SlideShare a Scribd company logo
Улаанбаатар их
сургууль
монгол судлалын
тэнхим

  Орчин цагийн монгол
  хэлний үгзүйн бүрэн
        задлал

                  Г. Гэрэлмаа
•   Аль ч их дээд сургуулийн гадаад хэл, харилцааны
    мэргэжилтэн бэлтгэх ангийн суурь шалгалтыг монгол
    хэлээр авдаг болсон энэ үед гарч байгаагаарай энэ
    номын хамгийн гол үнэ цэн , ач холбогдол оршино.
•   Үгзүйн бүрэн задлал нь гурван үе шаттай ажил бөгөөд
    эдгээр дарааллыг нэг бүрчлэн зааж өгөхдөө, тухай бүрд
    хэрэг болох онолын мэдлэгийг бүрэн
    шингээж, ойлгомжтой, цэгцтэй мэдлэг олгохуйц бичсэн
    нь энэхүү номын хоѐр дахь гол үнэ цэн юм.
•   Эрдэмтэн судлаачид өөр өөр тайлбарладаг зарим
    зүйлийг журамламал хэлзүй-ЕБДС-ийн монгол хэлний
    хичээлийн стандарттай бүрэн нийцүүлж өгсөнд тус
    номын удаах ач холбогдол.
1.   Үгийн бүтцэд ордог бүтээврүүдийн байр, дэс дарааг сайн
                               мэддэг байх.
2.   Зөрчих тохиолдлуудыг сайн мэддэг байх.
3.   Бүтээврийн нийлц дээрх авиа хувьслын болон зөв бичих
     дүрмийн үзэгдлийг мэддэг байх.
4.   Өгүүлбэрийн хам шинжээс сонгож авсан үгээс бүтээврийн тэг
     хувилбар , тэг бүтээврийг харьцаанаас нь ялган таньдаг байх.
5.   Язгуурыг төрөл үгтэй нь харьцуулж зөв олж чаддаг байх.
6.   Дагавар бүтээврийн байр, утга, үүргийг наийн мэдэж
     тодорхойлох.
7.   Нөхцөл бүтээвэр, түүний үндсэн шинжийг мэдэж зөв нэрлэн
     тодорхойлж чаддаг байх.
8.   Үгийн бүтцэд буй хэлбэр ижил боловч утга , үүргээрээ өөр
     бүтээврүүдийг ялган таньдаг байх.
9.   Үгиййг өгүүлбэр дэх харьцаа  ямар үгтэй холбогдож байгаа -
     аас нь зөв ажиглан хойноос нь ургаш задлан тайлбарлана.
Тухайн хэлзүйн үгийн ямар ямар утгатай хэчнээн бүтээвэр
        байгааг тодорхойлох зорилготой задлалыг
                бүтээврийн задлал гэнэ.

                      Нэр үгийн бүтэц:
Язгуур + дагавар( нэр үг бүтээх эсвэл үндэс үүсгэх)+ тооны үндэс
   үүсгэх дагавар + тя-ын нөхцөл + хамаатуулах нөхцөл



              Ж нь:         сур + гч+ д+аас+аа
                             найз +Ø +Ø +Ø + чинь
Үйл үгийн бүтэц:
Язгуур+ дагавар (үйл үг бүтээх эсвэл үндэс үүсгэх )+байдлын
   нөхцөл+ үйлийн холбох эсвэл төгөсгөх нөхцөл

             Ж нь:     уут+ л +чих +аарай
                       яв+ Ø + Ø + уузай
    Харин сургалтын түвшинд дараах хэв маягтай байдаг.


Язгуур+ дагавар (үйл үг бүтээх, эсвэл үндэс үүсгэх)+хэвийн үндэс үүсгэх
   дагавар +байдлын үндэс үүсгэх дагавар+ цагт нэрийн үндэс
 үүсгэх дагавар эсвэл үйлийн холбох, төгөсгөх нөхцөлийн аль нэг



              Ж нь:         уут + л + Ø + чих + аарай
                             яв + Ø + Ø + Ø + уузай
А. Нэр үгийн бүтцийг зөрчих тохиолдлууд :
 Дараалан орсон хоёр ЖН –ийн нэг нь хураагдахад хэлэхүйн
  хэмнэлээс шалтгаалж тя-ын нөхцөлийн дараа тя-ын нөхцөл
  давхарлан ордог . Ийм үед тя-ын эхний нөхцөл нь үг бүтээх
  дагаварын үүрэгтэй болно.
 Ж нь: найзынд (найзын гэрт) ,ахынхаас (ахын гэрээс) г .м
 Тя-ын нөхцөлийн дараа –х, -хан,( хэн, хон, хөн) гэсэн
  ганц, олны харьяалал заасан дагавар орно.
 Ж нь: хүнийнх, айлынхан , албаныхан г.м
 Харьяалахын тя-ын нөхцөлийн дараа үйл үг бүтээх зарим
  дагавар тохиолдоно
.Ж нь: өөриймс, хүнийрх г.м
 Нэр үгийн дагаврын өмнө үйл үгийн хэвийн үндэс үүсгэх
  дагавар орох тохиолдол байна.
Ж нь: сургууль ( сур +га +ууль )
        шахцалдаан (шах+лц +лд +аан )
Б. Үйл үгийн бүтцийг зөрчих тохиолдлууд :
   Үйлийн нөхцөлдүүлэн холбох зарим нөхцөлийн дараа нэрийн
    хамаатуулах нөхцөл ордог.
Ж нь: хэлмэгцээ, явангуут нь, ирвэл чинь , очтол нь
   Хэлэхийн хэмнэлээс шалтгаалж үйлийн цагт нэрийн үндэс
    үүсгэх дагавар ( тодотгон холбох нөхцөл) –ын дараа нэрийн
    тоо, тя , хамаатуулах нөхцөлүүд ордог.
Ж нь: ажиллагсадтайгаа  ажилласан хүмүүстэйгээ 
           ( ажил+ л+ Ø +Ø + сан +д  олон тооны +тай +аа )
   Үйлийн цагт нэрийн үндэс үүсгэх дагаварын дараа үгүйсгэх
                           -гүй нөхцөл орно.
Ж нь: хэлсэнгүй, хэлдэггүй, хэлмээргүй г.м
   Нөхцөлдүүлэн холбох –н нөхцөлийн дараа сэтгэлийн аяс илтгэх
    –хан (–хэн,-хон, -хөн) нөхцөл тохиолддог.
Ж нь: цэлэлзэнхэн, хотолзонхон г.м
Монгол хэлэнд дараах 6 тэг бүтээвэр
                                            А . Оны шилдэг тамирчны тухай
              байна.                        зурагт, радио, сонин, сэтгүүлээс
                                            олж мэдээрэй.
Ганц тооны тэг нөхцөл                       (зурагт, радио, сонин гэсэн үгэнд
Нэрлэхийн тя-ын (өгүүлэгдэхүүн, нэрээр    гарахын тя –ын тэг нөхцөл )
илэрсэн өгүүлэхүүний байранд илэрнэ)        Б. Би цонх арчлаа. (цонх заахын
Өөрөө үйлдэх хэвийн тэг дагавар            тя –ын тэг нөхцөлөөр хувирсан )
Энгийн үйлдэх байдлийн тэг
дагавар                                     В. Гал дээр (галын дээр) ,
                                            ой дотроос (ойн дотроос )
Үйлийн 2-р биед шууд захирах тэг
нөхцөл
Үндэс үүсгэх тэг дагавар (идэвхтэй
язгуурын дараа нөхцөлийн өмнө байрлана. )
                                             Монгол хэлэнд ЖН-ийн
                                              олон тоо, нэрлэхээс
                                             бусад тя, хамаатуулах
                                                 нөхцөлүүд тэг
                                              хувилбартай байна.
Тэр малчин залуу гал дотроос нялх хүүхэд аварсан гэж
     сайшаагдан магтуулж байхад жинхэнэ гавьяатан нь
                      чимээгүйл явжээ.
    залуу- залуу+ Ø+ Ø+ Ø
            - Ø -нэрлэхийн тя-ын нөхцөл
            - Ø – ганц тооны үндэс үүсгэх тэг дагавар
            - Ø – үндэс үүсгэх дагавар
            - залуу- идэвхтэй нэр язгуур
    сайшаагдан – сай+ шаа+ гд +Ø + н
            - н- хам холбох нөхцөл
            -Ø -энгийн үйлдэх байдлын үндэс үүсгэх дагавар
             - гд- үйлдэгдэх хэвийн үндэс үүсгэх дагавар
-           - шаа – идэвхгүй язгуураас үйл үг бүтээх дагавар
-           - сай- идэвхгүй язгуур
    Магтуулж – магт + Ø + уул +Ø + ж
            - ж- зэрэгцүүлэн холбох нөхцөл
-           -Ø – энгийн үйлдэх байдлын үндэс үүсгэх дагавар
-           - уул- үйлдүлэх хэвийн үндэс үүсгэх дагавар
-           - Ø – үндэс үүсгэх дагавар
-           - магт- идэвхтэй үйл язгуур
    Гавьяатан нь – гавьяа+ тан+ Ø+Ø+Ø +нь       явжээ- яв+ Ø+Ø+Ø +жээ
Устгалаар-       ус +д+ га+ л+ Ø+ аар

Хатгамал-        хад +га+ мал

Нэгтэгчихийг-    нэг+ д+ гэ+ чих+ х+ ийг

Ухааруулчихыг-   ух+ аан+ р+ уул+ чих+ х+ ыг

Бүлээсгэв-       бүл+ ээн+ с+ гэ+ Ø+ в

Ногоорчээ-       ногоон +р +Ø+Ø+ чээ

Суралцагчдын-    сур+ лц+ гч+ д+ ын

Зорчигчдын-      зорч +гч+ д+ ын

Олчхоорой-       ол+ Ø+Ø+ чих+ оорой

Гялсхийхээр-     гял +схий+ Ø+Ø+ х+ ээр
      Д.Бадамдорж “Монгол
хэлний утга судлал УБ 2001


                                       М.Базаррагчаа
                                   “ Монгол хэл “УБ 2000


 Ц. Өнөрбаян “Орчин
цагийн монгол
хэлний үгзүй” УБ 2004


                             
                             htt:// Khelzasag.mn/ вейб сайт



     htt://greenbough.mn/
Анхаарал тавьсанд
           баярлалаа




             2013.03.16


Гёте

More Related Content

What's hot

үйл үгийн хувилал
үйл үгийн хувилалүйл үгийн хувилал
үйл үгийн хувилалmuuduu
 
үйл үгийн нөхцөлүүд
үйл үгийн нөхцөлүүдүйл үгийн нөхцөлүүд
үйл үгийн нөхцөлүүдsaruulkaa
 
нэрийн тийн ялгалын утга
нэрийн тийн ялгалын утганэрийн тийн ялгалын утга
нэрийн тийн ялгалын утгаmuuduu
 
хичээлийн судалгаа1
хичээлийн судалгаа1хичээлийн судалгаа1
хичээлийн судалгаа1
nairaa_bbbb
 
аян замын тэмдэглэл
аян замын тэмдэглэлаян замын тэмдэглэл
аян замын тэмдэглэлCh Moonoo
 
Үйл үг
Үйл үгҮйл үг
Үйл үгGe Go
 
7 10, 13-14,16-18 nastni ontslog
7 10, 13-14,16-18 nastni ontslog7 10, 13-14,16-18 nastni ontslog
7 10, 13-14,16-18 nastni ontslog
Delger Nasan
 
эсрэг ба ойролцоо үг
эсрэг ба ойролцоо үгэсрэг ба ойролцоо үг
эсрэг ба ойролцоо үгpvsa_8990
 
монгол хэлний хичээлийн агуулга, арга зүй
монгол хэлний хичээлийн агуулга, арга зүймонгол хэлний хичээлийн агуулга, арга зүй
монгол хэлний хичээлийн агуулга, арга зүй
aajuu79
 
монгол хэлний хичээлийн лавлах
монгол хэлний хичээлийн лавлахмонгол хэлний хичээлийн лавлах
монгол хэлний хичээлийн лавлахNyamzaya Gerelzaya
 
жинхэнэ нэрийн хувилал
жинхэнэ нэрийн хувилалжинхэнэ нэрийн хувилал
жинхэнэ нэрийн хувилалmuuduu
 
Жинхэнэ нэр
Жинхэнэ нэрЖинхэнэ нэр
Жинхэнэ нэрGe Go
 
6. ж.н ийн хувилал
6. ж.н ийн хувилал6. ж.н ийн хувилал
6. ж.н ийн хувилал
oogii553
 
сурган хүмүүжүүлэх зөвлөгөө
сурган хүмүүжүүлэх зөвлөгөө сурган хүмүүжүүлэх зөвлөгөө
сурган хүмүүжүүлэх зөвлөгөө jiguurten
 
Үгийн утга гэж юу вэ
Үгийн утга гэж юу вэҮгийн утга гэж юу вэ
Үгийн утга гэж юу вэ
National University Of Mongolia
 
Mongol angli helnii holboos uge 2014 03 24
Mongol angli helnii holboos uge 2014 03 24Mongol angli helnii holboos uge 2014 03 24
Mongol angli helnii holboos uge 2014 03 24
National University Of Mongolia
 
эрээн цоохор
эрээн цоохорэрээн цоохор
эрээн цоохорsainaa88
 

What's hot (20)

үйл үгийн хувилал
үйл үгийн хувилалүйл үгийн хувилал
үйл үгийн хувилал
 
үйл үгийн нөхцөлүүд
үйл үгийн нөхцөлүүдүйл үгийн нөхцөлүүд
үйл үгийн нөхцөлүүд
 
нэрийн тийн ялгалын утга
нэрийн тийн ялгалын утганэрийн тийн ялгалын утга
нэрийн тийн ялгалын утга
 
хичээлийн судалгаа1
хичээлийн судалгаа1хичээлийн судалгаа1
хичээлийн судалгаа1
 
аян замын тэмдэглэл
аян замын тэмдэглэлаян замын тэмдэглэл
аян замын тэмдэглэл
 
хичээл 6
хичээл 6хичээл 6
хичээл 6
 
Үйл үг
Үйл үгҮйл үг
Үйл үг
 
7 10, 13-14,16-18 nastni ontslog
7 10, 13-14,16-18 nastni ontslog7 10, 13-14,16-18 nastni ontslog
7 10, 13-14,16-18 nastni ontslog
 
эсрэг ба ойролцоо үг
эсрэг ба ойролцоо үгэсрэг ба ойролцоо үг
эсрэг ба ойролцоо үг
 
монгол хэлний хичээлийн агуулга, арга зүй
монгол хэлний хичээлийн агуулга, арга зүймонгол хэлний хичээлийн агуулга, арга зүй
монгол хэлний хичээлийн агуулга, арга зүй
 
монгол хэлний хичээлийн лавлах
монгол хэлний хичээлийн лавлахмонгол хэлний хичээлийн лавлах
монгол хэлний хичээлийн лавлах
 
Ugsiin aimag
Ugsiin aimagUgsiin aimag
Ugsiin aimag
 
жинхэнэ нэрийн хувилал
жинхэнэ нэрийн хувилалжинхэнэ нэрийн хувилал
жинхэнэ нэрийн хувилал
 
Жинхэнэ нэр
Жинхэнэ нэрЖинхэнэ нэр
Жинхэнэ нэр
 
6. ж.н ийн хувилал
6. ж.н ийн хувилал6. ж.н ийн хувилал
6. ж.н ийн хувилал
 
сурган хүмүүжүүлэх зөвлөгөө
сурган хүмүүжүүлэх зөвлөгөө сурган хүмүүжүүлэх зөвлөгөө
сурган хүмүүжүүлэх зөвлөгөө
 
знө
знөзнө
знө
 
Үгийн утга гэж юу вэ
Үгийн утга гэж юу вэҮгийн утга гэж юу вэ
Үгийн утга гэж юу вэ
 
Mongol angli helnii holboos uge 2014 03 24
Mongol angli helnii holboos uge 2014 03 24Mongol angli helnii holboos uge 2014 03 24
Mongol angli helnii holboos uge 2014 03 24
 
эрээн цоохор
эрээн цоохорэрээн цоохор
эрээн цоохор
 

Viewers also liked

Australian curriculum
Australian curriculumAustralian curriculum
Australian curriculum
Franco Jesús
 
Project c 3
Project c 3Project c 3
Project c 3
Nathan Brault
 
Organizational behavior
Organizational behaviorOrganizational behavior
Organizational behavior
Nidhi_Jain11
 
World cultures exam presentation final version
World cultures exam presentation final versionWorld cultures exam presentation final version
World cultures exam presentation final version
Franco Jesús
 
World cultures exam presentation
World cultures exam presentationWorld cultures exam presentation
World cultures exam presentation
Franco Jesús
 
Systems thinking for ultimate agility
Systems thinking for ultimate agilitySystems thinking for ultimate agility
Systems thinking for ultimate agility
Arshiya Sultana CIMA Dip MA
 
World cultures exam presentation final version
World cultures exam presentation final versionWorld cultures exam presentation final version
World cultures exam presentation final version
Franco Jesús
 
World cultures exam presentation final version
World cultures exam presentation final versionWorld cultures exam presentation final version
World cultures exam presentation final version
Franco Jesús
 
Respuesta direccion provincial
Respuesta direccion provincialRespuesta direccion provincial
Respuesta direccion provincialampagabec13
 
The uses of Tables & graphs
The uses of Tables & graphsThe uses of Tables & graphs
The uses of Tables & graphs
Franco Jesús
 
Night by elie wiesel
Night by elie wieselNight by elie wiesel
Night by elie wiesel
Nathan Brault
 
Hicheeliin sudalgaa (n.oyuntsetseg)
Hicheeliin sudalgaa (n.oyuntsetseg)Hicheeliin sudalgaa (n.oyuntsetseg)
Hicheeliin sudalgaa (n.oyuntsetseg)lxagvaochir_sh
 
Systems thinking for ultimate agility
Systems thinking for ultimate agilitySystems thinking for ultimate agility
Systems thinking for ultimate agility
Arshiya Sultana CIMA Dip MA
 
PPT Lontar Peluru
PPT Lontar Peluru PPT Lontar Peluru
PPT Lontar Peluru
Karren Tan
 
Drupal en bibliothèque (2008)
Drupal en bibliothèque (2008)Drupal en bibliothèque (2008)
Drupal en bibliothèque (2008)
Nicolas Morin
 

Viewers also liked (19)

Australian curriculum
Australian curriculumAustralian curriculum
Australian curriculum
 
Project c 3
Project c 3Project c 3
Project c 3
 
Organizational behavior
Organizational behaviorOrganizational behavior
Organizational behavior
 
илтгэл2012
илтгэл2012илтгэл2012
илтгэл2012
 
World cultures exam presentation final version
World cultures exam presentation final versionWorld cultures exam presentation final version
World cultures exam presentation final version
 
World cultures exam presentation
World cultures exam presentationWorld cultures exam presentation
World cultures exam presentation
 
Systems thinking for ultimate agility
Systems thinking for ultimate agilitySystems thinking for ultimate agility
Systems thinking for ultimate agility
 
илтгэл2012
илтгэл2012илтгэл2012
илтгэл2012
 
World cultures exam presentation final version
World cultures exam presentation final versionWorld cultures exam presentation final version
World cultures exam presentation final version
 
World cultures exam presentation final version
World cultures exam presentation final versionWorld cultures exam presentation final version
World cultures exam presentation final version
 
т хичээл
т хичээлт хичээл
т хичээл
 
Respuesta direccion provincial
Respuesta direccion provincialRespuesta direccion provincial
Respuesta direccion provincial
 
The uses of Tables & graphs
The uses of Tables & graphsThe uses of Tables & graphs
The uses of Tables & graphs
 
Night by elie wiesel
Night by elie wieselNight by elie wiesel
Night by elie wiesel
 
Hicheeliin sudalgaa (n.oyuntsetseg)
Hicheeliin sudalgaa (n.oyuntsetseg)Hicheeliin sudalgaa (n.oyuntsetseg)
Hicheeliin sudalgaa (n.oyuntsetseg)
 
Systems thinking for ultimate agility
Systems thinking for ultimate agilitySystems thinking for ultimate agility
Systems thinking for ultimate agility
 
Hicheel talbai
Hicheel talbaiHicheel talbai
Hicheel talbai
 
PPT Lontar Peluru
PPT Lontar Peluru PPT Lontar Peluru
PPT Lontar Peluru
 
Drupal en bibliothèque (2008)
Drupal en bibliothèque (2008)Drupal en bibliothèque (2008)
Drupal en bibliothèque (2008)
 

Similar to Ugzuin zadlal

монгол xэлний зөв бичиx дүрэм
монгол xэлний зөв бичиx дүрэммонгол xэлний зөв бичиx дүрэм
монгол xэлний зөв бичиx дүрэмguest00835cf3
 
Лекц №3 Үг зүйн холбогдолтой зөв бичих дүрэм
Лекц №3 Үг зүйн холбогдолтой зөв бичих дүрэмЛекц №3 Үг зүйн холбогдолтой зөв бичих дүрэм
Лекц №3 Үг зүйн холбогдолтой зөв бичих дүрэм
Хотгойд Шанж Болдбаатар Ууганбаяр
 
Lecture 13 14
Lecture 13 14Lecture 13 14
Lecture 13 14Ge Go
 
лекц №2
лекц №2лекц №2
Lecture 3
Lecture 3Lecture 3
Lecture 3
telmenten
 
12. uiliin holboh nohtsol
12. uiliin holboh nohtsol12. uiliin holboh nohtsol
12. uiliin holboh nohtsol
telmenten
 
дүрэм
дүрэм дүрэм
дүрэм nandia
 
зөвлөгөө
зөвлөгөөзөвлөгөө
зөвлөгөөduka79
 
зайн сургалт3
зайн сургалт3зайн сургалт3
зайн сургалт3Horolsuren
 
зайн сургалт3
зайн сургалт3зайн сургалт3
зайн сургалт3Dalaijargal
 
зайн сургалт3
зайн сургалт3зайн сургалт3
зайн сургалт3Dalaijargal
 
зайн сургалт3
зайн сургалт3зайн сургалт3
зайн сургалт3Dalaijargal
 
Tahim hicheel mh
Tahim hicheel mhTahim hicheel mh
Tahim hicheel mhAmaraa_A
 
11. uil ug+
11. uil ug+11. uil ug+
11. uil ug+
telmenten
 

Similar to Ugzuin zadlal (20)

монгол xэлний зөв бичиx дүрэм
монгол xэлний зөв бичиx дүрэммонгол xэлний зөв бичиx дүрэм
монгол xэлний зөв бичиx дүрэм
 
Лекц №3 Үг зүйн холбогдолтой зөв бичих дүрэм
Лекц №3 Үг зүйн холбогдолтой зөв бичих дүрэмЛекц №3 Үг зүйн холбогдолтой зөв бичих дүрэм
Лекц №3 Үг зүйн холбогдолтой зөв бичих дүрэм
 
Lecture 13 14
Lecture 13 14Lecture 13 14
Lecture 13 14
 
лекц №2
лекц №2лекц №2
лекц №2
 
Soril2
Soril2Soril2
Soril2
 
Lecture 3
Lecture 3Lecture 3
Lecture 3
 
Buteever
ButeeverButeever
Buteever
 
12. uiliin holboh nohtsol
12. uiliin holboh nohtsol12. uiliin holboh nohtsol
12. uiliin holboh nohtsol
 
дүрэм
дүрэм дүрэм
дүрэм
 
дүрэм
дүрэм дүрэм
дүрэм
 
дүрэм
дүрэм дүрэм
дүрэм
 
зөвлөгөө
зөвлөгөөзөвлөгөө
зөвлөгөө
 
зайн сургалт3
зайн сургалт3зайн сургалт3
зайн сургалт3
 
зайн сургалт3
зайн сургалт3зайн сургалт3
зайн сургалт3
 
зайн сургалт3
зайн сургалт3зайн сургалт3
зайн сургалт3
 
зайн сургалт3
зайн сургалт3зайн сургалт3
зайн сургалт3
 
зайн сургалт3
зайн сургалт3зайн сургалт3
зайн сургалт3
 
Tahim hicheel mh
Tahim hicheel mhTahim hicheel mh
Tahim hicheel mh
 
11. uil ug+
11. uil ug+11. uil ug+
11. uil ug+
 
Chimeg
ChimegChimeg
Chimeg
 

Ugzuin zadlal

  • 1. Улаанбаатар их сургууль монгол судлалын тэнхим Орчин цагийн монгол хэлний үгзүйн бүрэн задлал Г. Гэрэлмаа
  • 2. Аль ч их дээд сургуулийн гадаад хэл, харилцааны мэргэжилтэн бэлтгэх ангийн суурь шалгалтыг монгол хэлээр авдаг болсон энэ үед гарч байгаагаарай энэ номын хамгийн гол үнэ цэн , ач холбогдол оршино. • Үгзүйн бүрэн задлал нь гурван үе шаттай ажил бөгөөд эдгээр дарааллыг нэг бүрчлэн зааж өгөхдөө, тухай бүрд хэрэг болох онолын мэдлэгийг бүрэн шингээж, ойлгомжтой, цэгцтэй мэдлэг олгохуйц бичсэн нь энэхүү номын хоѐр дахь гол үнэ цэн юм. • Эрдэмтэн судлаачид өөр өөр тайлбарладаг зарим зүйлийг журамламал хэлзүй-ЕБДС-ийн монгол хэлний хичээлийн стандарттай бүрэн нийцүүлж өгсөнд тус номын удаах ач холбогдол.
  • 3. 1. Үгийн бүтцэд ордог бүтээврүүдийн байр, дэс дарааг сайн мэддэг байх. 2. Зөрчих тохиолдлуудыг сайн мэддэг байх. 3. Бүтээврийн нийлц дээрх авиа хувьслын болон зөв бичих дүрмийн үзэгдлийг мэддэг байх. 4. Өгүүлбэрийн хам шинжээс сонгож авсан үгээс бүтээврийн тэг хувилбар , тэг бүтээврийг харьцаанаас нь ялган таньдаг байх. 5. Язгуурыг төрөл үгтэй нь харьцуулж зөв олж чаддаг байх. 6. Дагавар бүтээврийн байр, утга, үүргийг наийн мэдэж тодорхойлох. 7. Нөхцөл бүтээвэр, түүний үндсэн шинжийг мэдэж зөв нэрлэн тодорхойлж чаддаг байх. 8. Үгийн бүтцэд буй хэлбэр ижил боловч утга , үүргээрээ өөр бүтээврүүдийг ялган таньдаг байх. 9. Үгиййг өгүүлбэр дэх харьцаа ямар үгтэй холбогдож байгаа - аас нь зөв ажиглан хойноос нь ургаш задлан тайлбарлана.
  • 4. Тухайн хэлзүйн үгийн ямар ямар утгатай хэчнээн бүтээвэр байгааг тодорхойлох зорилготой задлалыг бүтээврийн задлал гэнэ. Нэр үгийн бүтэц: Язгуур + дагавар( нэр үг бүтээх эсвэл үндэс үүсгэх)+ тооны үндэс үүсгэх дагавар + тя-ын нөхцөл + хамаатуулах нөхцөл Ж нь: сур + гч+ д+аас+аа найз +Ø +Ø +Ø + чинь
  • 5. Үйл үгийн бүтэц: Язгуур+ дагавар (үйл үг бүтээх эсвэл үндэс үүсгэх )+байдлын нөхцөл+ үйлийн холбох эсвэл төгөсгөх нөхцөл Ж нь: уут+ л +чих +аарай яв+ Ø + Ø + уузай Харин сургалтын түвшинд дараах хэв маягтай байдаг. Язгуур+ дагавар (үйл үг бүтээх, эсвэл үндэс үүсгэх)+хэвийн үндэс үүсгэх дагавар +байдлын үндэс үүсгэх дагавар+ цагт нэрийн үндэс үүсгэх дагавар эсвэл үйлийн холбох, төгөсгөх нөхцөлийн аль нэг Ж нь: уут + л + Ø + чих + аарай яв + Ø + Ø + Ø + уузай
  • 6. А. Нэр үгийн бүтцийг зөрчих тохиолдлууд :  Дараалан орсон хоёр ЖН –ийн нэг нь хураагдахад хэлэхүйн хэмнэлээс шалтгаалж тя-ын нөхцөлийн дараа тя-ын нөхцөл давхарлан ордог . Ийм үед тя-ын эхний нөхцөл нь үг бүтээх дагаварын үүрэгтэй болно. Ж нь: найзынд (найзын гэрт) ,ахынхаас (ахын гэрээс) г .м  Тя-ын нөхцөлийн дараа –х, -хан,( хэн, хон, хөн) гэсэн ганц, олны харьяалал заасан дагавар орно. Ж нь: хүнийнх, айлынхан , албаныхан г.м  Харьяалахын тя-ын нөхцөлийн дараа үйл үг бүтээх зарим дагавар тохиолдоно .Ж нь: өөриймс, хүнийрх г.м  Нэр үгийн дагаврын өмнө үйл үгийн хэвийн үндэс үүсгэх дагавар орох тохиолдол байна. Ж нь: сургууль ( сур +га +ууль ) шахцалдаан (шах+лц +лд +аан )
  • 7. Б. Үйл үгийн бүтцийг зөрчих тохиолдлууд :  Үйлийн нөхцөлдүүлэн холбох зарим нөхцөлийн дараа нэрийн хамаатуулах нөхцөл ордог. Ж нь: хэлмэгцээ, явангуут нь, ирвэл чинь , очтол нь  Хэлэхийн хэмнэлээс шалтгаалж үйлийн цагт нэрийн үндэс үүсгэх дагавар ( тодотгон холбох нөхцөл) –ын дараа нэрийн тоо, тя , хамаатуулах нөхцөлүүд ордог. Ж нь: ажиллагсадтайгаа ажилласан хүмүүстэйгээ ( ажил+ л+ Ø +Ø + сан +д олон тооны +тай +аа )  Үйлийн цагт нэрийн үндэс үүсгэх дагаварын дараа үгүйсгэх -гүй нөхцөл орно. Ж нь: хэлсэнгүй, хэлдэггүй, хэлмээргүй г.м  Нөхцөлдүүлэн холбох –н нөхцөлийн дараа сэтгэлийн аяс илтгэх –хан (–хэн,-хон, -хөн) нөхцөл тохиолддог. Ж нь: цэлэлзэнхэн, хотолзонхон г.м
  • 8. Монгол хэлэнд дараах 6 тэг бүтээвэр А . Оны шилдэг тамирчны тухай байна. зурагт, радио, сонин, сэтгүүлээс олж мэдээрэй. Ганц тооны тэг нөхцөл (зурагт, радио, сонин гэсэн үгэнд Нэрлэхийн тя-ын (өгүүлэгдэхүүн, нэрээр гарахын тя –ын тэг нөхцөл ) илэрсэн өгүүлэхүүний байранд илэрнэ) Б. Би цонх арчлаа. (цонх заахын Өөрөө үйлдэх хэвийн тэг дагавар тя –ын тэг нөхцөлөөр хувирсан ) Энгийн үйлдэх байдлийн тэг дагавар В. Гал дээр (галын дээр) , ой дотроос (ойн дотроос ) Үйлийн 2-р биед шууд захирах тэг нөхцөл Үндэс үүсгэх тэг дагавар (идэвхтэй язгуурын дараа нөхцөлийн өмнө байрлана. ) Монгол хэлэнд ЖН-ийн олон тоо, нэрлэхээс бусад тя, хамаатуулах нөхцөлүүд тэг хувилбартай байна.
  • 9. Тэр малчин залуу гал дотроос нялх хүүхэд аварсан гэж сайшаагдан магтуулж байхад жинхэнэ гавьяатан нь чимээгүйл явжээ.  залуу- залуу+ Ø+ Ø+ Ø - Ø -нэрлэхийн тя-ын нөхцөл - Ø – ганц тооны үндэс үүсгэх тэг дагавар - Ø – үндэс үүсгэх дагавар - залуу- идэвхтэй нэр язгуур  сайшаагдан – сай+ шаа+ гд +Ø + н - н- хам холбох нөхцөл -Ø -энгийн үйлдэх байдлын үндэс үүсгэх дагавар - гд- үйлдэгдэх хэвийн үндэс үүсгэх дагавар - - шаа – идэвхгүй язгуураас үйл үг бүтээх дагавар - - сай- идэвхгүй язгуур  Магтуулж – магт + Ø + уул +Ø + ж - ж- зэрэгцүүлэн холбох нөхцөл - -Ø – энгийн үйлдэх байдлын үндэс үүсгэх дагавар - - уул- үйлдүлэх хэвийн үндэс үүсгэх дагавар - - Ø – үндэс үүсгэх дагавар - - магт- идэвхтэй үйл язгуур  Гавьяатан нь – гавьяа+ тан+ Ø+Ø+Ø +нь явжээ- яв+ Ø+Ø+Ø +жээ
  • 10. Устгалаар- ус +д+ га+ л+ Ø+ аар Хатгамал- хад +га+ мал Нэгтэгчихийг- нэг+ д+ гэ+ чих+ х+ ийг Ухааруулчихыг- ух+ аан+ р+ уул+ чих+ х+ ыг Бүлээсгэв- бүл+ ээн+ с+ гэ+ Ø+ в Ногоорчээ- ногоон +р +Ø+Ø+ чээ Суралцагчдын- сур+ лц+ гч+ д+ ын Зорчигчдын- зорч +гч+ д+ ын Олчхоорой- ол+ Ø+Ø+ чих+ оорой Гялсхийхээр- гял +схий+ Ø+Ø+ х+ ээр
  • 11. Д.Бадамдорж “Монгол хэлний утга судлал УБ 2001  М.Базаррагчаа “ Монгол хэл “УБ 2000  Ц. Өнөрбаян “Орчин цагийн монгол хэлний үгзүй” УБ 2004  htt:// Khelzasag.mn/ вейб сайт  htt://greenbough.mn/
  • 12. Анхаарал тавьсанд баярлалаа 2013.03.16 Гёте