15

1. โดย กุญแจการแพทย์แผนไทย
คัมภีร์อติสาร
1) โบราณกรรมอติสาร มี 5 จาพวก 2) ปัจจุบันกรรมอติสาร มี 6 จาพวก
ลักษณะอชินธาตุโรคอติสาร
1) อชินธาตุ เป็นด้วยบริโภคอาหาร อันไม่ควรแก่ธาตุ 2) อชินโรค เป็นด้วยบริโภคยา อันมิได้ควรแก่โรค
ประเภทอชิน 4 ประการ
ประเภท อาการ เวลา สีอุจจาระ ราตรี กลายเป็น
(อติสาร)
จัดเป็น
เสมหะอชิน คอแห้ง อกแห้ง เช้า ขาว กลิ่นคาว 12 อมุธาตุ ปฐมอติสาร
ชวร
ปิตตะอชิน ร้อนในอก สวิงสวาย กลางวัน แดง กลิ่นปลาเน่า 7 รัตตธาตุ ทุติยะ
อติสาร
วาตะอชิน ท้องขึ้น อาเจียนแต่ลม พลบค่า คล้า กลิ่นเปรี้ยว 10 ปฉัณณธาตุ ตติยะอติสาร
สันนิปาตะอชิน แน่นในอก เท้าเย็นมือ
ร้อน
กลางคืน ดาแดงขาวเหลือง พ้น29 มุศกายธาตุ
ระคนด้วย
กาฬธาตุ
จตุถะอติสาร
โบราณกรรมอติสาร 5 จาพวก
อติสาร ธาตุ อาการ Key
1) รัตตธาตุอติสาร ดิน มักให้ลงประมาณมิได้ ให้อุจจาระแดงดังโลหิตเน่าบางที
เขียวดังใบไม้
อุจจาระแดง
เลือดเน่าเขียว
2) มุศกายธาตุอติสาร น้า อาหารสาแดงธาตุ ให้เป็นโลหิตเสมหะเน่าเหม็นดังกลิ่นซ่าก
ศพ ให้กุจฉิสยาวาตาและโกฏฐาสยาวาตาระคนกัน ให้ท้อง
ขึ้นปะทะหน้าอก ให้แน่น ให้อาเจียนลมเปล่า ให้เหม็น
อาหาร จุลุกจะนั่งมิได้ให้หน้ามืดยิ่งนัก
เสมหะเน่า
ซากศพ
กุจฉิโกฏฐา
ระคนกัน
หน้ามืด
3) ปฉัณณธาตุอติสาร ลม กระทาให้ลงเป็นน้าซานหมาก และน้าแตงโม แล้วทาให้จุก
แดกเป็นกาลัง แน่นในลาคอ กินข้าวกินน้าไม่ได้ ให้อาเจียน
ลมเปล่า
ลงเป็นชาน
หมาก แตงโม
จุกแน่นลาคอ
กินข้าวไม่ได้

2. โดย กุญแจการแพทย์แผนไทย
4) อมุธาตุอติสาร ไฟ ว่าในกองเตโชธาตุอันชื่อว่า ปริณามัคคีหย่อน เผาอาหารไม่
ย่อย ให้ผะอืดผะอมแดกขึ้นแดกลง ให้ลงนับเวลามิได้ ครั้น
สิ้นอาหารแล้ว ก็ให้ลงเป็นน้าล้างเนื้อเหม็นคาว และให้
กระหายน้า คอแห้ง ปากแห้ง ฟันแห้ง
ลงน้าล้างเนื้อ
คอฟันปากแห้ง
อาหารไม่ย่อย
5) กาฬธาตุอติสาร มี 5 อย่าง คือ พิพิธ พิพัธ มูตร สูตร สิงคลี
กาฬธาตุอติสาร มี 5 อย่าง
กาฬ อาการ ตาแหน่ง
เกิด
สี
พิพิธ ปวดมวน อุราร้อน สะอึกซ้อนเป็นขั้วๆ กายผุดเป็นแว่นวง
เขียวแดงทั่วกาย เมื่อจะตายกลับลงเป็นเลือดสด กาหนด 1
วัน
ขั้วตับ เลือดสด
พิพัธ เน่า กลิ่นเหม็นเหมือนซากศพ ให้หอบเป็นกาลัง สติยั้งไม่ยั้ง
ยืน
ขั้วหัวใจ ตับ ล้างเนื้อ
มูตร กินปอดให้หอบกระหายน้าเป็นกาลัง กินม้ามให้หลับ
เหมือนปีศาจเข้าสิง เท้าเย็นมือเย็น ให้บ่นพรึมพร่า เมื่อจะ
ดับสูญลมพัดเสมหะเข้าจุกแน่นในลาคอ จึงตัดลมหายใจให้
ขาดค้าง หายใจสะอื้น
ตับ ขี้เน่าดา
สูตร ให้ราก ให้อยากน้า เสโทซึมซ่าน กายเย็น เมื่อหยุดเย็นก็
ขาดใจ
ลาไส้ ดินปืน
สิงคลี เกิดแต่ดี ซึมไหล อุจจาระปัสสาวะ ผิวหนังและตาเหลืองดัง
ขมิ้นทา ร้อนทุรนราก เชื่อมมึน ละเมอเพ้อ 3 วันตาย ดี เหลือง
ปัจจุบันกรรมอติสารมี 6 จาพวก
อติสาร เกิดแต่ อาการ Key
1) อุทรวาต
อติสาร ขั้วสะดือพอง
บังเกิดขึ้นเพื่อขั้วสะดือพอง โดยอานาจผิงสะดือมิได้แต่ยังเยาว์และ
ลมกองนี้ติดตัวมาจนโต กระทาให้ท้องขึ้นมิรู้วาย มักกลายเป็น
กระษัย บางทีให้ลง ให้ปวดมวน ครั้นกินยาก็หายไป ครั้นถูกเย็นเข้า
ก็กลับมาเป็นอีก ให้ขบปวดท้องยิ่งนัก
ท้องขึ้น
ปวดมวน
ถูกเย็นเป็น
อีก
2) สุนทรวาต
อติสาร
เกิดแต่กองอุทธังคมาวาตาพัดอยู่ในกระหม่อม เมื่ออยู่ในครรภ์
มารดากระหม่อมเปิด ครั้นออกจากครรภ์มารดาแล้วกระหม่อมก็ยัง
เปิดอยู่ เมื่อได้ 3 เดือน กระหม่อมก็ยังไม่ปิด จึงบังเกิดโทษ คือ ลมอ ไส้พอง

3. โดย กุญแจการแพทย์แผนไทย
กองอุธังคมา
วาตาพัดใน
กระหม่อม
โธคมาวาตาหย่อน อุทธังคมาวาตากาเริบพัดลง มาทาให้ไส้พองท้อง
ใหญ่ คือ ให้ลงกร่อนแล้วเป็นมูกเลือดปวดมวน ครั้นกินยาปิดก็ให้จุก
ขึ้นมา กินยาเปิดก็ให้ลงไป โรคดังนี้มักแปรเป็นมาน 5 ประการ มาน
หิน มานน้าเหลือง มานลม มานเลือด และมานกระษัย (หิน น้า ลม
เลือด กระษัย)
ลงกร่อน
มูกเลือด
ปวดมวน
3) ปัสสยาวาต
อติสาร กองอชิน
มีอาการบังเกิดแต่กองอชิน คือ สาแดงกระทาให้ลงดุจกินยารุ กิน
อาหารมิได้อยู่ท้อง ให้อาเจียนมีสีเขียว สีเหลือง สมมติว่า ป่วง 5
ประการ คือ ป่วงหิน ป่วงน้า ป่วงลม ป่วงสุนัข ป่วงวานร (หิน น้า
ลม หมา ลิง)
อาหารมิอยู่
ท้อง
อาเจียน
เขียวเหลือง
4) โกฏฐาสยา
วาต
อติสาร
เกิดลมตาม
ลาไส้
เกิดลมตามลาไส้ ลมจาพวกนี้เลี้ยงสัตว์ทั้งหลาย ถ้าพัดมิได้ตลอด
เมื่อใดย่อมให้ลงไป บริโภคสิ่งใดก็เป็นสิ่งนั้นออกมา สมมติว่า ไส้ตรง
ลมกองนี้พัดอุจจาระ ปัสสาวะให้ลงสู่คูถทวาร คูถทวารก็เปิด ลมกับ
ทวารเข้าหากรูกันเอง ถ้ามิรู้กันตราบใด อาการก้แปรไปต่างๆ
ไส้ตรง
พัดปัสสาวะ
ลงสู่คูถ
ทวาร
5) กุจฉิสยาวาต
อติสาร เกิดนอกลาไส้
ลมกองนี้เกิดอยู่นอกลาไส้ พัดแต่เพียงคอลงไปทวารหนักทวารเบา
เมื่อจะให้โทษประมวลกันเข้าเป็นก้อนในท้องแต่อยู่นอกลาไส้
กระทาให้ลงท้องเหม็นคาว แต่ไม่ปวดมวน อยู่ๆก็ไหลลงมาเอง
สมมตว่า ทวารเปิด
ไม่ปวดมวน
อยู่ๆก็ไหล
เอง
เรียก ทวาร
เปิด
6) อุตราวาตอติ
สาร
วาโย 16
จาพวก
เกิดแต่วาโย 16 จาพวก เป็นสาธารณทั่วไปทุกแห่ง (แจ้งใน คัมภัร์
ชวดาร) ถ้าลงแต่สิ่งเดียว ให้พึงรู้ว่าอาการยังกระทาอยู่ ถ้าลงไป
แพทย์วางยามิรู้กลายไปให้ปวดมวนเป็นมูกเลือด สมมติว่า เป็นบิด
เป็นบิด
ปักวาตะอติสาร
(พิเศษ) กองคูถเสมหะ
บังเกิดแต่กองคูถเสมหะ กล่าวคือ วาโยพัดกาเริบมิให้เสมหะคุมกัน
เข้าได้อุจจาระมีสีขาวดุจดังน้าข้าวเช็ด เหม็นดุจซากศพอันเน่าโทรม
ลักษณะดังกล่าวมานี้เป็นอสาทิยะอติสารโรค รักษายาก
อุจจาระสี
ขาว
ดุจน้าข้าว
เช็ด
เน่าดุจ
ซากศพ
ยาแก้อติสาร
ชื่อยา ตัวยา
1. ยาแก้อุทรวารอตสาร สะค้าน รากช้าพลู รากเจตมูเพลิง ตรีกฏุก ผิวมะกรูด ใบคนทีสอ มหาหิงคุ์ เอาเสมอ
ภาค บดเป็นผงทาแท่งไว้ ละลายน้าร้อนรับประทาน

4. โดย กุญแจการแพทย์แผนไทย
2. ยาชื่อเนาวทวาร ลูกจันทน์ เทียนสัตตบุษย์ ดีปลี กะทือ ไพล หอม ดินถนา กระเทียม เอาเสมอภาค บด
เป็นผงใช้ดีสัตว์ละลายน้ามะนาวเป็นกระสาย ปั้นแท่งไว้ แทรกพิมเสนละลายน้าร้อนก็
ได้ น้ามะกรูดก็ได้ กินแก้สุนทรวาตอติสาร
3. ยาแก้ปัสสยาวาตอติสาร หนังกระเบนเผา ผิวส้มโอ หนังแรดเผา ลูกประคาดีควาย น้าตาลกรวด ผิวไม้ไผ่
มะม่วงกะล่อนเผา พิมเสนแทรก บดเป็นผงปั้นเป็นแท่งไว้ ละลายน้าปูนใส กินแก้ปัสส
ยาวาตอติสาร
4. ยาแก้โกฏฐาสยาวาตอติสาร โกฐสอ โกฐเชียง โกฐกระดูก โกฐหัวบัว โกฐพุงปลา ลูกสมอเทศ ลูกสมอไทย พริกไทย
ขิง ดีปลี กะทือ ไพล ว่านร่อนทอง ว่านางคา การบูร ลูกจันทน์ มหาหิงคุ์ ใช้ส่วนเสมอ
ภาค บดเป็นผงปั้นเป็นแท่งไว้ ละลายน้าดอกแคต้ม กินแก้โกฏฐาสยาวาตอติสาร
5. ยาแก้กุจฉิสยาวาตอติสาร โกฐสอ โกฐเขมา เทียนดา เทียนขาว ลูกจันทน์ กานพลู กายานทั้งสอง ใช้ส่วนเสมอ
ภาค บดเป็นผงละเอียดละลายแท่งไว้ ละลายน้าปูนใส กินแก้กุจฉิสยาวาตอตสาร
วิเศษนัก
6. ยาแก้อุตราวาตอติสาร จันทน์แดง จันทน์ขาว ดอกฟักทอง ดอกบวบ เกสรบุนนาค เกสรสารภี สิ่งละส่วน
เกสรบัวหลวง 4 ส่วน บดเป็นผงละเอียดทาแท่งไว้ ละลายน้าจันทน์แทรกกับพิมเสน
กินแก้อุตราวาตอติสาร
7. ยาชื่อยาอมุธาตุอติสาร มหาหิงคุ์ รากหญ้านาง แก่นสน แก่นสัก กรักขี แก่นประดู่ ดอกคาไทย ดอกวิ้ว ครั่ง
สีเสียดทั้งสอง เอาเสมอภาค บดเป็นผงละเอียดทาแท่งไว้ ถ้าจะแก้ลงเลือด ละลายน้า
ใบเสนียดต้ม กินแก้อมุธาตอติสาร
8. ยาแก้ปฉัณณธาตุอติสาร ใบกรด ใบทับทิม ใบเทียนย้อม สิ่งละส่วน ใบข่า 2 ส่วน บดเป็นผงละเอียดทาแท่งไว้
ละลายน้าปูนใส กินแก้ปฉัณณธาตุอติสาร
9. ยาแก้รัตตธาตุอติสาร ลูกจันทน์เทศ ลูกเบญกานี กฤษณา จันทน์ทั้ง 2 กายาน สีเสียดทั้งสอง ชันตะเคียน
พริกไทย ขิง มาดเหลือง เอาเสมอภาค บดเป็นผงละเอียดทาแท่งไว้ ละลายน้าครั่งก้ได้
น้าฝางก็ได้ กินแก้รัตตธาตุอติสารและอติสารทั้งปวงหายวิเศษนัก
10. ยาแก้มุศกายธาตุอติสาร จันทน์หอม รากมะอึก สมอไทย ผลกระดอม บอระเพ้ด ต้ม 3 เอา 1 กินแก้มุศกายธาตุ
อติสาร วิเศษนัก
11. ยาแก้กาฬธาตุอติสาร จันทน์ทั้ง2 ว่านกีบแรด ว่านร่อนทอง สังกรณี เนระภูสี ลูกเบญกานี ลูกจันทน์ เอา
เสมอภาค ลูกตะบูนเท่ายาทั้งหลาย บดเป็นผงละเอียด ปั้นเป็นแท่งละลายน้าลูกพลับ
จีน รับประทานแก้กาฬธาตุอติสาร วิเศษนัก