Монгол хэлний зөв бичгийн дүрмийн үзүүлэн. Хөвсгөл МГЭС-ийн Бага боловсролын "Таван од" баг

1. ᠮᠤᠩᠭᠤᠯ
ᠬᠡᠯᠡᠨ
᠊ᠤ
ᠵᠦᠪ
ᠪᠢᠴᠢᠬᠦ
ᠲᠦᠷᠢᠮ
᠊ᠤᠨ
ᠦᠵᠡᠭᠦᠯᠦᠨ

2. Эх хэлээрээ
алдаагүй зөв
бичиж сурцгаая
Багийн ахлагч:
Д.Нарантуяа
Гишүүд : Д.Баярмаа
Э.Тэгшжаргал
Б.Сайзмаа
Д.Бямбажав

3. Монгол хэлний цагаан
толгой 35 үсэгтэй. Эдгээр
үсгийг эгшиг, гийгүүлэгч,
тэмдэг үсэг гэж гурав
ангилдаг.
Уушгинаас гарсан хий
амны хөндийгөөр саадгүй
хэлэгдэх авиаг эгшиг авиа
гэнэ.
Уушгинаас гарсан хий
амны хөндийгөөр гарахдаа
саадтай хэлэгдэх авиаг
гийгүүлэгч авиа гэнэ.
ЭГШИГ ҮСЭГ
13 эгшиг үсэгтэй
бөгөөд
а, э, и, о, у, ө, ү
үсгийг үндсэн долоон
эгшиг
я, е, ё, ю, й, ы үсгийг
туслах зургаан эгшиг
гэнэ.

4. ӨРГӨЛТӨТ БА БАЛАРХАЙ ЭГШИГ
Үгийн эхний үеийн богино
эгшиг тод хэлэгдэх тул түүнийг
өргөлтөт эгшиг гэнэ.
Үгийн нэгдүгээр үеэс
хойш орсон богино эгшиг тод
биш бүдэг хэлэгдэх тул түүнийг
балархай эгшиг гэнэ.
Жишээлбэл: самар, өндөр
гэдэг хоёр үгийн эхний эгшгүүд
өргөлттэй ба сүүлийн эгшгүүд
балархай юм.
УРТ ЭГШИГ
Сунгаж удаанаар хэлэх эгшгийг
урт эгшиг гэнэ. Урт эгшгийг 4 аргаар
тэмдэглэнэ.
Үндсэн эгшгийг давхарлаж аа, ээ, оо,
уу, өө, үү гэж тэмдэглэнэ.
- Я, е, ё, ю эгшиг + үндсэн 7 эгшиг
бичиж яа,еэ,ёо,ёу,юу,юү гэж
тэмдэглэнэ.
- Зөөлөрсөн гийгүүлэгчийн дараа+ ь-
ийг и болгож үндсэн эгшиг нэмж иа,
ио, иу гэж тэмдэглэнэ.
- И эгшгийг уртаар бичихдээ эр үгийн
ы, эм үгийн ий гэж ялгаж тэмдэглэнэ.

5. ХОС ЭГШИГ
Нэг үе болж хавсран
орсон хоёр өөр эгшгийг хос
эгшиг гэнэ. Жишээлбэл:
айраг, орой, эрвээхэй, үйл,
тайлбар гэх мэт.
Монгол хэлний хос
эгшгийг ай, эй, ой, уй, үй,
яй, ёй, юй, хааяа уа, ау гэж
тэмдэглэнэ.
Монгол хэлэнд "өй"
гэсэн хос эгшиг хэрэглэхгүй
ЭР ЭМ ЭГШИГ
13 эгшгээс хэлний угт
бүтэх а, о, у, я, ё, ю (у), ы
7-г эр эгшиг гэнэ.
Хэлний дунд бүтэх э, ө, ү, е, ю
(ү) 5-ыг эм эгшиг гэнэ.
Хэлний үзүүрт бүтэх и, й
хоёрыг саармаг эгшиг гэнэ. Эр
эгшиг орж бүтсэн үгийг эр үг
гэнэ. Эм эгшиг орж бүтсэн
үгийг эм үг гэнэ.
Саармаг эгшгээр бүтсэн үгийг
эм үгэнд тооцно.

6. ЭГШИГ ЗОХИЦОХ ЁС 1
Үгийн эхний эгшиг нь
уул үгийн дараах эгшгийг
ялган тогтоох ёсыг эгшиг
зохицох ёс гэнэ.
Эгшиг хэлний талаар
зохицохдоо: Монгол хэлний
нэг үгэнд эр, эм эгшиг хамтран
орохгүй.
Эр эгшиг эр эгшигтэйгээ,
эм эгшиг эм эгшигтэйгээ
зохицож орно.
Саармаг эгшиг эр, эм
ямар ч эгшигтэй зохицон орно.
ы, ий хоёрыг ялгаж
бичих дүрэм
1. Урт -ы үсгийг эр үгэнд бичнэ. Эм
үгэнд ердөө бичихгүй. Жишээлбэл:
голыг гарыг, арын, уулыг, нарыг, сарны
гэх мэт.
2. Эм үгэнд -ий үсгийг бичнэ.
Жишээлбэл: үүргийн , эрлийг, өнгийн,
тэмдгийг шүлгийг гэх мэт.
3. ий үсгийг эр үгэнд хааяа бичнэ.
Үүнд: ж, ч, ш, ь, и хэлний г үсгээр
төгссөн эр үгэнд бичнэ. Жишээлбэл:
хадгаламжийг, товчийг, ханшийн,
багшийн, айргийг, сургуулийн,
ангийн булгийн, засгийн гэх мэт.

7. Я-ИЙН ТӨРЛИЙН ҮСЭГ
я, е, ё, ю энэ дөрвөн
үсгийг я-гийн төрлийн
үсгүүд гэнэ.
Эр үгийн эхний үед
богино и үсгийг бичихгүй,
дандаа я-гийн төрлийн
үсгийг бичнэ.
Үгэнд юу мэтээр
хэлэгдэх урт эгшгийг юу,
яу, ёу, еү дөрвөн янзаар
бичнэ.
ЯЛГАХ ЭГШИГ
Хэлний үзүүрийн н-
ийг хэлний угийн
н-ээс, хоолойн “г” үсгийг
хэлний г-ээс ялгахын тул
хэлний үзүүрийн н,
хоолойн “г” үсгийн ард
бичсэн балархай эгшгийг
ялгах эгшиг гэнэ.
Жишээлбэл: сана, буга,
тооно, ботго, үнэр, тогос,
өнөр, гэх мэт.

8. ЭГШИГТ ГИЙГҮҮЛЭГЧ
м, н, г, л, б, в, р долоон
гийгүүлэгч үсэг үгэнд орохдоо
өмнөө буюу хойноо аль тод
хэлэгдэх талдаа заавал
эгшигтэй бичигддэг тул
эгшигт гийгүүлэгч гэнэ.
Жишээлбэл: хөзөр, монгол,
самбар, суман, хөдөлмөр,
боловсрол, намар,
гэх мэт.
МОНГОЛ БААВАР
ЗАРИМДАГ
ГИЙГҮҮЛЭГЧ
д, т, ж, з, с, ш, ц, ч, х есөн
гийгүүлэгч үсэг үгэнд эгшигтэй,
эгшиггүй хоёр янзаар бичигдэх
тул заримдаг гийгүүлэгч гэнэ.
ЭГ-ийн дараа ЗГ өмнө
хойноо эгшиггүй орж болно.
ЗГ-ийн дараа ЗГ бичихэд
сүүлийн гийгүүлэгчийн өмнө
эгшигтэй бичигдэнэ.
Жишээлбэл: батаж, бусад,
ачит, бэхэж, мэдчих,
нөхдөдөө, гэх мэт.
ЦООЖОО ЗАСЧХААД ТУШАА

9. ОНЦГОЙ ДӨРӨВ П,К,Ф,Щ
дөрвөн үсгийг онцгой
гийгүүлэгч гэж нэрлэнэ.
П, К, Ф, Щ гурван
үсэг монгол үгэнд бичигдэхгүй,
зөвхөн гадаад үгэнд бичигдэнэ.
Жишээлбэл: цирк, кино,
капитал, фабрик, Щорс гэх
мэт.
П үсэг монгол үгийн дунд ба
адагт орохгүй, харин монгол
үгийн эхэнд хааяа бичигдэнэ.
Жишээлбэл: пагдгар, пүл пал,
пээ юу вэ гэх мэт.
Б, В ҮСГИЙГ ЯЛГАЖ БИЧИХ
1.Б үсгийг ихэвчлэн үгийн
эхэнд бичнэ. Үгийн дунд л, м,
н, в үсгийн дараа бичнэ.
Жишээлбэл: биелэлт,
бамбар,тайлбар, самбар,
хэн бэ? авбал гэх мэт.
2.В үсгийг ихэвчлэн үгийн дунд
болон адагт бичнэ. Үгийн эхэнд
хааяа цөөн үгэнд бичнэ.
Жишээлбэл: ваадан, вандан,
вааг вааг, хөвөв, сурав эвэр
гэх мэт.

10. ХООЛОЙН БА ХЭЛНИЙ Г
Г үсгээр хоёр авиаг
тэмдэглэнэ:
1. Хүүхэн хэл идэвхтэй оролцож
"га, го, гу, гы" гэж хэлэгдвэл
хоолойн г гэнэ. Хоолойн г-ийн
ард а, о, у, ы дөрвөн эгшгийн
нэгийг бичнэ. Жишээлбэл: тарга,
аргын, бага, ботго, гулгах
гадарга, гэх мэт.
2. Хэлний угаар хэлэгдэх г үсгийг
хэлний г гэнэ. Хэлний г ардаа
эгшиггүй буюу а, о, у, ы дөрвөөс
өөр эгшигтэй байна. Жишээлбэл:
айраг, хадаг, өнгө, энгэр, цацаг,
цэнгэх гэх мэт.
ХЭЛНИЙ ҮЗҮҮР БОЛОН
ХЭЛНИЙ УГИЙН Н үсгээр
хоёр авиаг тэмдэглэнэ:
1.Хэлний үзүүр хатуу тагнайд
хүрч хэлэгдэх н авиаг хэлний
үзүүрийн н гэнэ. Хэлний
үзүүрийн н хойноо эгшиг буюу ь-
тэй байна. Жишээлбэл: хана,
үнэр, бодно, хань, оньс, сана,
сонор,тань гэх мэт.
2.Хэлний үзүүр хатуу тагнайд
хүрэхгүй хэлэгдэх н үсгийг
хэлний угийн н гэнэ. Хэлний
угийн н ардаа эгшиггүй байна.
Жишээлбэл: цагаан, өнгөц, хан,
суурин гэх мэт.

11. ДАРААЛСАН ГУРВАН
ГИЙГҮҮЛЭГЧИЙН ДҮРЭМ
Дараалсан гурван гийгүүлэгчийн
гуравдугаар нь хоолойн г, хэлний
үзүүрийн н хоёрын нэг бөгөөд түүний
арын ялгах балархай эгшгээр үг
төгсгөвөл тэр ялгах эгшиг сонстохгүй тул
н ба г-ийн өмнө богино эгшиг бичнэ.
Жишээлбэл:
харцага, хундага, ганзага,
нэрлэнэ, зулзага, оньсого,
турсага, хавтага, харцага,
хоромсого, хундага, чагтага,
чандага, чогчиго, эрдэнэ,
янзага гэх мэт цөөн нэр үг байна.
ДАРААЛСАН ГУРВАН
ГИЙГҮҮЛЭГЧИЙН ДҮРЭМ
Дараалсан гурван
гийгүүлэгчийн гуравдугаар
нь хоолойн г, хэлний
үзүүрийн н хоёрын нэг
бөгөөд түүний арын ялгах
балархай эгшгээр үг
төгсгөвөл тэр ялгах эгшиг
сонстохгүй тул н ба г-ийн
өмнө богино эгшиг бичнэ.

12. ДАРААЛСАН
ГИЙГҮҮЛЭГЧИЙН ДҮРЭМ
Дараалсан хоёр
гийгүүлэгчийн хоёрдугаар
гийгүүлэгч нь хоолойн “г”,
хэлний үзүүрийн “н”
хоёрын нэг байвал түүний
өмнө “и”-ээс бусад
балархай эгшиг бичихгүй.
Жнь: булга, атга, ганга,
чарга, дорго, , хаялна,
тодорно, үзнэ гэх мэт.
Ж,Ч,Ш-ИЙН ДҮРЭМ
.Эр үгийн эхний ж, ч, ш –ийн дараа
богино и эгшиг бичихгүй, а, о, у гурвын
нэгийг бичнэ. Жишээлбэл: шан, чогчиго,
жавар, журам,
2. Эм үгийн эхний ж, ч, ш-ийн дараа
богино э эгшгийг бичихгүй, и, ө, ү гурвын
нэгийг бичнэ. Жишээлбэл: жин,
жүрж,чөдөр, шүлэг
3. Эр, эм ямар ч үгийн дунд орсон ж, ч,
ш гурвын дараа балархай эгшиг бичих
шаардлага гарвал дандаа и эгшиг
бичнэ. Жишээлбэл: амжилт, уршиг, ижил,
ашиг
4. Ж, ч, ш-ийн дараа ямар ч урт эгшгийг
бичиж болно. Жишээлбэл: шуудай,
чуулган, жааз

13. ЗӨӨЛӨРСӨН
ГИЙГҮҮЛЭГЧИЙН ДҮРЭМ
Эр үгэнд орсон зарим
гийгүүлэгчийг уг хэлэгдвэл
зохих байраас нь урагшлуулах,
тагнайшуулах зэргээр хэлэхийг
зөөлрүүлэх гэнэ.
1.Зөөлөрсөн дан гийгүүлэгчийн
ард ь бичнэ.Жнь: хар-харь, ур-
урь, тав-тавь, зах-захь, хан
хань гэх мэт.
2.Давхар зөөлөрсөн
гийгүүлэгчийн ард и бичнэ.
Жнь: горхи, салхи, тамхи,
бурхи, тархи, борви, танхим
гэх мэт.
ЗӨӨЛНИЙТЭМДЭГ И –
болох нь
.Зөөлөрсөн гийгүүлэгчээр
төгссөн үгэнд урт эгшгээр
эхэлсэн залгавар залгахад “ь”
нь “и” болж урт эгшгийн нэг
хасагдана.
Томьёолбол:ь+урт эгшиг= и
Жишээ нь:барь –бариа,
тарь-тариа,дохь+ио
2.Зөөлөрсөн гийгүүлэгчээр
төгссөн үгэнд үйлт нэрийн –х
нөхцөл залгахад “ь” нь “и” болно.
Томьёолбол: ь+х=их Жнь:тань-
таних, ярь-ярих, тахь-тахих

14. ЗӨӨЛНИЙ ТЭМДЭГ И –
болох нь
3.Зөөлөрсөн эгшигт
гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд
эгшигт гийгүүлэгчээр эхэлсэн
залгавар залгахад “ь” нь “и”
болно. Томьёолбол: 7ь+7=и
жнь: барь –барив, хумь-
хумилаа, а
4.Зөөлөрсөн заримдаг
гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд
заридаг гийгүүлэгчээр эхэлсэн
залгавар залгахад зөөлний
тэмдэг “ь” нь “и” болно.
Томьёолбол: 9ь+9=и жнь:цохь-
цохиж, тахь тахисн
ЗӨӨЛНИЙ ТЭМДЭГ “И” болохгүй
дүрэм
1.Зөөлөрсөн эгшигт гийгүүлэгчээр
төгссөн үгэнд заримдаг
гийгүүлэгчээр эхэлсэн залгавар
залгахад Ь хэвээрээ байна.
Томьёолбол:7ь+9=ь
жнь:барь-барьж, тарь-тарьдаг,
2.Зөөлөрсөн гийгүүлэгчээр төгссөн
үгэнд -я, -ё нөхцөл залгахад ь
хэвээрээ байна
Томьёолбол:7ь,9ь+я,ё=ь жнь: цохь-
цохьё, захь захья, холь-хольё
3. Хоёр үгнээс бүтсэн үгэнд “ь”
хувирахгүй. жнь: Дарьхүү, горьгүй
гэх мэт.

15. ТУСГААРЛАГЧ Ъ, Ь
1. Гийгүүлэгчээр төгссөн эр үгэнд
-я,-ё залгахдаа өмнө нь “ъ”
тусгаарлаж бичнэ. Жишээлбэл:
баръя, очъё, хасъя
2. Гийгүүлэгчээр төгссөн эм
үгэнд -е залгахдаа өмнө нь “ь”
тусгаарлаж бичнэ. Жнь: мэдье,
хүсье, тэмцье
3.Эгшиг болон И төгссөн
үгэнд -я, -е, -ё, -ю үсгүүдийг
шууд бичнэ. жнь : тууя, хийе,
босгоё, хайя, бүжиглэе
ҮГИЙН ҮЕ
Амьсгалын нэг
түрэлтээр хэлэгдэх,
эгшиг оролцсон нэг
буюу хэдэн авиаг үе
гэнэ. Үг, нэг түрэлтээр
хэлэгдэх эгшгийн
тоогоор үе болно. Урт
ба хос эгшиг нэг үе
болно. жнь: ха-руул-
сан, тоо-но, айлч-ла-
хад, ү-нэ

16. ЦЭГ
1.Хүүрнэсэн, ерийн
захирсан өгүүлбэрийн эцэст
цэг тавина. Жнь: Мод
ургав.Хичээлээ давт.
2. Дэс дугаарын дараа цэг
тавина.
Жнь: 1.
2.
3.Хүний овгийн эхний нэрийг
товчилсны дараа цэг тавина.
Г.Болд, Д.Намдаг
Асуултын тэмдэг (?)
Асуух утгатай
өгүүлбэрийн эцэст
асуултын тэмдэг тавина.
Жнь: Хичээлээ давтсан
уу?
Та цайгаа уусан уу?
Тэр надаас
-Өглөө эрт ирэв үү? гэж
асуув.

17. АНХААРЛЫН ТЭМДЭГ (!)
1.Анхааруулах болон
хандах өгүүлбэрийн
дараа,мөн сэтгэл хөдлөлийг
илэрхийлсэн аялга
өгүүлбэрийн дараа
анхаарлын тэмдэг тавина.
Жишээлбэл: Короно
вирус сөнөтүгэй! Ээ
мөн сайхан аа!
МӨР ШИЛЖҮҮЛЭХ
Нэг мөрөөс нөгөө
мөрт үгийг шилжүүлэхдээ
үеэр тасалж шилжүүлнэ.
Нэг үеийг хоёр мөрт
хувааж бичиж болохгүй.
Хэдийгээр биеэ даасан үе
боловч нэг үсгийг мөрийн
эцэст үлдээх буюу шинэ
мөрт шилжүүлж болохгүй.
Жишээлбэл: харах,
найрлая, олон ахмад

18. ТОМ ҮСГИЙН ДҮРЭМ
1. Өгүүлбэрийн эхний үгийн эхний үсгийг
заавал томоор бичнэ.
Ах цэрэгт явлаа. Бид сургуульдаа оров.
2.Оноосон нэрийг ерийн нэрээс ялгаж
томоор бичнэ.Батын, Хөвсгөл,Эрдэнэт,
Туул гол
3.Аливаа зүйлийн гарчгийг томоор бичнэ.
4. Хоёр гурван үгнээс бүтсэн оноосон
нэрийн сүүлийн үг нь эгшгээр эхэлсэн бол
зураас татаж том үсгээр эхлэн бичнэ.
Хутаг-Өндөр
5.Товчилсон үгийг том үсгээр
бичнэ.МУИС,ОХУ
6. Улс гүрэн дэлхий нийтийн болон төр
захиргааны байгууллага нам холбоодын
нэрийн үг бүрийн эхний үсгийг томоор
бичнэ.
БАЛАРХАЙ ЭГШИГ ГЭЭГДЭХ НЬ
1. Гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд урт
эгшгээр эхэлсэн залгавар залгахад
эцсийн гийгүүлэгчийн өмнөх балархай
эгшиг гээгдэнэ. жнь:хүүхэд+ийг=
хүүхдийг, эрдмийг 2.”и”-
гээс бусад богино эгшгээр төгссөн
үгэнд урт эгшгээр эхэлсэн залгавар
залгахад эцсийн балархай эгшиг
гээгдэнэ.жнь:хана+аар=ханаар
3.Гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд
гийгүүлэгчээр эхэлсэн залгавар
залгахад өмнө нь эгшиг жийрэглэвэл
үгийн эцсийн гийгүүлэгчийн балархай
эгшиг гээгдэнэ. Жнь:дөрөв+н=дөрвөн
боловсор+л= боловсрол

19. БАЛАРХАЙ ЭГШИГ ГЭЭГДЭХГҮЙ
ТОХИОЛДОЛ
.Оноосон нэрийн балархай эгшиг
гээгдэхгүй. Жнь:Шагдарыг, Баатарыг
Номгоноос, Хөвсгөлөөс
2. Эгшигт гийгүүлэгч эгшиггүйдэхэд
хүрвэл балархай эгшгийг гээхгүй.жнь:
үлгэрийн, урлагаар, тэнгэрийн,
сэтгэлээр
3.Заримдаг гийгүүлэгчийн дараа орсон
заримдаг гийгүүлэгч эгшиггүйдэхэд
хүрвэл эгшгийг гээхгүй.жнь:угжсанаа,
боддог
4. Заримдаг гийгүүлэгч с, х –ийн дараа
т, ч-г эгшиггүй бичнэ. Жнь:давст,
төрөлхтний, усч, түүхт
4. Заримдаг гийгүүлэгч с, х –ийн дараа
т, ч-г эгшиггүй бичнэ. Жнь:давст,
төрөлхтний, усч, түүхт 5.Үгийн дунд
орсон ялгах эгшиг гээгдэхгүй.
Жнь тугал, хоног,
6.Үгийн дунд ж,ч,ш-ээс бусад
гийгүүлэгчийн дараа орсон и
эгшиггээгдэхгүй. Өөрөөр хэлбэл
зөөлрүүлэх үүрэгтэй и балархай
эгшгийг гээхгүй.Жнь: ангир,тамир,
цалин, дахин 7. Үйлт нэрийн х
залгаврын өмнө орсон балархай эгшиг
гээгдэхгүй.Жнь: өгсөх, бичих, хасах,
давтах, үсрэх
8.Нийтэд мэдэгдэж байгаа гадаад
үгийн эгшгийг гээхгүй жнь: физикийн,
менежерээр