хичээл3

1. Л Е К Ц 3
ҮРИЙН ГАДААД БАЙДАЛ,
ЖИН, ОВОР ХЭМЖЭЭ

2. ХЭМЖЭЭ, ТҮҮЖ
БОЛОВСРУУЛАХ
 Үрийн гадаад шинж нь овор хэмжээ, өнгө, үнэр,
жин бөгөөд үрийн абсолют жин нь тэдний овор
хэмжээтэй шууд хамааралтай байна. 1000 үрийн
жин хэдий их байх тутам үр нь том байна. Нэг
үүлдрийн модны үр тарилтын тархалтаас
шалтгаалж өөрчлөгдсөн байна. Өмнө зүгийн үр
хойд зүгийн үрийг бодвол том байдаг. Шилмүүст
үүлдрийн модны үр нь гялалзсан эсвэл гялгар
өнгөтэй байдаг. Удаан хадгалагдсан эсвэл
муудсан үр бүүдгэр хорчийсон, үрчгэр, хатсан
байх ба ийм үр соёолдоггүй.

3. Үрийн өнгө
 Үрийн өнгө нь түүний шинж чанарыг илтгэх
үзүүлэлт болдог. Шилмүүст үүлдрийн модны үр
ихэнх тохиолдолд янз бүрийн өнгөтэй байдаг ба
нарсны хойд хэсгийн үр өмнө зүгийн үрээ бодвол
илүү гэгээлэг байдаг. Нарсны үрийн судалгааны
дүнд илүү хардуу өнгөтэй үр цайвар өнгөтэй
үрийг бодоход илүү масстай соёололт илүү өгдөг
учир нь цайвар өнгөтэй үрийн хальс нимгэн тул
арай илүү үрээ өгдөг.

4.  М.К.Турскийн судалгаагаар цайвар
нарсны үрийн соёололт 90% тай байдаг
ба сайн цэвэрлэж, сортолсон /
ангилсан/ үед соёололт илүү өндөр
байдаг байна. Гэвч цайвар үр ихсэх
тутам хоосон үрийн эзлэх хувь
нэмэгддэг байна. Шилмүүст үүлдрийн
модны үр давирхайлаг үнэр гаргах
бөгөөд хадгалалт зөв сайн хийгдсэн бол,
энэ чанараа хэдэн жил ч хадгалж
болдог.

5. хоёр хуваана.
•Ястай
•Ясгүй
Шүүслэг
•Задгай
•Битүү
Хуурай

6.  Яñòàé ¿ð æèìñýíä ÷àâãà, ìºíãºí ã¿éëñ, èíòîð çýðýã
æèìñ õàìààðàãäàíà.
 ßñã¿é ¿ðò æèìñ íü îëîí æèæèã ¿ð¿¿ä ¿ðò æèìñíèé
äîòîð áàéäàã. ßñã¿é ¿ðò æèìñýíä ¿õðèéí í¿ä, õàä,
óëààëçãàíà, ã¿çýýëçãýíý ãýõ ìýò æèìñ¿¿ä
õàìààðàãäíà.

7. õî¸ð ÿíç áàéíà.
 à/ Çàäãàé ¿ðò æèìñ íü îëîí ¿ðòýé áàéäàã áà
áîëîâñîð÷ ã¿éöýõäýý á¿õ ¿ð íü óíàæ ¿ã¿é áîëíî.
Çàäãàé õóóðàé ¿ðò æèìñýíä áóóðöàãò óðãàìàë
õóàéñ çýðýã ìîä ñººã¿¿ä îðíî.
 á/ Áèò¿¿ ¿ðò æèìñ íü íýã ¿ðòýé áàéäàã áà
áîëîâñîð÷ ã¿éöýõ öàãòàà õýä õýäýí õýñýã áîëäîã
áîëíî. Áèò¿¿ õóóðàé ¿ðò æèìñýíä äàëàâ÷èò ¿ðò
ìîäíóóä õàìààðàãäíà. ¯¿íä : õóñ, õàéëààñ, àã÷
çýðýã áîëíî.

8. ¯ðèéí õýìæýý
 ¯ð íü õè÷íýýí òîì áºãººä ÷àíàð ñàéòàé áàéâàë òºäèé ÷èíýý òîì ìîä áèé áîëîõ
áà ýíý ìîä íü õîãò óðãàìëóóä õèéãýýä ýëäýâ ºâ÷èí áà õîðëîã÷äûã
òýñâýðòýéãýýð ýñýðã¿¿öýæ ÷àääàã. ¯ðèéã òîì, äóíä, æèæèã ãýæ 3
õóâààäàã áºãººä òýäãýýðèéí óðãàëò õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Òîì ¿ð íü
äóíä áà æèæèã ¿ðíýýñ èë¿¿ óðãàëтòàé áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ¿ðèéã
òàðèàëàõûí ºìíº õ¿íä õºíãºíèé õýìæýýã îðîëöóóëàí çýðýã äóãààð òîãòîîõ
ÿâäàë ìàø èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä òýäãýýðèéã çîõèõ õýìæýýíèé
ã¿íçãèé òàðèõ ÿâäàë õÿëáàð áàéäàã. Òºðºë á¿ðèéí ìîäíû 1000 øèðõýã
¿ðèéí áîäèò æèí íü òýäãýýðèéí ãàðàë ¿¿ñýë óäàì óãñàà áîëîí öàã
óëèðëûí áàéäëààñ øàëòãààëíà. Æèøýý íü:
 Óóëûí íàì äîð áàéãàà 1000 øèðõýã ¿ðèéí áîäèò æèí íü óóëûí ºíäºðò
áàéãàà 1000 øèðõýã ¿ðèéí áîäèò æèíãýýñ èë¿¿ æèíòýé áàéäàã. ̺í
á¿ðýí áîëîâñîðñîí ¿ð íü äóòóó áîëîâñîðñîí ¿ðíýýñ áàñ èë¿¿ æèíòýé
áàéäàã. Òýð÷ëýí áàãà çóëçàãàí ìîäíû ¿ð íü òîì ìîäíûõîîñ äóòóó æèæèã
áàéäàã áîëîâ÷ ìîä òóñ á¿ð äýýð íü òàíüæ ìýäýõ ÿâäàë òºäèéë õÿëáàð áóñ
áàéäàã.

10. Үрийн селекцийн категори
 Ойн үрийг селекцийн категориор дараах үндсэн
хэсэгт хуваадаг.
 1. сортын үр
 2. сайжруулсан үр
 3. ердийн үр

11. Сортын үр
 Энэ үрийг үрийн талбайгаас бэлтгэдэг.
Удамшлийн генетикийн дүгнэлтэнд орсон энэ
үрийг үрийн талбай/плантаци/, үрийн обьект
хоёрдугаар зэрэглэлийн элит модны, вегетатив
эрхтэнээр үржсэн модноос бэлтгэдэг. Нэгдүгээр
зэрэглэлийн үрийн талбай, байнгын үрийн
талбайгаас туршилтанд орсон үрийн хойч үеээс
тархалтын сортын үрийг бэлтгэдэг.

12. Сайжруулсан үр
 Энэ үрийг гадаад байдлаар нь ялгасан ойн
обьектоос бэлтгэдэг. Эдгээр үрийн удамшлийг
шалгаж тогтоогоогүй байдаг байна. Энэ үрийг
нэгдүгээр үеийн ойн үрийн плантац, байнгын
үрийн талбай, нэмэх ойгоос бэлтгэсэн үрээр
тарьж ургуулсан ой, хасах модыг огтолсон нэмэх
ойгоос бэлтгэдэг.

13. Ердийн үрийг
 Байнгын үрийн талбай, түр зуурын үрийн талбай
мөн селекцийн ердийн категорт хамаарагдах
ойгоос бэлтгэдэг. Бэлтгэсэн үр түүний
зарцуулалтыг селекцийн үнэлгээнээс хамаарч тус
тусд нь үрийн тооцооны нэгдсэн номонд
бүртгэдэг. Селекцийн категорийн үнэлгээ нь янз
бүр үрийг холихыг хориглодог. Тодорхой
селекцийн категорийн үрийн ойг ургуулах ажлын
хяналтыг үрийн станци тавьдаг.

14.  Òºðºë á¿ðèéí ìîä ñººã óðãàìëóóäûí ¿ðèéã çºâ çîõèîí
áàéãóóëàëòòàéãààð ò¿¿âýðëýõ áîëîâñðóóëàõ
òýýâýðëýõ õàäãàëàõ òàðèàëàëòàíä áýòãýõ çýðýã
àæëóóäûã çîõèõ øààðäëàãûí ¸ñîîð ã¿éöýòãýæ
÷àäâàë ñàéí ÷àíàðûí ¿ðèéã áèé áîëãîæ àâàõûí äýýð
öýöýðëýãæ¿¿ëýëòèéí àæëûã îéðûí õóãàöààíä
õàíãàæ ìîä òàðèàëàëòûã õÿëáàð äºõºì áîëãîõîä
çàéëøã¿é íºëººëºõ ç¿éë ìºí.