Үгийн бүтцэд оролцож байгаа бүтээврүүд нь тогтмол байр, нарийн дэс дараатай бөгөөд тэдгээрийн зааг нь тодорхой байдаг Монгол хэлний бүтээврүүд нь язгуур, дагавар, нөхцөл гэсэн ерөнхий байр, дараалалтай байна

1. Үг зүйн
холбогдолтой
зөв бичих
дүрэм

2. 2
Үгийн бүтцэд оролцож байгаа бүтээврүүд нь
тогтмол байр, нарийн дэс дараатай бөгөөд
тэдгээрийн зааг нь тодорхой байдаг. Монгол
хэлний бүтээврүүд нь язгуур, дагавар, нөхцөл
гэсэн ерөнхий байр, дараалалтай байна.

3. 3
Үг товчлон бичих, үгийн үе үгийн язгуур,
үндсэнд дагавар, нөхцөл залгахад шаардагдах
дүрмүүд:
1. Үйл үг бүтээх “-л” дагаврын дүрэм
2. Нэр үг бүтээх “-лага2, -лга2” дагаврыг
бичих дүрэм
3. Зэрэгцүүлэн холбох “-ж, -ч” нөхцөлийг
бичих дүрэм

4. 4. Хамаатуулах “-х” дагаврыг бичих дүрэм
5. Утгат хэсгийг зөв бичих дүрэм
6. Зарим тийн ялгалын нөхцөлийг зөв бичих дүрэм
7. Үгийг үелэх, үг хураах, үг шилжүүлэх дүрэм
4

5. 5
Үйл үг бүтэх “-л” дагавар
1. ЭГ – “-л” = лЭ цэцэг – л цэцэглэ, номло
2. Ь – л = И цохь – л цохил, амил
3. Э – л = шууд хээ – л хээл, тоол
4. ЗГ – л = Эл бут – л бутал, цоожил

6. 6
Гажилт:
“-л” дагаврыг залгахад заримдаг
гийгүүлэгчийн өмнөх балархай агшиг
гээгдэхээр бол “-л” дагаврын шаардагдах
эгшгийг хойно нь бичнэ.
Жишээ нь: хавтас – л хавтасла, үндэслэ

7. 7
Нэр үг бүтээх “-лага2, -лга2”
дагаврыг бичих дүрэм
1. Г – “-лага, -лого” байгуул – лага, оролдлого
2. Э ба ь – “-лга, -лго” уна – лга = уналга, сахилга

8. 8
Зэрэгцүүлэн холбох “-ж, -ч” нөхцөлийг
бичих дүрэм
“ж” нөхцөлийг бичих нь
1. ЭГ – ж олж, дуулж, хамж
2. Богино эгшиг бүхий нэг үетэй “р”
гийгүүлжгчийн төгссөн үгэнд гол төлөв “-ж”
бичнэ. Жишээ нь: харж /алсыг/, үрж /гараа/
3. ЗГ – ж дуусаж, тогшиж, тахиж
4. Э – ж хааж, дутааж, санаж

9. 9
“-ч” нөхцөлийг зөв бичих нь
1. Урт ба хос эгшиг бүхий нэг үетэй “р”
гийгүүлэгчээр төгсөн үгэнд “-ч” нөхцөлийг
бичнэ. Жишээ нь: хөөр – ч хөөрч, ээрч
2. Хоёр үетэй “р” гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд “-ч”
нөхцөллийг бичнэ. Жишээ нь: бу – тар – ч бутарч,
угсарч, мөнхөрч гэх мэт.

10. 10
Утгат хэсгийг зөв бичих дүрэм
Үгийн утгат хэсгийг язгуур, дагавар, нөхцөлийг
нэг тогтсон хэлбэртэй бичихийг хичээнэ. Зөв
бичих дүрэм ёсоор ижил бичмээр боловч үг зүйн
зарчмаар өөр өөр бичих үгийг үг зүйн зарчмыг
баримталж бичнэ. Жишээлбэл:

11. 11
1. Зөвшин захирах нөхцөл “-г” –г ард нь эгшиггүй
бичнэ. Жишээлбэл: Өөрөө хийж сураг.
2. Үйл үгийн бусдаар үйлдүүлэх хэвийн дагавар “-
га4”-г ард нь эгшигтэй бичнэ. Жишээлбэл:
Бусдад тус хүргэ.
3. Эзэнд хамаатуулах “-аа4” нөхцөлтэй үг /Юугаа?/
Жишээлбэл: Амьдралаа дээшлүүлжээ.

12. 12
4. Өнгөрсөн цагаар төгсөх “-лаа4” нөхцөлтэй үг
/Яалаа?/ Жишээлбэл: Энэ нутагт насаараа
амьдарлаа.
5. Ижил дуудлагатай боловч өөр өөр язгууртай үг
Жишээлбэл: өргөдөх /язгуур нь “өргөн” – өргөн
болох/, өрөгдөх /язгуур нь “өр” – үсэг өрөгдөх/

13. 13
Хамаатуулах “-х” дагавар
Хамаатуулах “-х” дагаврыг эр эм ямар ч
үгэнд зөөлний тэмдэг ба и-гүй бичнэ. Жишээ
нь: дараах, гадуурх, доторх, манайх гэх мэт.
Хааяа энэ дагавар өгөх оршихын тийн
ялгалын “-д” нөхцөлтэй нийлж, тусгай үг
болсон байх учир бичгийн хэлний
уламжлалыг дагаж “дахь, дахин” гэж бичнэ.

14. 14
Үгийг үелэх дүрэм
Амьсгалын нэг түрэлтээр хэлэгдэх нэг буюу
хэд хэдэн авиаг үе гэх бөгөөд үг нь
амьсгалын нэг түрэлтээр хэлэгдэх эгшгийн
тоогоор үе болно. Урт ба хос эгшиг нэг үе
болно. Жишээлбэл: мө-рөөд-лийн, хайр-лах,
ам-рал-таа-раа, эр-хэм гэх мэт.

15. 15
Үгийг үелэхдээ:
А. Г – о-рон, су-раг, уу-дам, ам-рал-таа-раа
Г – Г гар-сан, эр-дэм, ал-дар, ур-лах
ГГ – Г унш-сан, багц-лах, бүрт-гэл
ГГГ – Г урсч-хаад, тө-рөлхт-ний
Б. Хатуугийн тэмдэг, зөөлний тэмдгийг өмнөх
гийгүүлэгчийг дагуулан үелнэ. Жишээлбэл:
хэль-е, уншъ-я гэх мэт.

16. 16
Мөр шилжүүлэх дүрэм
1. Нэг мөрөөс нөгөө мөрт үгийг шилжүүлэхдээ үеэр
тасалж шилжүүлнэ.
2. Нэг үеийг хоёр мөрт хувааж бичиж болохгүй.
3. Хэдийгээр биеэ даасан үе боловч нэг үсгийг
мөрийн эцэст үлдээх буюу шинэ мөрт шилжүүлж
болохгүй. Жишээлбэл: а-вах, я-вуулъ-я, э-рэх гэх
мэтээр мөр шилжүүлж болохгүй.
4. Тасалж шилжүүлсэн зураасыг зөвхөн мөрийн
эцэст тавина.

17. 17
Үг хурааж бичих дүрэм
Хэдэн үгээр бүтсэн нэг нэрийг хурааж бичиж болно.
1. Эхний үеэр хураана. Жишээлбэл: ня-бо (нягтлан
бодогч), тө (төгрөг), МонЦаМэ гэх мэт.
2. Эхний үсгээр хураана. Жишээлбэл: АНУ, УИХ,
МЗХ гэх мэт.
3. Хоёр үгээр бүтсэн нэг нэрийг хураахдаа хоёр
үгийн эхний үсгээр хураана. Жишээлбэл: БХ-
Баянхонгор, УБ-Улаанбаатар гэх мэт.

18. 18
4. Зарим үгийг эхний ба сүүлчийн үсгээр хурааж
болно. Жишээлбэл: , 3-р сар, н-р (нөхөр), д-р
(доктор) гэх мэт.
5. Оноосон нэрийг үсгээр хураавал бүх үсгийг
томоор бичнэ. Харин үеэр хураавал үеийн
эхний үсгийг буюу бүх үсгийг томоор бичнэ.
Жишээлбэл: МАХН, НҮБ, МУБИС, ХЗХ
(Хөгжмийн зохиолчдын холбоо), Ри багш гэх мэт.

19. 19
6. Хүний овог нэрээс бусад оноосон нэрийг
хураасан үсгийн ард цэг тавихгүй. Жишээлбэл:
Ц.Дамдинсүрэн, Б.Хулан гэх мэт

20. Зөв бичсэнээ
хэрхэн шалгах
вэ?

21. 21
Нэг. Зөв бичсэн эсэхээ, балархай эгшгийн үүрэг
ба эгшигт, заримдаг гийгүүлэгчийн дүрмээр
хялбар шалгаж болно.
Үүний тулд дараах алхамыг хийгээрэй.
1. Балархай эгшгийн дүрмийг тодорхойлж сурах
2. Эгшигт гийгүүлэгч ба заримдаг гийгүүлэгчийн
дүрэм, түүний гажилтыг сайтар санах

22. 22
3. Үгэнд залгавар залгаж бичихдээ мөн балархай
эгшгийг хасаад харахад гээх эсэх нь тодорхой
болдог.
4. Нэг үгэнд хэд хэдэн залгавар залгахдаа
нэгэнтээ гээж бичсэн бичсэн эгшгийг сэргээж
бичихгүй.

23. 23
Хоёр. Язгуур, дагавар, нөхцөлийг хэрхэн зөв
бичсэнийг дараах байдлаар шалгавал тустай.
1. Үгийн язгуураа зөв тогтоох хэрэгтэй. Үүний тулд
тогтоосон язгууртаа хоёр ба түүнээс дээш дагавар
залгана. Ойролцоо утгатай хоёроос дээш үг бүтэж
байвал язгуур нь мөн гэж танина. Идэвхгүй
дүрслэх язгуур бол “-лз, -гар4, -гана4, -ай4”
дагавар залгаж, төрөл үг үүсгэдэг. Төрөл үг гэдэг
нь нэг язгуур бүхий үгс юм.

24. 24
Жишээ нь:
a. сэрэвгэр, сэрвэгэр аль бичлэг нь зөв бэ?
Язгуурыг тогтооё.
сэрвэлз, сэрвэгэр, сэрвэ-ий гэж төрөл үг
үүсэх тул язгуур нь “сэрвэ”. Иймд
сэрвэгэр гэж бичих нь зөв.
б. тормогор, торомгор, аравгар, арвагар аль
нь зөв бэ?

25. 25
2. Ямар бүтэцтэй /яаж бичигддэг/ дагавар,
нөхцөл, байдгийг санаж, тэр бичлэгээр
бичнэ. Жишээ нь:
a. Түр үйлдэх байдал – “-зна4” гэсэн бүтэцтэй,
бичлэгтэй. Гэтэл дуудлагаараа “-зана4” гэж
алддаг. Жишээ нь: зарзана, босзоно, татзана
гэх мэт.
Зүй нь:
гарзна, авзна – ЭГ – ЗГ = эгшиггүй

26. 26
Босозно, татазна – ЗГ – ЗГ = эгшигтэй
бичих тул “а, о” балархай эшиг “з”-г
эгшигжүүлэх үүргээр оржээ.
б. Олноор үйлдэх байдал – “-цгаа4” гэсэн бүтэцтэй.,
бичлэгтэй. Гэтэл дуудлагаараа “-цагаа4” гэж
бичиж алддаг. Дүрмээрээ бол:
гарцгаа, олцгоо – ЭГ – ЗГ = эгшиггүй
босоцгоо, татацгаа – ЗГ – ЗГ = эгшигтэй

27. 27
В. Бүрмөсөн үйлдэх байдал “-чих” дагавар болон
үйл үгийн “-х” /ирээдүй цагт нэрийн дагавар/
нөхцөлийн нийлц болох “-чих” гэсэн бүтцийг,
бүрмөсөн үйлдэх байдал “-чих” дагавраас ялгах
хэргэтэй. Үүнд:
• “-чих” нөхцөлийн бүтцийн араас тийн ялгалын
нөхцөл орсон бол “-х”-г үйл үгийн “-х” гэж
танин өмнөх балархай эгшгийг гээхгүй. Жишээ
нь: харчихаар, хөөхчихөөр, тоглочихыг гэх мэт.

28. 28
• “-чих” нөхцөлийн бүтцийн араас үйлийн нөхцөл
/“-аад, -аарай, -аасай”/ орвол үйл үгийн “-х”
биш, бүрмөсөн үйлдэх байдлын “-чих” дагавар
гэж танин, өмнөх балархай эгшгийг үүрэггүй
бол, гээнэ, үүрэгтэй бол гээхгүй хоёр янз байна.
Жишээ нь: харчхаарай, тоглочхоод, туулчхаад,
бэлдчихээд, холдчихоорой, зэрэг үгсийнбалархай
эгшиг “и” нь даримдаг гийгүүлэгчийн дараа /“д”/
заримдаг гийгүүлэгч /“ч”/ эгшигтэй гэсэн
дүрмээр “х”-г эгшигжүүлж байгаа тул гээхгүй.

29. 29
3. Одоо ба ирээдүй цагийн “-на4” нөхцөл нь дараалсан
хоёр ба гурван гурван гийгүүлэгчийн дүрмээр
бичигддэг.
а. Дан гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд дараалсан хоёр
гийгүүлэгчийн дүрмээр эгшиггүй шууд бичнэ.
Дараалсан хоёр гийгүүлэгчийн хоёрдугаар нь
хэлний үзүүрийн “н” ба хоолойн “г” хоёрын нэг
байвал “и”-гээс өөр эгшиг бичихгүй. Жишээ нь:
гарна, өгнө, хөөрнө, үзнэ гэх мэт.

30. 30
б. Давхар гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд дараалсан
гурван гийгүүлэгчийн дүрмээр өмнө нь
эгшигтэй бичнэ. Дараалсан гурван гийгүүлэгчийн
гуравдугаар нь хэлний үзүүрийн “н” ба хоолойн
“г” хоёрын нэг байвал түүний өмнө эгшиг бичнэ.
Жишээ нь: харагдана, бодолцоно, нэмэгдэнэ гэх мэт.

31. 31
4. Үйл үг бүтээх “-л” дагаврыг залгахдаа уг үгийн
төгсгөлийг харгалздаг. “-л” нь эгшигт гийгүүлэгч
бөгөөд үгэнд орохдоо өмнөө ба хойноо аль тод
хэлэгдэх талдаа эгшигтэй байх тул тогтоосон
дүрмийн дагуу заримдаа өмнө нь, заримдаа
хойно нь эгшигтэй бичнэ.
а. Эгшигт гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд залгахдаа
зохих балархай эгшгийг ард нь бичдэг.
Жишээ нь: харла /хар болох/, хорло /хөщор өгөх/

32. 32
б. Заримдаг гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд
залгахдаа зохих эгшгийг өмнө нь бичдэг.
Жишээ нь: тухал /тухтай болох/, багцал /багц
болох/
в. Зөөлний тэмдэгээр төгссөн үгэнд залгахдаа “и”
болгоно. Жишээ нь: ханил, суурил
г. Эгшгээр төгссөн үгэнд шууд залгана. Жишээ
нь: хээл, тоол, бөөл гэх мэт.

33. 33
5. Нэр үг бүтээх “-лга4” дагаврыг мөн үгийн
төгсгөл харгалзан залгана.
а. Эгшиг ба зөөлөн тэмдгээр төгссөн үгэнд “-лга2”
дагаврыг залгана.
Жишээ нь: сахь – лга, хаа – лга. тахь - лга
б. Гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд “-лага” дагаврыг
залгана. Жишээ нь: цац – лага, сур – лага, бод –
лого гэх мэт.

34. 34
6. “с” үсгээр төгссөн нэр үгэнд үйл үг бүтээх “-т”
дагаврыг залган бичихдээ “с, х” гийгүүлэгчийн
дараа “т, ч” гийгүүлэгч эгшиггүй ордог дүрмийг
баримтална.
Жишээ нь: мөст /мөстэй болох/, утаст /утсаар
ярих/, тост /тостой болох/ гэх мэт.
Гажилт: “с” үсгээр төгссөн нэг үг хоёр өөр утга
илтгэдэг бол мөн үгэнд “-д,т” дагаврыг аль
алиныг залгаж болно. Жишээ нь: үсэд /үснээс
татах/, үстэх /үстэй болох/ гэх мэт.

35. 35
Зэрэгцүүлэн холбох “-ж, -ч” нөхцөлийг мөн үгийн
төгсгөлийг харгалзан залгана.
а. ЭГ – ихэвчлэн “-ж” нөхцөлийг залгана. “-ж”
нөхцөлийг залгахдаа ЭГ – ЗГ = эгшиггүй гэсэн
дүрмээр бичнэ.
Жишээ нь: харж, олж, хөвж гэх мэт.
б. ЗГ – “-ж” залгахад ЗГ – ЗГ = эгшигтэй гэсэн
дүрмээр бичнэ. Жишээ нь: бодож, суурьшиж,
цацаж, мөлхөж гэх мэт.

36. 36
в. Эгшгээр төгссөн үгэнд “-ж” нөхцөлийг залгана.
Жишээ нь: хааж, нээж, дутааж, мишээж гэх мэт.
Гажилт: авч, өгч, сурч, гарч гэх мэтээр “в, г, р”
гийгүүлэгчээр төгссөн цөөн үгэнд “-ч”
нөхцөлийг бичнэ. Ингэхдээ ЭГ – ЗГ = эгшиггүй
бичнэ гэсэн дүрмээр бичнэ. Энэ нь монгол
бичгийн хатуу дэвсгэрээр төгссөн үгэнд “ч”
толгойтой залгавар залгадаг дүрмээс улбаатай.
Жишээ нь: сурчу – сурч, абчу – авч гэх мэт.

37. 37
7. Тийн ялгалын нөхцөлийг зөв бичихдээ дараах
дүрмийг санаарай. Жинхэнэ нэрийн ХТЯ, ӨОТЯ,
ГТЯ-ын нөхцөлийг залгахад тогтворгүй “н”
жийрэглэдэг. Аль бичлэг нь зөв болохыг
шалгахдаа тухайн үгээ ӨоТЯ, ХТЯ, ГТЯ-ын
нөхцөлөөр хувилган шалгана. Жишээ нь:
“номд, номонд” хорын аль нь зөв бэ?
Шалгая. “номоос, номын” гэж бичих тул “номд”
гэж бичих нь зөв.

38. 38
Жич: “үгийн, үгээс” гэж бичих боловч “үгд”
гэж бичихгүй үгэнд гэж бичнэ. Энэ нь монгол
бичгийн тийн ялгалын нөхцөлийг бичих
дүрэмтэй холбоотой. “үг” гэсэн үгийг өгөх
оршихын тийн ялгалын нөхцөлөөр хувилгахдаа
“сүүл “н” гаргаж бичдэггүйтэй адил юм.

39. “
39