ว่าด้วย ผู้รู้เท่าถึงเหตุการณ์เอาตัวรอดได้ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร ทรงปรารภพระเทวทัตตะเกียกตะกายเพื่อจะฆ่าพระองค์ จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องปัจจุบันได้ให้พิสดารไว้แล้วทีเดียว.

1. 1
วานรชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๒. วานรชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๔๒)
ว่าด้วยวานรโพธิสัตว์
(วานรโพธิสัตว์ได้กล่าวกับจระเข้ว่า)
[๑๖๕] ข้าพเจ้าสามารถขึ้นจากน้ามาบนบกได้ จระเข้
บัดนี้ข้าพเจ้าไม่ตกอยู่ในอานาจของท่านอีกต่อไป
[๑๖๖] พอกันทีสาหรับผลมะม่วง ลูกหว้า และขนุน
ที่ต้องข้ามฝั่งสมุทรไปกิน ผลมะเดื่อของเราดีกว่า
[๑๖๗] อนึ่ง ผู้ใดไม่รู้เท่าทันเหตุที่เกิดขึ้นโดยฉับพลัน
ผู้นั้นจะตกอยู่ในอานาจของศัตรูและจะเดือดร้อนในภายหลัง
[๑๖๘] ส่วนผู้ใดรู้เท่าทันเหตุที่เกิดขึ้นโดยฉับพลัน
ผู้นั้นย่อมพ้นจากความคับขันอันเกิดจากศัตรู และจะไม่เดือดร้อนในภายหลัง
วานรชาดกที่ ๒ จบ
---------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
วานรชาดก
ว่าด้วย ผู้รู้เท่าถึงเหตุการณ์เอาตัวรอดได้
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร
ทรงปรารภพระเทวทัตตะเกียกตะกายเพื่อจะฆ่าพระองค์
จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
เรื่องปัจจุบันได้ให้พิสดารไว้แล้วทีเดียว.
ส่วนเรื่องในอดีตกาล
เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในกาเนิดกระบี่ ในหิมวันตประเทศ เจริญวัยแล้วอยู่ ณ
ที่ฝั่งแม่น้าคงคา.
ครั้งนั้น นางจระเข้ตัวหนึ่งในแม่น้าคงคา เกิดแพ้ท้อง
อยากกินเนื้อหัวใจของพระโพธิสัตว์ จึงบอกแก่จระเข้สามี. จระเข้สามีนั้นคิดว่า
เราจักให้กระบี่นั้นดาลงในน้าแล้วฆ่าเสีย ให้เนื้อหัวใจแก่นางจระเข้ผู้ภรรยา
จึงกล่าวกะพระมหาสัตว์ว่า มาเถิดเพื่อน
พวกเราจะไปกินผลมะม่วงที่ระหว่างเกาะด้วยกัน. พระมหาสัตว์กล่าวว่า
เราจักไปได้อย่างไร. จระเข้กล่าวว่า เราจักให้ท่านนั่งบนหลังเรานาไป.
พระมหาสัตว์นั้นไม่รู้ความคิดของจระเข้นั้น จึงโดดไปนั่งบนหลัง.
จระเข้ไปได้หน่อยหนึ่ง จึงเริ่มจะดาน้า.

2. 2
ลาดับนั้น วานรจึงกล่าวกะจระเข้นั้นว่า ท่านผู้เจริญ
ท่านจะให้เราดาลงในน้าทาไม.
จระเข้กล่าวว่าเราจักฆ่าท่านแล้วให้เนื้อหัวใจแก่ภรรยาของเรา. วานรกล่าวว่า
ช้าก่อน ท่านเข้าใจว่าเนื้อหัวใจของเราอยู่ที่อกหรือ. จระเข้กล่าวว่า
เมื่อเป็นเช่นนั้น เนื้อหัวใจของท่านตั้งอยู่ที่ไหน. วานรกล่าวว่า
ท่านไม่เห็นเนื้อหัวใจนั่น ซึ่งห้อยอยู่ที่ต้นมะเดื่อหรือ. จระเข้กล่าวว่า
เห็นแต่ท่านจักให้เราหรือ. วานรกล่าวว่า เออจักให้. เพราะความโง่เขลา
จระเข้จึงพาวานรนั้นไปยังโคนต้นมะเดื่อที่ริมแม่น้า
พระโพธิสัตว์จึงโดดจากหลังของจระเข้นั้นไปนั่งบนต้นมะเดื่อ
แล้วได้กล่าวคาถาเหล่านี้ว่า:-
ดูก่อนจระเข้เราสามารถยกตนขึ้นจากน้าสู่บกได้ บัดนี้
เราจักไม่ตกอยู่ในอานาจของท่านอีกต่อไป.
เราไม่ต้องการด้วยผลมะม่วง ผลหว้าและผลขนุนทั้งหลาย
ที่จะต้องข้ามแม่น้าไปบริโภค ผลมะเดื่อของเราดีกว่า.
ผู้ใดไม่รู้เท่าทันเหตุการณ์อันเกิดขึ้นโดยฉับพลัน
ผู้นั้นจะต้องตกอยู่ในอานาจของศัตรู และต้องเดือดร้อนในภายหลัง.
ส่วนผู้ใดรู้เท่าทันเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นโดยฉับพลัน
ผู้นั้นย่อมพ้นจากวงล้อมของศัตรู และไม่ต้องเดือดร้อนภายหลัง.
วานรนั้นกล่าวเหตุอันเป็ นเครื่องให้สาเร็จกิจฝ่ายโลกิยะ ด้วยคาถาทั้ง
๔ ด้วยประการฉะนี้แล้ว ก็ไปสู่ชัฏป่าทีเดียว.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า
จระเข้ในครั้งนั้น ได้เป็ น พระเทวทัต
ส่วนวานรในครั้งนั้น ได้เป็ น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาวานรชาดกที่ ๒
----------------------------