1. การละลาย (Dissolution)
อ.ภญ. ศุภกัญญา ตันตระบัณฑิตย
ดร.ภญ.ปลันธนา เลิศสถิตธนกร
ยาเตรียมเกือบทุกรูปแบบ ยกเวนยาน้ําใส ตัวยาสําคัญจะตองละลายอยูในตัวทําละลายที่อยูในบริเวณที่ยาจะเกิดการดูดซึม เชน
น้ําลาย หรือของเหลวในกระเพาะและลําไส จึงจะถูกดูดซึมเขาสูรางกายได เพราะฉะนั้นการละลายของตัวยา (dissolution) โดย
เฉพาะตัวยาที่อยูในสถานะของแข็งและกึ่งแข็ง จึงมีผลตอการดูดซึมและการออกฤทธิ์ของยา
เมื่อยาเม็ดอยูในทางเดินอาหาร เม็ดยาจะแตกตัว (disintegration) เปนกลุมอนุภาคที่ประกอบดวยอนุภาคเล็กๆจับกลุมกันอยู
(granule) จากนั้นกลุมอนุภาคจะแยกตัว (deaggregation) กลายเปนอนุภาคเดี่ยว (fine particle) ซึ่งอนุภาคเดี่ยวจะเกิดการละลายใน
ของเหลวที่มีอยูในทางเดินอาหารจนอยูในรูปสารละลาย (solution) แลวถูกดูดซึมจากทางเดินอาหารเขาสูระบบหมุนเวียนโลหิตตอไป
ดังแสดงในรูปที่ 1
รูปที่ 1 ขั้นตอนการละลายของยาเตรียมรูปแบบของแข็ง
การละลายของอนุภาคของแข็ง
การละลายของของแข็งในของเหลวจะเกี่ยวของกับการถายเทสสารจากรูปของแข็งเปนรูปของเหลว วิธีการในการ ถายเท
สสารแบงเปน 2 ขั้นตอน คือ ปฏิกิริยาระหวางผิว (interfacial reaction) ซึ่งเปนการปลอยโมเลกุล ตัวถูกละลายออก ากสารใน
สถานะของแข็งจนไดเปนโมเลกุลของตัวถูกละลายอิ่มตัวในตัวทําละลาย จากนั้นโมเลกุลของ ตัวถูกละลายเหลานั้นจะถูกสงไปยังตัวทํา
ละลายกลางโดยอาจสงดวยวิธีการแพร (diffusion) หรือการพา (convection) ก็ได ซึ่งจะเกิดการเคลื่อนที่จากบริเวณที่มีความเขมขนของ
ตัวถูกละลายมากไปยังบริเวณที่มีความเขมขนเจือจาง
เมื่อนําผงยาไปกระจายตัวในตัวทําละลาย สามารถอธิบายไดดวย diffusion layer model ดังแสดงในรูปที่ 2 คือ แตละอนุภาค
ของผงยาจะตองถูกลอมรอบดวยตัวทําละลายเปนชั้นบางๆ เรียกกวา stagnant layer หรือ diffusion layer ชั้นนี้จะยึดติดกับ
อนุภาคตลอดไมวาอนุภาคจะเกิดการเคลื่อนที่ไปที่ใดก็ตาม มีความหนาเทากับ h ความเขมขนของสารในตําแหนงที่ติดกับผิวอนุภาค (Cs)
คือความเขมขนอิ่มตัวของสารในตัวทําละลายชนิดนั้นนั่นเอง และในตําแหนงที่หางจากผิวอนุภาคออกมา ความเขมขนของสารในชั้น
ของเหลวจะลดลงเรื่อยๆจนกระทั้งเมื่อถึงผิวนอกของ diffusion layer จะเปนชั้นของตัวทําละลายกลางที่เปนเนื้อเดียวกัน ความเขมขนของ
สารจะคงที่และเทากันทุกสวน ซึ่งจะเทากับความเขมขนของสารในตัวทําละลายทั้งหมด ณ เวลานั้น (Cb) ความแตกตางระหวางความ
เขมขนของทั้งสองตําแหนง จะมีอิทธิพลตออัตราเร็วในการละลาย คือ ถาความเขมขนตางกันมาก อัตราเร็วในการละลายก็จะสูงตามไป
ดวย นอกจากนี้การคนมีผลตอความหนาของชั้น diffusion layer โดยเมื่อคนสารละลายดวย ความเร็วมากๆ ความหนาของชั้นนี้จะบางลง
แตถาคนเบาๆชั้นนี้ก็จะหนา
1

2. รูปที่ 2 Diffusion layer model
Noyes-Whitney relationship
Noyes และ Whitney ไดสรางสมการเพื่ออธิบายอัตราการละลายของอนุภาคของแข็ง ดังนี้
dM DS
= ( )(Cs − C b ) (1)
dt h
กําหนดให M = ปริมาณสารที่ละลาย (mg หรือ mmole)
t = เวลา (วินาที)
D = Diffusion coefficient (cm2/sec)
S = พื้นที่ผิวของอนุภาค (cm2)
h = ความหนาของชั้น diffuse layer
Cs = ความเขมขนของสารที่ผิวอนุภาค หรือคาการละลายของสาร
Cb = ความเขมขนของสารในสารละลาย
เมื่อตองการทราบการเปลี่ยนแปลงความเขมขนของสารละลายที่เวลาตางๆ (dC/dt) จะตองเพิ่มตัวแปรปริมาตร (V, cm3) ลงไป
ในสมการ
dC DS
= ( )(Cs − C b ) (2)
dt Vh
ในกรณีท่ความเขมขนของสารในสารละลาย (Cb) ต่ํากวาคาการละลายของสาร (Cs) มาก เรียกสภาวะเชนนี้วา sink condition
ี
คาของตัวแปร Cb จะถือวานอยมากจนตัดทิ้งได
dM DSCs
=( ) (3)
dt h
เมื่อทําการอินทิเกรทสมการ (3) จะทําใหสามารถหาปริมาณสารที่ละลาย ณ เวลาตางๆได
DSCs
M=( )t (4)
h
ความเขมขนของสารละลาย ณ เวลาตางๆ
DSCs
C=( )t (5)
Vh
จากสมการ (4) เมื่อเขียนกราฟแสดงความสัมพันธระหวางปริมาณสารที่ละลายกับเวลา ในสภาวะ sink condition จะไดกราฟ
เสนตรง แตในสภาวะ non-sink condition จะไดกราฟเสนโคงที่มีความชันลดลงเรื่อยๆเมื่อเวลาผานไป (อัตราเร็วในการละลายลดลง)
2

3. รูปที่ 3 ความสัมพันธระหวางปริมาณสารที่ละลายกับเวลา ในสภาวะ sink condition และ non-sink condition
ตัวอยาง
จงหาอัตราการละลายของตัวยาที่มีคุณสมบัติ ดังนี้
surface area = 2.5x103 cm2
saturated solubility = 0.35 mg/ml (at 25 oC)
diffusion coefficient = 1.75 x 10-7 cm2/s
thickness of diffusion layer = 1.25 μm
conc. of drug in bulk = 2.1 x 10-4 mg/ml
Hixson-Crowell cube-root relationship
จากสมการของ Noyes และ Whitney จะถือวาพื้นที่ผิว (S) คงที่ตลอดกระบวนการละลาย ซึ่งจะเปนจริงสําหรับรูปแบบยาเตรียม
บางประเภทเทานั้น เชน แผนแปะผิวหนัง (transdermal patch) แตในขณะที่อนุภาคของยาจากยาเม็ด แคปซูล หรือยาน้ําแขวนตะกอน จะ
มีขนาดเล็กลงเรื่อยๆเมื่อยาเกิดการละลาย ซึ่งทําใหพื้นที่ผิวลดลงตามไปดวย ทําใหสมการของ Noyes-Whitney equation ไมถูกตองใน
ทุกสถานการณ ดวยเหตุนี้ Hixson และ Crowell จึงไดปรับปรุงสมการของ Noyes และ Whitney ไดดังนี้
M1/3 − M1/3 = Kt
0 t
กําหนดให M0 = น้ําหนักสารที่เวลาเริ่มตน
Mt = น้ําหนักสารที่เวลาใด
K = cube-root dissolution rate constant
สมการนี้จะถูกตองเมื่ออนุภาคของสารมีขนาดใกลเคียงกัน
3

4. ปจจัยที่มีผลตออัตราการละลายของยา
1. คุณสมบัติของยา
1.1 การแตกตัวของยา
ตัวยาที่มีคุณสมบัติเปนเกลือที่แตกตัวในน้ําไดดีจะเกิดการละลายไดเร็ว แตอยางไรก็ตามการละลายของสารประเภทนี้จะขึ้นอยู
กับความเขมขนของ counter-ion หรือคา ionic strength ของตัวทําละลายดวย ถาตัวทําละลายมีคา ionic strength สูง อัตราเร็วในการ
ละลายก็จะลดต่ําลง นอกจากนี้การละลายยังขึ้นกับคา pH ของสภาวะแวดลอมดวย เชน ในกระเพาะอาหารจะมี pH 1.5-3.0 สวนในลําไส
เล็กตอนตนมี pH 5.0-7.0 ตัวยาที่เปนดางออนจะละลายไดดีในสภาวะที่เปนกรดในกระเพาะอาหาร เนื่องจากยาจะแตกตัวเปนไอออนไดดี
ซึ่งตรงกันขามกับยาที่เปนกรดออนจะละลายไดดีท่ลําไสเล็ก แตสิ่งสําคัญประการหนึ่งคือยาจะละลายไดดีเมื่อเกิดการแตกตัว แตรางกายจะ
ี
ดูดซึมยาที่อยูในรูปที่ไมแตกตัวไดดีกวา เพราะฉะนั้นยาที่เปนดางออนจะละลายไดดีที่กระเพาะอาหาร แตจะไปถูกดูดซึมไดดีที่ลําไสเล็ก
1.2 ขนาดและพื้นที่ผิวของอนุภาคยา
จากสมการของ Noyes-Whitney แสดงใหเห็นวาอัตราเร็วการละลายจะแปรผันตรงกับพื้นที่ผิวของอนุภาคยา ถาอนุภาคมีขนาด
เล็กลงจะทําใหพื้นที่ผิว (effective surface area) เพิ่มขึ้น ซึ่งก็จะทําใหอัตราเร็วการละลายเพิ่มขึ้นนั่นเอง กรณีของยาที่ละลายน้ําไดนอย
การลดขนาดอนุภาคจะเพิ่มอัตราเร็วการละลายไดอยางมีนัยสําคัญ และทําใหคาชีวประสิทธิผลมากขึ้นตามไปดวย ตัวอยางของยาประเภท
นี้ เชน nitrofurantoin, griseofulvin, chloramphenicol
1.3 รูพรุนของอนุภาค (porosity of solid particles)
อัตราเร็วของการละลายจากพื้นที่ผิวภายในรูพรุนจะต่ํากวาอัตราเร็วจากพื้นที่ผิวภายนอก เพราะระยะทางสําหรับการแพรจะไกล
กวาและนานกวา แตถารูพรุนมีขนาดเล็กกวาขนาดของโมเลกุลของตัวทําละลาย รูพรุนจะไมมผลตออัตราเร็วในการละลาย เนื่องจากตัวทํา
ี
ละลายจะไมสามารถผานเขาไปไดในรูพรุนนั้นได
1.4 สารพหุสัณฐาน (polymorphism)
สารบางชนิดมีหลายสัณฐาน ซึ่งจะมีรูปผลึกแตกตางกันไปเปนผลใหเกิดความแตกตางของอัตราการละลาย ถาเลือกรูปผลึกที่
ละลายน้ําไดดีมาเตรียมตํารับก็จะไดตํารับที่ละลายเร็วและดูดซึมไดดี ผงยาที่เปนแบบ crystalline จะละลายไดชากวาแบบ amorphous
เพราะจะตองใชพลังงานที่สูงกวาเพื่อทําลายแรงยึดเหนี่ยวระหวางโมเลกุล ผงยาที่ผานการทําใหแหงดวยวิธี freeze-dried จะเปนแบบ
amorphous และมีลักษณะที่ฟเบาจึงสามารถละลายน้ําไดเร็วมาก ผงยาที่อยูในรูปแบบ hydrate มักจะละลายไดดีกวารูปแบบ anhydrous
ู
2. สมบัติของตัวทําละลาย
2.1 ความหนืดของตัวทําละลาย
ถาตัวทําละลายมีความหนืดสูง จะทําใหอัตราการแพรของตัวถูกละลายชาลง และทําใหอัตราการละลายลดลงตามไปดวย
2.2 สารลดแรงตึงผิว
สารละลายที่มีสารลดแรงตึงผิวเปนองคประกอบ มีผลชวยเพิ่มอัตราการละลายอยางมาก โดยเฉพาะอยางยิ่งกรณีของผงยาที่
เปยกน้ํายาก เนื่องจากสารลดแรงตึงผิวจะลดแรงตึงผิวระหวางผิว (interfacial tension) ของอนุภาคผงยาและผิวของตัวทําละลาย ทําใหตัว
ทําละลายสามารถเกาะติดหรือเปยกผิวของอนุภาคของแข็งดีขึ้น และตัวทําละลายสามารถแทรกซึมเขาสูผิวอนุภาคผงยางายขึ้น อัตราการ
ละลายก็เพิ่มขึ้นดวย
2.3 ชนิดและจํานวนโมเลกุลของตัวทําละลายที่จับกับโมเลกุลของยาในรูปโซลเวต
ถาตัวทําละลายเปนน้ําเรียกวา รูปไฮเดรต เชน ออกซีเฟนบิวทาโซนที่มีตัวทําละลายจับอยูในรูปโซลเวต
จะมีการละลายแตกตางกัน ดังแสดงในตารางที่ 1
ตารางที่ 1 อัตราการละลายของยาออกซีเฟนบิวทาโซนในรูปซอลเวตตางๆ
Oxyphenbutazone ในรูปซอลเวตตางๆ อัตราการละลาย (มก./นาที ตร.ซม)
Benzene solvate 21.05 + 0.02
Cyclohexane solvate 18.54 + 0.47
Anhydrous 14.91 + 0.47
Hemihydrate 17.01 + 0.78
Monohydrate 9.13 + 0.23
4

5. 3. รูปแบบยาเตรียม
3.1 ยาเตรียมรูปแบบของแข็ง
สําหรับยาเม็ดกระบวนการละลายจะขึ้นอยูกับการแตกตัว (disintergration) จนกลายเปนอนุภาคเล็กๆ ในตํารับยาเม็ดจะตองมี
การเติมสารชวยยึดเกาะ (binding agent) เพื่อใหผงยามีแรงยึดเกาะ สามารถจับกันเปนเม็ดเมื่อไดรับแรงตอก เชน polyvinylpyrrolidone,
sodium carboxymethylcellulose สารพวกนี้สามารถเพิ่มอัตราการละลายของตัวยาไดโดยกลไกที่ทําใหผงยาเปยกน้ําไดดีขึ้น สวนการใช
สารเพิ่มปริมาณในยาเม็ด (diluent) เชน starch หรือ lactose ก็สามารถเพิ่มอัตราการละลายของยาที่ไมชอบน้ําไดเชนกัน เพราะสารเพิ่ม
ปริมาณจะไปเพิ่มพื้นที่ผิว ทําใหยาสัมผัสกับตัวทําละลายไดมากขึ้น แตการใชสารหลอลื่น (lubricating agent) เชน stearic acid หรือ
magnesium stearate จะลดอัตราการละลายของยา เพราะสารเหลานี้มีคุณสมบัตไมชอบน้ํา จึงไปทําใหตัวทําละลายสัมผัสกับยาไดนอยลง
ิ
3.2 ยาน้ําแขวนตะกอนและอิมัลชั่น
กรณีของยาน้ําแขวนตะกอน ขั้นตอนการละลายเปน rate-limiting step ของการดูดซึมยาในทางเดินอาหาร มีปจจัยสําคัญที่สงผล
ตอการละลายของยาจากยาน้ําแขวนตะกอน เชน การตกตะกอนและจับกลุมกันของผงยา จะทําใหขนาดอนุภาคของยาใหญขึ้น สงผลให
อัตราการละลายลดลง การเปลี่ยนรูปผลึกเมื่อเก็บยาน้ําแขวนตะกอนไวเปนเวลานาน อาจทําใหไดรูปผลึกที่มคุณสมบัติการละลายที่
ี
แตกตางไปจากเดิมไดซึ่งมีแนวโนมที่จะละลายไดนอยลง
ความหนืดของยาน้ําแขวนตะกอนและอิมัลชั่นจะมีผลตออัตราการละลาย เนื่องจากเมื่อความหนืดเพิ่มขึ้น สารจะเกิดการแพรได
นอยลง หรือมีคา diffusion coefficient นอยลงนั่นเอง ยาน้ําแขวนตะกอนสําหรับฉีดเขากลามเนื้อหรือฉีดใตผวหนังบางชนิดจะมีความหนืด
ิ
สูง เพื่อที่เมื่อฉีดเขาไปแลวจะทําใหตัวยาละลายออกมาอยางชาๆและใหผลการรักษาตอเนื่องเปนเวลานาน
3.3 ยาเตรียมกึ่งแข็ง
ยาเตรียมประเภทยาเหน็บ ครีม เจล ขี้ผึ้ง ยาพื้น (Base) ของในตํารับประเภทนี้มีทั้งชนิดที่ชอบน้ําและไมชอบน้ํา เพราะฉะนั้น
การละลายของตัวยาจากตํารับจะขึ้นกับชนิดของยาพื้นดวย
4. สภาวะของรางกาย
4.1 Gastric emptying and Intestinal transit time
สิ่งตางๆที่รับประทานเขาไปจะใชเวลาในการเคลื่อนที่ผานกระเพาะอาหารนาน 15 นาทีจนถึง 2 ชั่วโมง ขึ้นอยูกับลักษณะของสิ่ง
ที่รับประทาน และขึ้นกับการมีหรือไมมของอาหารที่อยูในกระเพาะ ซึ่งระยะเวลาดังกลาวจะมีผลตอการละลายของยาเตรียมรูปแบบ
ี
ของแข็ง เชน กรณีของตัวยาที่ละลายไดดีในสภาวะกรด ถาไดอยูในกระเพาะอาหารเปนเวลานานก็จะละลายไดเร็ว นอกจากนี้อาหารที่อยู
ในกระเพาะจะมีผลตอความหนืด ซึ่งมีผลตออัตราการละลายได
ยาสวนมากจะถูกดูดซึมไดดีที่ลําไสเล็กสวน duodenum และ jejunum เพราะฉะนั้นระยะเวลาที่ยาอยูในลําไสเล็กสวนนี้ก็จะมีผล
ตอการละลายและปริมาณยาที่จะถูกดูดซึมดวย โดยปรกติแลวระยะเวลาที่วัตถุจะเคลื่อนที่ผานลําไสเล็กสวนนี้จะใชเวลา 1-4 ชั่วโมง
4.2 ความเปนกรดดางในทางเดินอาหาร
ในทางเดินอาหารแตละตําแหนงจะมีคา pH ที่แตกตางกันไป ซึ่งจะมีผลตอการละลายของยาที่เปนกรดออนหรือดางออน ใน
กระเพาะอาหารชวงที่ไมมีอาหารมีคาประมาณ 1.2 แตเมื่อรับประทานอาหารเขาไปจะเพิ่มเปน 3.5 หรือสูงกวาขึ้นกับชนิดและปริมาณ
อาหาร ยาที่เปนกรดออนจะละลายไมดีในสภาวะกรด แตยาที่เปนดางออนจะแตกตัวและละลายไดดีในสภาวะกรด
5. ความเขมขนของตัวยาในสารละลาย
ถาความเขมขนของตัวถูกละลายมีปริมาณต่ํา อัตราเร็วการละลายจะสูง แตถาความเขมขนตัวถูกละลายเพิ่มขึ้น จะมีผลทําให
อัตราเร็วของการละลายลดต่ําลง ดังรูปที่ 4
5

6. รูปที่ 4 ความสัมพันธระหวางอัตราการละลายและเปอรเซ็นตความเขมขนของตัวยา chlorpropamide urea ในสารละลาย
6. การคน
แรงที่คนสารละลายจะชวยลดความหนาของฟลม (h) และยังชวยนําเอาตัวทําละลายใหมๆจาก bulk solution มาสัมผัสกับ
diffusion layer ดังนั้นแรงที่ใชคนหรือเขยาสารละลายจึงมีผลอยางมากตออัตราเร็วของการละลาย
7. อุณหภูมิ
การเพิ่มอุณหภูมิจะชวยเพิ่มคาการละลายของสารบางอยางโดยการดูดความรอนไปใช (positive heat) ซึ่งมีผลใหเพิ่มอัตราเร็ว
ของการละลาย ในทางตรงขาม การลดอุณหภูมิอาจใชในการเพิ่มอัตราการละลายของสารบางชนิด โดยการคายความรอนออกมา
(negative heat)
8. การใชคลื่นที่มความถี่สูง
ี
คลื่นเสียงความถี่สูงสามารถสั่นสะเทือนผงยา ทําใหอนุภาคแตกตัวไดงาย และยังทําใหโมเลกุลของตัวถูกละลายเคลื่อนที่ไดเร็ว
สงผลใหอัตราเร็วการละลายเพิ่มขึ้น เครื่องสรางคลื่นเสียงความถี่สูงเรียกวาเครื่อง Ultra-sonicator
การทดสอบการละลาย (Dissolution testing)
ในเภสัชตํารับเลมตางๆจะระบุวิธีการทดสอบการละลายของเภสัชภัณฑเอาไว การทดสอบการละลายเปนวิธีการทดสอบแบบ in
vitro เพื่อดูผลวาเมื่อรับประทานยาเขาสูรางกายแลว ยาเตรียมนั้นนาจะมีการละลายและดูดซึมเขาสูรางกายไดดีมากนอยเพียงใด เปน
วิธีการที่สะดวกและประหยัดกวาการทดสอบในรางกายมนุษยแบบ in vivo (การทดสอบภายในรางกาย) การทดสอบการละลายจะเปน
หัวขอหนึ่งในการควบคุมคุณภาพเภสัชภัณฑในรูปแบบของแข็ง เชน ยาเม็ด ยาเม็ดเคลือบ ยาแคปซูล ยาเหน็บ รวมไปถึงยาน้ําแขวน
ตะกอน และระบบนําสงยาแบบตางๆดวย หลักการทดสอบการละลาย คือ นํายาเตรียมไปละลายในของเหลวที่เตรียมขึ้นเพื่อจําลองแบบ
ของเหลวในทางเดินอาหาร (dissolution medium) และทําในสภาวะที่จําลองแบบใหคลายกับภายในทางเดินอาหาร
รูปที่ 5 เครื่องมือทดสอบการละลาย (Dissolution apparatus)
6

7. เครื่องมือและวิธีการทดสอบการละลาย
Apparatus 1 (Rotating basket)
เปนชนิดที่ใชมากในเภสัชตํารับเพื่อวัดอัตราการละลายของยาเม็ด ยาแคปซูลหรือยาเหน็บที่มความหนา แนนต่ํา ซึ่งจะไมจมใน
ี
dissolution medium รวมไปถึงยาที่ละลายไดชาดวย โดยจะบรรจุยาที่จะทดสอบ การละลายไวในตะกราทรงกระบอกทําจากโลหะปลอด
สนิมที่ตอกับแกนหมุน มีความทนทานตอสารละลายกรดที่ใชระหวางการทดสอบ ซึ่งจุมอยูในภาชนะกนกลมหรือกนแบนที่บรรจุ
dissolution medium ตะกราจะหมุน ดวยความเร็วรอบคงที่ อยางไรก็ตามสภาวะที่ใชในการทดสอบนี้อาจแตกตางกันไปสําหรับยาแตละตัว
ใหยดตาม monograph ของยาตัวนั้นๆเปนสําคัญ ตัวอยาง เชน 0.1 M HCl ปริมาตร 900 ml ที่ควบคุมอุณหภูมไวที่ 37°C ตะกราหมุน
ึ ิ
ดวยความเร็ว 100 รอบ/นาที ในระหวางการทดสอบจะมีการเก็บตัวอยางสารละลาย ณ เวลาที่ กําหนด กรองแลวนําไปวิเคราะหหาปริมาณ
ตัวยาที่ละลายออกมา
Apparatus 2 (Paddle)
มีลกษณะคลายกับ Apparatus 1 ยกเวนสวนของตะกราจะเปลี่ยนเปนใบพาย ใบพายจะถูกเคลือบดวยวัสดุที่เฉื่อยตอปฏิกิรยา
ั ิ
เชน Teflon และจะไดรับออกแบบใหมรูปทรงที่เหมาะสม เพื่อให dissolution medium ที่ถูกกวนไหลอยางเปนระเบียบ ในการทดสอบยา
ี
เม็ดใบพายจะหมุนดวยความเร็ว 50 รอบ/นาที สวนการทดสอบยาน้ําแขวนตะกอนจะหมุนดวยความเร็ว 25 รอบ/นาที ในการทดสอบดวย
Apparatus 2 ยาที่จะทดสอบจะตองจมอยูที่กนของภาชนะที่บรรจุ dissolution medium เพื่อผลการทดสอบที่ถูกตอง แตกรณีที่ยาไมจมน้ํา
เชน ยาแคปซูล จะตองใชเสนลวด platinum ถวงใหยาจม แลวเก็บตัวอยางสารละลาย ณ เวลาที่กาหนด กรอง และวิเคราะหปริมาณสาร
ํ
Apparatus 3 (Reciprocating cylinder)
เครื่องมือประกอบดวยภาชนะแกวทรงกระบอกที่ใชบรรจุ dissolution medium มีความจุ 100-300 ml และภาชนะทรงกระบอกที่
เคลื่อนที่ข้นลงไดตามแนวดิ่งสําหรับบรรจุตัวอยางยาที่จะทดสอบ
ึ เครื่องมือชนิดนี้นิยมใชทดสอบตํารับยาออกฤทธิ์นานที่เปนแบบ
microparticle
Apparatus 4 (Flow-through cell)
เครื่องมือประกอบดวย flow cell ที่เปนที่บรรจุตัวอยางยา จะมีการปลอย dissolution medium ใหไหลเขาผานตัวอยางยาที่อยูใน
flow cell ดวยอัตราเร็ว 4 – 16 ml/นาที เครื่องมือชนิดนี้ใชสําหรับทดสอบตํารับยาออกฤทธิ์นานหรือยาที่มีคาการละลายต่ํามาก
แลวเก็บตัวอยางสารละลายที่ผานออกมา ณ เวลาที่กําหนด กรอง และวิเคราะหหาปริมาณสาร
Apparatus 5 (Paddle over disk)
เครื่องมือชนิดนี้ใชทดสอบการละลายของยาเตรียมที่ใชภายนอกรางกาย เชน ครีม ยาขี้ผึ้ง รวมไปถึงระบบนําสงยาทางผิวหนังที่
เปนแผนแปะ โดยตัวอยางยาที่จะทําการทดสอบจะถูกยึดติดอยูกับตัวจับไวที่กนภาชนะที่บรรจุ dissolution medium ซึ่งยาจะสัมผัสกับ
dissolution medium เพียงดานเดียว และมีใบพายเหมือนกับ Apparatus 2 มีการควบคุมอุณหภูมิของ dissolution medium ไวที่ 32°C
และจะตองกําหนดใหพื้นที่ผิวของยาเทากันทุกครั้ง แลวจึงเก็บตัวอยาง สารละลาย ณ เวลาที่กําหนด กรอง และวิเคราะหหาปริมาณสาร
ดังนั้นในสภาวะการศึกษานี้สามารถวัดปริมาณยา ที่ละลายตอหนึ่งหนวยเวลา และปริมาณยาที่ละลายออกมาตอหนึ่งหนวยพื้นที่ผิวได
Apparatus 6 (Rotating cylinder)
ใชสําหรับทดสอบการละลายของระบบนําสงยาทางผิวหนัง เปนการดัดแปลงมาจาก Apparatus 1 โดยจะเปลี่ยนจากตะกราเปน
โลหะทรงกระบอกที่ใชเปนที่ยึดตัวอยางยาที่จะทดสอบ
Apparatus 7 (Reciprocating holder)
ประกอบดวยแกนที่เอาไวยึดตัวอยางยาที่จะทําการทดสอบ แกนยึดตัวอยางนี้จะจุมอยูในภาชนะบรรจุ dissolution medium
ปริมาตรตั้งแต 20 – 275 ml และจะเคลื่อนที่ขึ้นลงดวยความถี่ 30 ครั้ง/นาที ใชทดสอบระบบนําสงยาทางผิวหนัง
7

8. รูปที่ 6 เครื่องมือทดสอบการละลายแบบตางๆตาม United State Pharmacopoeia
ความสําคัญของการทดสอบการละลาย
การควบคุมคุณภาพ
ในเภสัชตํารับตางๆจะกําหนดใหการทดสอบการละลายเปนสวนหนึ่งในการควบคุมคุณภาพของเภสัชภัณฑ โดยเฉพาะอยางยิ่ง
ในยาเตรียมที่เปนของแข็ง โดยใน monograph ของยาแตละชนิดจะมีการกําหนดรายละเอียดเกี่ยวกับวิธีการทดสอบการละลายของยา
ชนิดนั้นเอาไว ไดแก ชนิดของเครื่องมือ, ชนิดและปริมาณของ dissolution medium, อัตราเร็วในการหมุนของ basket หรือ paddle,
วิธการวิเคราะหปริมาณยาที่ละลาย
ี
การละลาย การดูดซึม และชีวประสิทธิผล
เมื่อยาเตรียมเขาไปถึงบริเวณที่จะเกิดการดูดซึม ยาเตรียมจะตองปลดปลอยตัวยาสําคัญออกมา จากนั้นรางกายจึงจะดูดซึมยา
เขาสูรางกายได ในกรณีของยาเตรียมชนิดรับประทาน เชน ยาเม็ด ขั้นตอนแรกยาเม็ดที่เปนของแข็งจะตองละลายจนอยูในรูปสารละลาย
กอน และขั้นตอนตอมายาที่อยูในรูปแบบสารละลายจะถูกดูดซึมจากทางเดินอาหารเขาสูระบบหมุนเวียนเลือด เพราะฉะนั้นความเร็วที่ยา
จะเขาสูกระแสเลือดจะถูกกําหนดโดยขั้นตอนที่ชากวาขั้นตอนใดขั้นตอนหนึ่งที่กลาวมา ซึ่งเรียกวา Rate-limiting step
สําหรับยาที่มีคุณสมบัติชอบน้ํา (hydrophilic) เชน ยาที่เปนเกลือที่ละลายน้ําไดดี การละลายน้ําของยาประเภทนี้จะเกิดขึ้นได
อยางรวดเร็ว เพราะฉะนั้นขั้นตอนที่เปน rate-limiting step คือขั้นตอนการดูดซึม บางกรณีสารละลายของตัวยาที่ยงไมถูกดูดซึมอาจถูก
ั
กําจัดออกไปจากบริเวณที่จะถูกดูดซึมกอนที่ยาจะถูกดูดซึมก็ได เพราะการดูดซึมเกิดขึ้นไดชา สวนยาที่มีคุณสมบัติไมชอบน้ํา
(hydrophobic) ขั้นตอนการละลายจะเปน rate-limiting step เพราะฉะนั้นคาชีวประสิทธิผล (bioavailability) หรือปริมาณยาที่ถูกดูดซึมเขา
สูรางกายของยาประเภทนี้จะถูกกําหนดโดยอัตราเร็วในการละลาย ซึ่งการปรับปรุงอัตราเร็วในการละลายของยาสามารถทําไดโดยการ
เปลี่ยนแปลงคุณสมบัติของตัวยาหรือสวนประกอบในตํารับยา เพื่อใหตํารับที่ไดมีคาชีวประสิทธิผลสูงที่สุด
บรรณานุกรม
ดวงดาว ฉันทศาสตร (2551). สารละลายและหลักการละลาย. บริษัท ประชาชน จํากัด: กรุงเทพฯ
The Official Compendia of Standards U.S.Pharmacopeia 24 and National Formulary 19 (2000). The United States
Pharmacopeia Convention, Inc.: Washington, D.C.
8