
Hoµn c¶nh x· héi ®ã lµ:
Gåm cã b¶y thø g©y ra bÖnh t×nh:
Vui, buån, giËn, nghÜ, lo, kinh,
Cïng sî võa ®ñ thÊt t×nh bªn trong.
- Cßn c¸c nguyªn nh©n kh¸c: §µm Èm, ø HuyÕt, ¨n uèng, lao ®éng, sang chÊn, t×nh dôc
Cßn cã mét sè nguyªn nh©n,
Lµ do ø HuyÕt, uèng, ¨n, Èm, §µm.
Sang chÊn, t×nh dôc l©y lan,
Th©n thÓ suy yÕu, bÖnh cµng nhiÒu thªm.
I- Nguyªn nh©n bªn ngoµi (lôc d©m, lôc tµ).
- S¸u thø KhÝ: Phong (giã), Hµn (l¹nh), Thö (n¾ng), ThÊp (®é Èm), T¸o (kh«), Ho¶ (nhiÖt)
khi trë thµnh nguyªn nh©n g©y bÖnh gäi lµ lôc d©m, hay lôc tµ:
ThÊp, Hµn, Thö, Ho¶, T¸o, Phong,
Nguyªn nh©n g©y bÖnh kh«ng trong mµ ngoµi.
Lôc d©m g©y bÖnh ®©u sai,
Cßn cã tªn gäi thø hai: Lôc tµ…

* * *
II- Nguyªn nh©n bªn trong (thÊt t×nh).
1- B¶y thø t×nh chÝ nã g©y ra do nh÷ng rèi lo¹n vÒ t©m lý, t×nh c¶m.
§ã lµ: Vui, GiËn, Buån, NghÜ, Lo, Kinh, Sî.
2- T×nh chÝ bÞ kÝch ®éng .
Hay nh÷ng sang chÊn tinh thÇn g©y ra sù mÊt th¨ng b»ng vÒ ¢m, D¬ng, KhÝ, HuyÕt,
T¹ng, Phñ, Kinh l¹c mµ g©y ra c¸c bÖnh néi th¬ng nh: Cao HuyÕt ¸p, suy nhîc thÇn kinh, loÐt
D¹ dµy, t¸ trµng:
Tinh thÇn sang chÊn g©y ra,
Th¨ng b»ng bÞ mÊt xÈy ra khã lêng.
¢m, D¬ng, KhÝ, HuyÕt bÊt thêng,
Kinh l¹c, T¹ng, Phñ tæn th¬ng mµ thµnh.
* *
Nh cao HuyÕt ¸p hoµnh hµnh,
D¹ dµy ®au loÐt, viªm quanh t¸ trµng.
ThÇn kinh suy nhîc chuyÓn sang,
KÝch ®éng t×nh chÝ, dÔ dµng sinh ra…
* * *

45

III- Nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c.
1- §µm Èm.
1.1- §µm Èm lµ s¶n phÈm bÖnh l.ý
§µm lµ chÊt ®Æc, Èm lµ chÊt lo·ng, §µm Èm sau khi sinh ra g©y nh÷ng bÖnh míi, ®Æc biÖt
ph¹m vi g©y bÖnh cña §µm rÊt réng (kh«ng ph¶i chØ cã ho kh¹c ra ®êm):
Èm lµ lo·ng, ®Æc lµ §µm,
G©y nh÷ng bÖnh míi do §µm sinh ra.
Ph¹m vi g©y bÖnh ®ã lµ:
G©y ho, hen suyÔn, kh¹c ra l¾m ®êm…

Ch¬ng IV

ChÈn ®o¸n häc
ChÈn ®o¸n häc §«ng y lµ dïng çc ph¬ng ph¸p: Nh×n, nghe, hái, sê n¾n ®Ó khai th¸c çc
triÖu chøng bÖnh, råi c¨n cø vµo vÞ trÝ, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i vµ xu thÕ chung cña bÖnh tËt ®Ó quy n¹p
thµnh çc héi chøng: T¹ng, Phñ, Kinh l¹c, KhÝ, HuyÕt…
Néi dung cña chÈn ®o¸n §«ng y gåm:
- Bèn ph¬ng ph¸p ®Ó kh¸m bÖnh: Nh×n (Väng chÈn), nghe (V¨n chÈn), hái (VÊn chÈn),
xem m¹ch, sê n¾n (ThiÕt chÈn), gäi t¾t lµ Tø chÈn:
ChÈn ®o¸n häc cña §«ng y,
Khai th¸c chøng bÖnh mçi khi cÇn t×m.
Xem m¹ch, nghe, hái vµ nh×n,
Gäi lµ Tø chÈn, bÖnh t×m qua ®©y.
-T¸m c¬ng lÜnh ®Ó chÈn ®o¸n vÞ trÝ, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i vµ xu thÕ chung cña bÖnh tËt, gäi
t¾t lµ: B¸t c¬ng:
NhiÖm vô, T¸m c¬ng lÜnh lµ:
ChÈn ®o¸n vÞ trÝ bÖnh mµ sinh ra.
TÝnh chÊt, tr¹ng th¸i bÖnh tµ,
Xu thÕ bÖnh tËt, nh÷ng lµ ®iÓm chung.
Cã tªn gäi t¾t vÉn dïng:
“ B¸t c¬ng” tªn ®Êy, ®· tõng rÊt quen.
- Çc héi chøng vÒ bÖnh tËt.
I- Bèn ph¬ng ph¸p kh¸m bÖnh (tø chÈn).
1- Nh×n (Väng chÈn).
Nh×n ®Ó quan s¸t vÒ thÇn s¾c, h×nh th¸i, mÆt mòi, m«i, lìi cña ngêi bÖnh ®Ó biÕt ®îc
t×nh h×nh bÖnh tËt bªn trong cña c¬ thÓ ph¶n ¸nh ra ngoµi. §«ng y rÊt chó träng xem çc bé phËn
ë mÆt, lìi v× cã liªn quan nhiÒu víi çc T¹ng, Phñ:
Väng chÈn, quan s¸t vÒ thÇn,
H×nh th¸i, mÆt, mòi, thªm phÇn lìi, m«i.
§Ó biÕt T¹ng, Phñ suy tåi,
Tõ trong c¬ thÓ chóng thêi hiÖn ra.
§«ng y chó träng nhÊt lµ:
T¹ng, Phñ, mÆt, lìi nh÷ng lµ liªn quan…
* * *
II- T¸m c¬ng lÜnh ®Ó chÈn ®o¸n (B¸t c¬ng).
Tríc t×nh h×nh phøc t¹p cña çc chøng bÖnh, ngêi thÇy thuèc cÇn ph¶i dùa vµo çc
c¬ng lÜnh ®Ó ®¸nh gi¸ ®îc vÞ trÝ, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i vµ çc xu thÕ chung cña bÖnh tËt, gióp cho
viÖc chÈn ®o¸n nguyªn nh©n vµ ®Ò ra çc ph¬ng ph¸p ch÷a bÖnh chÝnh x¸c.
T¸m c¬ng lÜnh gåm: BiÓu vµ lý (ngoµi vµ trong), Hµn vµ NhiÖt; h vµ thùc; ¢m vµ
D¬ng. ¢m vµ D¬ng lµ hai c¬ng lÜnh tæng qu¸t nhÊt, nã ®îc gäi lµ: Tæng c¬ng…
46

Ch¬ng V

nh÷ng nguyªn t¾c ch÷a bÖnh

vµ ph¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng thuèc ®«ng Y

Dùa trªn quan niÖm chØnh thÓ vµ biÖn chøng, sau khi ®· t×m ®îc çc héi chøng bÖnh,
§«ng y ®Ò ra çc nguyªn t¾c ch÷a bÖnh ®Ó chØ ®¹o viÖc thùc hµnh çc ph¬ng ph¸p ch÷a bÖnh cho
chÝnh x¸c vµ ®¹t hiÖu qu¶ cao:
Dùa nh÷ng quan niÖm nh sau:
ChØnh thÓ, biÖn chøng cã nhau kh«ng rêi.
T×m héi chøng bÖnh ®îc råi,
§Ò ra nguyªn t¾c, ch÷a thêi kh¸c nhau.
Ph¬ng ph¸p ch÷a bÖnh cña §«ng y rÊt phong phó, bao gåm çc ph¬ng ph¸p luyÖn tËp
c¬ thÓ ®Ó ch÷a bÖnh (Dìng sinh, khÝ c«ng, th¸i cùc quyÒn), xoa bãp, ch©m cøu vµ thuèc:
§«ng y ch÷a bÖnh lu truyÒn,
KhÝ c«ng, cïng th¸i cùc quyÒn, dìng sinh.
LuyÖn tËp c¬ thÓ c«ng minh,
Ch©m cøu, xoa bãp, vâ tinh, thÓ h×nh…
Trong ph¬ng ph¸p dïng thuèc, cã 8 ph¬ng ph¸p dïng thuèc uèng trong, ®îc nãi nhiÒu
h¬n c¶ vµ gäi t¾t lµ:“ B¸t ph¸p" .
I- Nh÷ng nguyªn t¾c ch÷a bÖnh.
1- Ch÷a bÖnh ph¶i t×m gèc bÖnh (trÞ bÖnh cÇu kú b¶n).
Gèc bÖnh lµ nh÷ng nguyªn nh©n g©y bÖnh bao gåm: Nh÷ng nguyªn nh©n bªn ngoµi (tù
nhiªn, x· héi, ngo¹i nh©n) vµ nh÷ng thay ®æi bªn trong c¬ thÓ con ngêi gäi lµ néi nh©n:
Gèc cña bÖnh do nguyªn nh©n:
Tù nhiªn, x· héi ngo¹i nh©n ®ã mµ.
BÖnh trong c¬ thÓ ph¸t ra,
Néi nh©n tªn gäi, nãi mµ ®©u sai…
* * *
II- T¸m ph¬ng ph¸p dïng thuèc uèng (b¸t ph¸p).
T¸m ph¬ng ph¸p dïng thuèc uèng trong cña §«ng y, gåm:
H·n ph¸p: Ph¬ng ph¸p cho ra må h«i.
Thæ ph¸p: Ph¬ng ph¸p g©y n«n.
H¹ ph¸p: Ph¬ng ph¸p tÈy vµ nhuËn trµng.
Hoµ ph¸p: Ph¬ng ph¸p hoµ gi¶i.
¤n ph¸p: Ph¬ng ph¸p dïng thuèc nãng ®Ó ch÷a Hµn.
Thanh ph¸p: Ph¬ng ph¸p dïng thuèc l¹nh ®Ó ch÷a NhiÖt.
Tiªu ph¸p: Ph¬ng ph¸p lµm tiªu t¸n, chèng ø.
Bæ ph¸p: Ph¬ng ph¸p ch÷a çc chøng bÖnh do chÝnh KhÝ h…
* * *

47

Giới thiệu tập thơ Đông Y

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Giới thiệu tập thơ Đông Y

Similar to Giới thiệu tập thơ Đông Y (20)

More from Thi đàn Việt Nam

More from Thi đàn Việt Nam (20)

Giới thiệu tập thơ Đông Y