5

1. โดย กุญแจการแพทย์แผนไทย
คัมภีร์ฉันทศาสตร์
พระยาวิชายาธิบดี (กล่อม) ผู้ว่าราชการจันทบุรี ผู้เรียบเรียง
เป็นคัมภีร์ว่าด้วยประเภทของไข้ เวลา และกาลังวัน จะบอกว่าไข้นั้นอยู่ประเภทใด
วันเวลาที่จับไข้
สมุฏฐาน วัน
กาเดา 4 วัน
โลหิต 7 วัน
เสมหะ 9 วัน
ลม 13 วัน
กาลังธาตุกาเริบ
สมุฏฐาน วัน
ตติยชวร เริ่มไข้ 4 วัน
ตรุณชวร นับวันที่ 5 วันที่ 7 (รวม 3 วัน)
มัธยมชวร นับวันที่ 8 วันที่ 15 (รวม 8 วัน)
โบราณชวร นับวันที่ 16 วันที่ 17 (รวม 2 )
นับต่อจากนี้ไปธาตุต่างๆ ได้พิการไปแล้วไม่มีกาหนด เรียก จัตตุนันทชวร

2. โดย กุญแจการแพทย์แผนไทย
ไข้ 3 สถาน
ไข้เอกโทษ
สมุฏฐาน อาการ เวลาจับ
กาเดา จิตใจฟุ้งซ่าน คลุ้งคลั่ง ปวดหัว ตัวร้อนจัด จิตหวั่นไหว ปากขม นัยต์
ตาเหลือง ปัสาวะแดง ผิวหน้าแดง ตัวเหลือง อาเจียนสีเหลือง
กระหายน้า น้าลายแห้ง ผิวหนังแตกระแหง กลางคืนนอนไม่หลับ
เวลาหลับจิตมักเคลิ้มหลงไหล น้าตาไหล
จับย่ารุ่ง – บ่าย 2
โมง
เสมหะ หนาวมาก ขนลุกชันทั่วตัว จุกในอก แสยงขน กินอาหารไม่ได้
ปากหวาน ฝ่ามือฝ่าเท้าขาว อุจจาระปัสสาวะขาว อาเจียน เบื่อเหม็น
อาหาร จับสะท้านหนาว
โลหิต ตัวร้อนจัด ปวดหัว กระหายน้า เจ็บตามเนื้อตามตัว ปากแห้ง ฟันแห้ง
ลิ้นกระด้าง คางแข็ง น้าลายเหนียว ปัสสาวะเหลือง ผิวหนังแดง
ไข้ทุวันโทษ
สมุฏฐาน อาการ เวลาจับ
ลมและกาเดา ตัวร้อนจัด กระหายน้า ปวดศรีษะมาก
จับย่ารุ่ง – 2 ทุ่ม
ลมและเสมหะ ร้อนๆ หนาวๆ นัยต์ตามัว
กาเดาและเสมหะ หนาวสะท้าน แสยงขน หายใจขัด
กาเดาและโลหิต นอนไม่หลับตอนกลางคืน หลับตาเพ้อ
ไข้ตรีโทษ
สมุฏฐาน อาการ เวลาจับ
เสมหะ กาเดา ลม เจ็บตามข้อทั้งลาตัว
จับย่ารุ่ง – ตี 2 ต่อ
ถึงรุ่งเช้า
กาเดา โลหิต ลม ปวดเมื่อยทั้งตัว ปวดศรีษะมากที่สุด
โลหิต เสมหะ กาเดา อาเจียนเป็นสีเหลือง มีโลหิต ตาแดง
ถ้ากาเดา เสมหะ โลหิต และลม 4 ประการนี้รวมกันให้โทษ 4 อย่าง ตัวแข็ง หายใจขัด ชักคางแข็ง ลิ้นแข็ง เรียก
มาณชวร หรือ ตรีฑูต
ไข้สันนิบาต
1. ไข้ใดมีอาการ ตัวเย็น ชอบนอน เบื่ออาหาร เจ็บในคอ และลูกตา นัยต์ตาแดงจัด เจ็บหู ทั้งซ้ายขวา เจ็บปวดตาม
ร่างกาย กระหายน้า นอนไม่หลับ แน่นหน้าอก หายใจไม่ออก คลื่นไส้ อาเจียนเป็นสีเหลือง
2. ไข้ใดมีอาการ ตัวร้อน กระหายน้า หมดแรง ปากแตกระแหง นัยต์ตาแดง เจ็บทั้งตัว ชอบอยู่ในที่เย็นๆ
3. ไข้ใดมีอาการ สะบัดร้อนสะบัดหนาว ปวดหัว ปวดฟัน เจ็บในคอ ขัดหน้าอก กระหายน้ามาก ไม่มีแรง อ่อนเพลีย
ปัสสาวะและอุจจาระไม่ค่อยออก

3. โดย กุญแจการแพทย์แผนไทย
4. ไอแห้ง หอบ มีเสมหะในลาคอ เล็บมือเล็บเท้าเขียว ตาเขียว กลิ่นตัวสาบดังกลิ่นสุนัข แพะ แร้ง หรือกาตาย
ไข้ อาการ
ไข้สันนิบาตโลหิต เจ็บที่สะดือ แล้วลามขึ้นไปข้างบน วิงเวียน หน้ามืด เจ็บที่ท้ายทอย ขึ้นไปถึงกระหม่อม
สะบัดร้อนสะบัดหนาว ท้องอืดแน่น
ไข้สันนิบาตปะกัง มีเม็ดสีแดงผุดทั้วตัว ปวดศรีษะตอนพระอาทิตย์ขึ้น
ไข้ตรีโทษอื่นๆ มีโทษ 3 สถาน เจ็บไปทั้งตัว นอนไม่หลับ เบื่ออาหาร ดูรูปร่างแล้ว มีลายตามตัว ละเมอ
ผู้อื่นพูกด้วยไม่ได้ยิน (หูอื้อ)
ไข้สาประชวร เป็นไข้เรื้อรังมาเป็นเวลานานๆ รักษาไม่หาย ร่างกายซูบผอม ไม่มีแรง เบื่ออาหาร ให้สังเกต
จากตาของคนไข้ว่าเกิดจากสาเหตุอะไร ได้แก่
ไข้ อาการ
ไข้เพื่อกาเดา ปากคอแห้ง ตาแดง ไม่มีน้าตา
ไข้เพื่อโลหิต หน้าแดง ตาแดง มีน้าตาคลอ
ไข้เพื่อเสมหะ หนาวขนลุก ตาเหลืองดังขมิ้น
ไข้เพื่อดี ปวดหัวตัวร้อน ขอบตาเขียวเป็นแว่น
ไข้เพื่อลม ตาขุ่นคล้าและมัว
ถ้าชายเกิดจากเส้นอัมพฤกษ์ ตาแดงเรื่อ ถ้าหญิงเกิดจากเส้นปัตคาด