LITERATURE

1. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 1
Ε ν ό τ η τ α 4 η
Φ Ρ Ο Ν Τ Ι Ζ Ω Γ Ι Α Τ Η Δ Ι Α Τ Ρ Ο Φ Η Κ Α Ι
Τ Η Ν Υ Γ Ε Ι Α Μ Ο Υ

2. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 2
Π Υ Ρ Α Μ Ι Δ Α Μ Ε Σ Ο Γ Ε Ι Α Κ Η Σ Δ Ι Α Τ Ρ Ο Φ Η Σ

3. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 3
Διδακτικοί στόχοι
Να αντιληφθούν οι μαθητές τη λειτουργία της ονοματικής
φράσης στα κείμενα,
να κατανοήσουν τις διαφορετικές κλίσεις και το ρόλο των
ουσιαστικών στην πρόταση,
να εξοικειωθούν με τις κλίσειςκαι τη λειτουργία των επιθέτων
στο λόγο,
να συνειδητοποιήσουν τους δύο κύριους τρόπους σχηματισμού
λέξεων: την παραγωγή και τη σύνθεση,
να εντοπίσουν στοιχεία που συνοδεύουν τον προφορικό λόγο
διαφορετικών ομιλητών σεποικίλες περιστάσεις επικοινωνίας.
ΤΑ ΛΕΚΤΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ
Οι λέξειςπου δένονται μεταξύτους περισσότερο από ότι με
άλλεςκαι σχηματίζουν ομάδεςμέσα στην πρόταση λέγονται
λεκτικά σύνολα. Τα λεκτικάσύνολαέχουν ως πυρήνα μιαλέξη
που δίνει τη βασική τουςσημασία.Κάποτεκαι μιαμόνολέξη
είναι λεκτικόσύνολο.
ΟΝΟΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΡΗΜΑΤΙΚΗ ΦΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΤΑΣΗ
Κάθε πρόταση αποτελείται από δύο βασικά μέρη: τη
ονοματική φράση (ΟΦ) που έχει ως κεντρική λέξη ένα
ουσιαστικόκαι τη ρηματική φράση (ΡΦ) που έχει ως κεντρική
λέξη το ρήμα της πρότασης και ακολουθούν αν υπάρχουν και
τα συμπληρώματα ή οι προσδιορισμοί του.

4. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 4
ΟΝΟΜΑΤΙΚΗ ΦΡΑΣΗ
Η Ονοματική φράση (0Φ) έχει ως πυρήνα ένα ουσιαστικό ή κάποιο
στοιχείο που μπορεί να λειτουργήσει ως ουσιαστικό, όπως είναι τα
ουσιαστικοποιημένα επίθετα, ή όπως είναι οι αντωνυμίες, τα αριθμητικά,
ή άλλο μέρος του λόγου ή και δευτερεύουσα ονοματική πρόταση
(π.χ. Εγώ έφυγα), (π.χ. Φοράει μαύρα.), (π.χ. Είμαστε είκοσι.), (π.χ.
Χίλια ευχαριστώ) (π.χ. όσα μου είπε ήταν ψέματα).
Μια ονοματική φράση μπορεί να λειτουργήσει ως:
Υποκείμενο ενός ρήματος σε πτώση ονομαστική. Υποκείμενο είναι μια
λέξη ή φράση που δηλώνει ποιος ενεργεί ή δέχεται μια ενέργεια ή
βρίσκεται σε μια κατάσταση (π.χ. Η Μαρία γράφει) .
Άμεσο ή έμμεσο αντικείμενο σε πτώση αιτιατική ή γενική. αντικείμενο
είναι μια λέξη που δηλώνει το πρόσωπο ή το πράγμα στο οποίο
μεταφέρεται η ενέργεια του υποκειμένου (Ο Νίκος χτύπησε την αδερφή
μου).
Κατηγορούμενο του υποκειμένου ή του αντικειμένου σε πτώση
ονομαστική ή αιτιατική αντίστοιχα. Κατηγορούμενο είναι μια λήξη που
δηλώνει κάποια ιδιότητα-χαρακτηριστικό του υποκειμένου ή του
αντικειμένου (π.χ. Ο σκύλος είναι επικίνδυνος).
Συμπλήρωμα πρόθεσης, να εξαρτάται δηλαδή από μια πρόθεση σε
πτώση αιτιατική ή γενική.(π.χ. Η αδερφή μου χτύπησε στο πόδι)
Προσδιορισμός μιας άλλης ονοματικής φράσης, να εξαρτάται δηλαδή
από τη κεντρική λέξη μιας άλλης ΟΦ (π.χ. Η αδερφή της Μαρίας έχει
γενέθλια)
H ονοματική φράση μπορεί να έχει απλή μορφή (π.χ.άρθρο +
ουσιαστικό ) ή διευρυμένη μορφή (π.χ. άρθρο + επίθετο + ουσιαστικό ).
H διευρυμένη μορφή της ονοματικής φράσης μπορεί να περιέχει
οποιοδήποτε άλλο μέρος του λόγου που μπορεί να λειτουργήσει ως
συμπλήρωμα ή προσδιορισμός του ουσιαστικού (π.χ. αριθμητικό, επίθετο
ή και ολόκληρη ονοματική πρόταση).
ΠAPAΔEIΓMA: Οι μικροί αφράτοι μπεζέδες, που τρίβονται αμέσως στο
στόμα και λιώνουν.

5. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 5
Φύλλο εργασίας
1.Να βρείτε τη συντακτική λειτουργία των υπογραμμισμένων
ΟΦ.
α. Τα παιδιά συνήθωςδεν τρώνε πρωινό.
β. Η κατανάλωσηγάλακτοςείναιμέτρια.
γ. Η Μαρία καπνίζει σεημερήσιαβάση.
δ .Ο Νίκοςχτύπησε την αδερφή μου
ε. Η Τίνα έγινε καθηγήτρια
στ. Η αδερφή τηςΜαρίας έχει γενέθλια.
ζ. Η αδερφή μου χτύπησε στο πόδι .
2. Να βρείτε τις ονοματικές και ρηματικές φράσεις των
παρακάτω προτάσεων.
Ο σύγχρονος άνθρωποςαδιαφορεί για τη ρύπανσητου
περιβάλλοντος.
Η ελευθερία είναιτο πιο μεγάλοαγαθό.
Όσα φέρνει η ώρα δεν τα φέρνει ο χρόνος.
Το φαγητόείναι νόστιμο.
Το κάπνισμαέχει καταστροφικάαποτελέσματα στην υγεία του
ανθρώπου.
Τα φρούτα και τα λαχανικάείναι απαραίτηταστη διατροφή μας.
.)

6. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 6
Τα ουσιαστικά ανάλογα με το τι δηλώνουν διακρίνονται σε:
κύρια
π.χ. ο Νἰκος
κοινά
π.χ. το λουλούδι
περιληπτικά
π.χ. ο κόσμος
συγκεκριμένα
π. χ. το βιβλίο
αφηρημένα
π.χ. η αλήθεια
ΤΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ
Το ουσιαστικόείναι ένα μέρος του λόγου που αναφέρεται κατά
κανόνα σε πρόσωπα, ζώα, πράγματα, τόπους και σε έννοιες
που δηλώνουν ιδιότητα, ενέργεια και κατάσταση, π.χ. ο
άνθρωπος, η αλεπού, η καλοσύνη. Αποτελεί τον πυρήνα μιας
ονοματικής φράσης, ενώ η θέση του μέσα σε αυτήν ή και
μέσα στην πρόταση εξαρτάται τόσο από τη συντακτική
λειτουργία που επιτελεί όσο και από το ύφος που
χρησιμοποιεί ο ομιλητής. Το ουσιαστικό συμπληρώνει κατά
κάποιον τρόπο σε μια πρόταση το ρήμα είτε ως υποκείμενο ή
ως αντικείμενο είτε γενικότερα ως προσδιορισμός.

7. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 7
Κάθε ουσιαστικό ανήκει σε ένα γένος. Τα γένη στα οποία μπορούν να
ανήκουν τα ουσιαστικά είναι τρία: το αρσενικό, το θηλυκό και
το ουδέτερο. Τα γένη των ουσιαστικών δε συνδέονται απαραίτητα με
το φυσικό γένος ούτε και με άλλα σημασιολογικά χαρακτηριστικά.
Σ Υ Ν Ο Π Τ Ι Κ Ο Σ Π Ι Ν Α Κ Α Σ
Ι. ΑΡΣΕΝΙΚΑ
ΙΙ. ΘΗΛΥΚΑ
Καταλήξεις Παραδείγματα
α/α Ενικός Πληθυντικός Ενικός Πληθυντικός
1. -α (ισοσύλλ.) -ες σπηλιά, εικόνα,
αίθουσα
σπηλιές, εικόνες,
αίθουσες
2. -η (ισοσύλλ.) -ες γραμμή, γνώμη,
κάμαρη, χάρη
γραμμές, γνώμες,
κάμαρες,
χάρες
3. -η(ανισοσύλλ.) -εις γνώση, αίτηση γνώσεις, αιτήσεις
4. -ος (ισοσύλλ.) -οι κιβωτός, ψήφος,
μέθοδος
κιβωτοί, ψήφοι,
μέθοδοι
5. -ά, -
ού(ανισοσύλλ.)
-άδες, -ούδες μαμά, πολυλογού μαμάδες,
πολυλογούδες
6. -ω (ισοσύλλ.) — πειθώ, Μάρω —
Καταλήξεις Παραδείγματα
α/α Ενικός Πληθυντικός Ενικός Πληθυντικός
1. -ας (ισοσύλλ.) -ες πατέρας, μήνας,
κήρυκας
πατέρες, μήνες,
κήρυκες
2. -ης (ισοσύλλ.) -ες μαθητής, επιβάτης μαθητές, επιβάτες
3. -ος (ισοσύλλ.) -οι βαθμός, δρόμος,
ανήφορος
βαθμοί, δρόμοι,
ανήφοροι
4. -ας(ανισοσύλλ.) -άδες ψαράς, ρήγας,
τσέλιγκας
ψαράδες, ρηγάδες,
τσελιγκάδες
5. -ης(ανισοσύλλ.) -ηδες καφετζής,
βαρκάρης,
φούρναρης
καφετζήδες,
βαρκάρηδες,
φουρνάρηδες
6. -ης -ες, -άδες αφέντης αφέντες, αφεντάδες
7. -ές, -
ούς(ανισοσύλλ.)
-έδες, -ούδες καφές, παππούς καφέδες, παππούδες
8. -έας(ανισοσύλλ.) -είς κουρέας κουρείς

8. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 8
ΙΙΙ. ΟΥΔΕΤΕΡΑ
ΤΑ ΕΠΙΘΕΤΑ
Καταλήξεις Παραδείγματα
α/α Ενικός Πληθυντικός Ενικός Πληθυντικός
1. -ο (ισοσύλλ.) -α φυτό, δέντρο,
άτομο
φυτά, δέντρα, άτομα
2. -ι (ισοσύλλ.) -ια νησί, σπίτι νησιά, σπίτια
3. -ος (ισοσύλλ.) -η δάσος, μέγεθος δάση, μεγέθη
4. -μα(ανισοσύλλ.) -ματα πράγμα, μάθημα πράγματα,
μαθήματα
5. -ιμο(ανισοσύλλ.) -ιματα γράψιμο γραψίματα
6. -ς (ανισοσύλλ.) -τα τέρας, καθεστώς τέρατα, καθεστώτα
7. -ν (ανισοσύλλ.) -ντα ον όντα
8. -ρ (ανισοσύλλ.) -(τ)α ήπαρ, πυρ ήπατα, πυρά
Το επίθετο είναι ένα μέρος του λόγου που κατά κανόνα δίνει ένα
χαρακτηριστικό, μια ιδιότητα ή μια ποιότητα στο ουσιαστικό που
προσδιορίζει, π.χ. Η ξύλινη πόρτα.
Το επίθετο συμφωνεί με το ουσιαστικό που προσδιορίζει ως προς το
γένος, τον αριθμό και την πτώση.
Η θέση του επιθέτου μέσα στον λόγο ποικίλλει. Συνήθωςτοποθετείται
στον λόγοπριν απότο ουσιαστικό, αλλάμπορεί να τοποθετείται και μετά
από αυτό, π.χ. Ήταν μια ένοπλη ληστεία που κατέληξε σε φιάσκο, αλλά
και Ήταν μια ληστεία ένοπλη που κατέληξε σε φιάσκο.
Το επίθετο συχνά χρησιμοποιείται μεπρόταξη του άρθρου χωρίς το
ουσιαστικό, όταν εννοείται απότους συμμετέχοντεςστη συζήτηση,
π.χ. Τα μικρά ναέλθουν μπροστά (εννοείται παιδιά). Οι ηλικιωμένοι να
περάσουν δεξιά και οι νέοι στα αριστερά (εννοείται άνθρωποι). Στην
περίπτωση αυτή τα επίθετα λειτουργούνως ουσιαστικά.

9. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 9
ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑΣ ΕΠΙΘΕΤΩΝ
Καταλήξεις Παραδείγματα Εξαιρέσεις
-αίος τυχαίος νέος
-είος ανδρείος γελοίος, κρύος
-ηρός ζωηρός αλμυρός, γλαφυρός, ισχυρός, οχυρός
κ.ά.
-ικός ειδικός θηλυκός, δανεικός κ.ά.
-ιμος πόσιμος διάσημος, άσχημος, έτοιμος κ.ά.
-ινός σημερινός ελεεινός, σκοτεινός, ταπεινός,
υγιεινός, φωτεινός κ.ά.
-ινος πέτρινος
-ίσιος ποταμίσιος γνήσιος, ημερήσιος, Ιθακήσιος κ.ά.
-λέος θαρραλέος
-τέος διατηρητέος
-ωπός χαρωπός
-ωτός φτερωτός

10. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 10
ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ
Καταλήξεις Παραδείγματα
α/α Ενικός Πληθυντικός Ενικός Πληθυντικός
1. -ος, -η, -ο -οι, -ες, -α ελεύθερος-ελεύθερη-
ελεύθερο
ελεύθεροι-ελεύθερες-
ελεύθερα
2. -ος, -α, -ο -οι, -ες, -α νέος-νέα-νέο,
τίμιος-τίμια-τίμιο
νέοι-νέες-νέα,
τίμιοι-τίμιες-τίμια
3. -ος, -ια, -ο -οι, -ες, -α γλυκός-γλυκιά-
γλυκό
γλυκοί-γλυκές-γλυκά
4. -ύς, -ιά, -ύ -ιοί, -ιές, -ιά βαρύς-βαριά-βαρύ βαριοί-βαριές-βαριά
5. -ύς, -εία, -ύ -είς, -είες, -
έα
βραχύς-βραχεία-
βραχύ
βραχείς-βραχείες-
βραχέα
6. -ής, -ιά, -ί -ιοί, -ιές, -ιά χρυσαφής-
χρυσαφιά-χρυσαφί
χρυσαφιοί-χρυσαφιές-
χρυσαφιά
7. -ης, -α, -ικο -ηδες, -ες, -
ικα
μικρούλης-
μικρούλα-
μικρούλικο
μικρούληδες-
μικρούλες-μικρούλικα
8. -άς/-ής, -
ού,-άδικο/-
ήδικο
-άδες, -
ούδες,-άδικα
υπναράς-υπναρού-
υπναράδικο
υπναράδες-
υπναρούδες-
υπναράδικα
9. -ης, -ης, -ες -εις, -εις, -η διεθνής-διεθνής-
διεθνές,
συνήθης-συνήθης-
σύνηθες
διεθνείς-διεθνείς-
διεθνή,συνήθεις-
συνήθεις-συνήθη
10. -ων, -ουσα,
-ον
-οντες, -
ουσες,-οντα
ενδιαφέρων-
ενδιαφέρουσα-
ενδιαφέρον,
απών-απούσα-απόν
ενδιαφέροντες-
ενδιαφέρουσες-
ενδιαφέροντα,
απόντες-απούσες-
απόντα
11. -ων/-ονας,-
ων,-ον
-ονες, -ονες,
-ονα
μετριόφρων/-ονας-
μετριόφρων-
μετριόφρον
μετριόφρονες-
μετριόφρονες-
μετριόφρονα

11. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 11
ΠAPAΓΩΓH KAI ΣYNΘEΣH
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-
A112/621/4008,17987/
Το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής, όπως και των άλλων
γλωσσών, αποτελείται από λέξεις που δημιουργήθηκαν από
τους ομιλητές για να αποδώσουν κάποια έννοια χωρίς να
στηριχθούν σε κάποια προηγούμενηλέξη, αλλά και από λέξεις
που η δημιουργία τους βασίστηκε σε άλλη ή σε άλλες λέξεις
που υπήρχαν στη γλώσσα. Έτσι, ανάλογα με τον τρόπο
σχηματισμού τους έχουμε τις εξής κατηγορίες λέξεων:
α) Ριζικές λέξεις: όσες σχηματίζονται από μια ρίζα (θέμα) και
την κατάληξη, π.χ. γράφ-ω.
β) Παράγωγες λέξεις: όσες παράγονται από άλλες λέξεις με
την προσθήκη ειδικών καταλήξεων, π.χ. το χρυσώνω είναι
παράγωγο του χρυσός. Η λέξη από την οποία παράγεται μια
άλληλέξη λέγεταιπρωτότυπη ή λέξη-βάση, ενώ η κατάληξημε
την οποία σχηματίζεται η παράγωγη λέξη
λέγεται παραγωγική κατάληξη.
γ) Σύνθετες λέξεις: όσες προέρχονται από δύο ανεξάρτητες
λέξεις. Στις σύνθετες λέξεις η πρώτη λέξη που συντίθεται
ονομάζεται πρώτο συνθετικό, ενώ η δεύτερη δεύτερο συνθετικό,
π.χ. ηλιόσπορος (=ήλιος + σπόρος).
Οι λέξεις που παράγονται από την ίδια λέξη, καθώς και οι
σύνθετες των οποίων το ένα συνθετικόπροέρχεται από αυτή τη
λέξη, ονομάζονται συγγενικές λέξεις και αποτελούν μια
οικογένεια λέξεων, π.χ. διαβάζω, διάβασμα, αδιάβαστος,
ευκολοδιάβαστο κτλ.

12. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 12
Π α ρ ά γ ω γ ε ς λ έ ξ ε ι ς
Η διαδικασίαπαραγωγήςλέξεων τηςνέαςελληνικής από άλλες
λέξεις αφορά την προσθήκη ενός μορφολογικού στοιχείου στο
τέλος του θέματος μιας λέξης, που ονομάζεται παραγωγική
κατάληξη ή επίθημα. Αυτή η διαδικασία είναι γνωστή ως
επιθηματοποίηση. Σύμφωνα με ορισμένες αναλύσεις της νέας
ελληνικής, η παραγωγήλέξεων θεωρείταιότι γίνεται και με την
προσθήκη ορισμένου τύπου μορφολογικών στοιχείων στην αρχή
της λέξης.
π.χ. παιδ ί+ παραγωγική κατάληξη -ακι→ παράγωγη
λέξη παιδάκι
Σ ύ ν θ ε τ ε ς λ έ ξ ε ι ς
Οι σύνθετες λέξεις της νέας ελληνικής σχηματίζονται με δύο
τρόπους:
α) Mε την προσθήκη στην αρχή τηςλέξηςενός μορφολογικού
στοιχείου, που ονομάζεται αχώριστο μόριο ή πρόθημα, με μια
διαδικασίαπου ονομάζεται προθηματοποίηση.
π.χ. τροφή +αρχαία πρόθεση διά → σύνθετη λέξη διατροφή
π.χ. φθαρτός +στερητικό πρόθημα: α- σύνθετη
λέξη: άφθαρτος.
Mε την ένωση δύο ή περισσότερων λέξεων. Ενώνονται τα θέματα
δύο απλών λέξεων,
π.χ. παχύσαρκο: από τις λέξεις
παχύ: που είναι το α' μέρος (πρώτο συνθετικό) της νέας λέξης
σάρκα: που είναι το β' μέρος (δεύτερο συνθετικό) της νέας λέξης.

13. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Επιμέλεια: Ευαγγελία Πατέρα Σελίδα 13
Επισκεφτείτε:
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-
A112/621/4006,17972/
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-
A112/346/2306,8809/indexe_2.htm
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-
A112/621/4004,17964/
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-
A112/621/4006,17971/
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-A112/346/2306,8810/