1. พจนานุกรมพุทธศาสน
ฉบับประมวลศัพท
พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต)
(ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑)

2. พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท
© พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต)
ISBN 974-575-029-8
พิมพครั้งที่ ๑ พ.ศ. ๒๕๒๒ จํานวน ๑,๕๐๐ เลม
– งานพระราชทานเพลิงศพ พระครูปลัดสมัย กิตฺติทตฺโต เจาอาวาสพระพิเรนทร
พิมพครั้งที่ ๒ (เพิ่มศัพทและปรับปรุง) พ.ศ. ๒๕๒๗ จํานวน ๙,๔๐๐ เลม
พิมพครั้งที่ ๓ (เพิ่มภาคผนวก) พ.ศ. ๒๕๒๘ จํานวน ๕,๐๐๐ เลม
– พิมพถวายมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย โดย “ทุนพิมพพจนานุกรมพุทธศาสน”
พิมพครั้งที่ ๔–๙ พ.ศ. ๒๕๓๑–๒๕๔๓ จํานวน ๓๑,๕๐๐ เลม
พิมพครั้งที่ ๑๐ พ.ศ. ๒๕๔๖ (จัดเรียงพิมพใหมดวยระบบคอมพิวเตอร)
ขนาดตัวอักษรธรรมดา ๕,๐๐๐ เลม และขนาดตัวอักษรใหญ ๕,๐๐๐ เลม
พิมพครั้งที่ ๑๑ - มีนาคม ๒๕๕๐ (ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑)
– คณะผูศรัทธารวมกันจัดพิมพเปนธรรมทาน จํานวน ๕,๐๐๐ เลม
พิมพท่ี

3. พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท
© พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต)
ISBN 974-575-029-8
พิมพครั้งที่ ๑ พ.ศ. ๒๕๒๒ จํานวน ๑,๕๐๐ เลม
– งานพระราชทานเพลิงศพ พระครูปลัดสมัย กิตฺติทตฺโต เจาอาวาสพระพิเรนทร
พิมพครั้งที่ ๒ (เพิ่มศัพทและปรับปรุง) พ.ศ. ๒๕๒๗ จํานวน ๙,๔๐๐ เลม
พิมพครั้งที่ ๓ (เพิ่มภาคผนวก) พ.ศ. ๒๕๒๘ จํานวน ๕,๐๐๐ เลม
– พิมพถวายมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย โดย “ทุนพิมพพจนานุกรมพุทธศาสน”
พิมพครั้งที่ ๔–๙ พ.ศ. ๒๕๓๑–๒๕๔๓ จํานวน ๓๑,๕๐๐ เลม
พิมพครั้งที่ ๑๐ พ.ศ. ๒๕๔๖ (จัดเรียงพิมพใหมดวยระบบคอมพิวเตอร)
ขนาดตัวอักษรธรรมดา ๕,๐๐๐ เลม และขนาดตัวอักษรใหญ ๕,๐๐๐ เลม
พิมพครั้งที่ ๑๑ - มีนาคม ๒๕๕๐ มิถุนายน ๒๕๕๑ (ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑)
– คณะผูศรัทธารวมกันจัดพิมพเปนธรรมทาน จํานวน ๕,๐๐๐ เลม
พิมพท่ี

4. บันทึก
ในการชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑: ม.ค.-มี.ค. ๒๕๕๐
ก) งานในโครงการ แตชะงัก-หาย
ยอนหลังไปถึง พ.ศ.๒๕๐๖ เมื่อหนังสือ Student’s Thai–Pali–English Dictionary of
Buddhist Terms เลมเล็กๆ เสร็จแลว ผูจัดทําหนังสือนี้ ก็ไดเริ่มงานพจนานุกรมพระพุทธศาสนา
งานคางที่ ๑: เริ่มแรก คิดจะทําพจนานุกรมพระพุทธศาสนาเชิงสารานุกรม ฉบับที่คอนขาง
สมบูรณเลยทีเดียว มีทั้งภาษาไทยและภาษาอังกฤษ โดยเขียนแยกเปน ๒ คอลัมน ซาย-พากยไทย
และ ขวา-พากยอังกฤษ เริ่ม ๒๙ ก.ย. ๒๕๐๖ ถึง ๑๒ พ.ย. ๒๕๐๗ จบอักษร “บ” (ยังคางชําระ
บางคํา) ตองเขารับงานที่มหาจุฬาฯ แลวยุงกับงานที่นั่น จนงานพจนานุกรมชะงักแลวหยุดไปเลย
งานคางที่ ๒: เมื่อเห็นวายากจะมีโอกาสทํางานคางนั้นตอ จึงคิดใหมวาจะทําฉบับที่มีเพียงพากย
ไทย อยางยนยอ โดยมีภาษาอังกฤษเฉพาะคําแปลศัพทใสวงเล็บหอยทายไว แลวเริ่มงานใน พ.ศ.-
--- แตงานที่มหาจุฬาฯ มาก พอทําจบ “ต” ก็ตองหยุด (ตนฉบับงานชุดนี้ท้งหมดหายไปแลว)
ั
(ระหวางนั้น ในป ๒๕๑๕ โดยคํานิมนตของทานเจาคุณเทพกิตติโสภณ ครั้งยังเปนพระมหา
สมบูรณ สมฺปณฺโณ ตกลงทําประมวลหมวดธรรมออกมาใชกันไปพลางกอน ทําใหเกิดพจนานุกรม
ุ
พุทธศาสตร [ตอมาเติมคําวา ประมวลธรรม] เสร็จเปนเลม ใน พ.ศ. ๒๕๑๘)
งานคางที่ ๓: ใน พ.ศ.๒๕๑๙ ไปเปนวิทยากรที่ Swarthmore College เมื่อกลับมาในป ๒๕๒๑
ตังใจหยุดงานอืนทังหมดเพือจัดทําสารานุกรมพุทธศาสนา โดยเริมตนใหม ทําเฉพาะพากยภาษาไทย มี
้ ่ ้ ่ ่
ภาษาอังกฤษเพียงคําแปลศัพทในวงเล็บหอยทาย พอใกลสนป ๒๕๒๑ ก็จบ “ก” รวมได ๑๐๕ หนา
ิ้
กระดาษพิมพดีด และขึ้น “ข” ไปไดเล็กนอย แลวหันไปทําคําเกี่ยวกับประวัติเสร็จไปอีก ๘๐ หนา
ตนป ๒๕๒๒ นั้นเอง ศาสตราจารย ดร. ระวี ภาวิไล จะพิมพ พุทธธรรม ไดขอเวลาทานเพื่อ
เขียนเพิ่มเติม แลวการไปบรรยายที่ Harvard University มาแทรก กวาจะเติมและพิมพเสร็จ สิ้น
เวลา ๓ ป งานทําพจนานุกรม-สารานุกรมเปนอันหยุดระงับไป จากนั้น งานดานอื่นเพิ่มขึ้นตลอดมา
ข) งานใหมนอกสาย แตเสร็จ: พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท
๑. ยุคพิมพระบบเกา
ตนป ๒๕๒๒ นั้นแหละ เมื่อเห็นวาคงไมมีโอกาสฟนงานที่คาง ก็นึกถึงหนังสือ ศัพทหลัก
สูตรภาษาไทย (สําหรับวิชาใหมในหลักสูตรนักธรรม) ที่มหาจุฬาฯ พิมพออกมาใน พ.ศ.๒๕๐๓ ซึ่ง
แทบจะยังไมทันไดเผยแพร วิชาใหมนั้นก็ถูกยกเลิกเสีย จึงพบหนังสือชุดนั้นเหลือคางถูกทอดทิ้ง
อยูมากมาย เห็นวา มีขอมูลพอจะทําเปนพจนานุกรมเบื้องตนได อยางนอยหัวศัพทที่มีอยูกจะทุน
็
แรงทุนเวลาในการเก็บศัพทไปไดมาก จึงตกลงทํางานใหมชิ้นที่งายและรวบรัด โดยนําหนังสือชุดนัน ้
ทัง ๓ เลม รวม ๙ ภาค (ศัพท น.ธ.ตรี–โท–เอก ชันละ ๓ วิชา จึงมีชนละ ๓ ภาค) มาจัดเรียงเปน
้ ้ ั้

5. ข
พจนานุกรมเบืองตนเลมเดียว พิมพออกมากอน ในงานพระราชทานเพลิงศพทานอาจารยพระครูปลัด
้
สมัย กิตตทตฺโต เรียกชือวา พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับครู นักเรียน นักธรรม (เปลียนเปนชือปจจุบน
ฺิ ่ ่ ่ ั
วา พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท เมือพิมพครังที่ ๒ พ.ศ.๒๕๒๗)
่ ้
หนังสือใหมเลมนีไมเกียวของกับงานทีทามาแลวแตอยางใด งานเกาทีทาคางไวทงหมดถูกพัก
้ ่ ่ํ ่ํ ั้
เก็บเฉยไว เพราะในกรณีนี้ มุงสําหรับผูเ รียนขันตน โดยเฉพาะนักเรียนนักธรรม ตองการเพียงศัพท
 ้
พื้นๆ และความหมายสั้นๆ งายๆ จึงคงขอมูลสวนใหญไวตามหนังสือศัพทหลักสูตรภาษาไทยนั้น
โดยแกไขปรับปรุงอธิบายเพิ่มหรือเขียนขยายบางเพียงบางคํา และเติมศัพทนักธรรมที่ตกหลนและ
ศัพททั่วไปอันควรรูที่ยังไมมี เขามาบาง รวมแลว เปนขอมูลของเกากับของใหมราวครึ่งตอครึ่ง
หลังจากพิมพออกมาแลว พจนานุกรมเลมนี้ก็มีชะตากรรมที่ขึ้นตอระบบการพิมพยุคนั้น
โดยเฉพาะตนแบบซึ่งอยูในแผนกระดาษที่ตายตัว แทบปรับเปลี่ยนอะไรไมไดเลย การพิมพครั้ง
ตอๆ มา ตองพิมพซ้ําตามตนแบบเดิม ถาจําเปนตองแกไข ก็แกไดเพียง ๔–๕ บรรทัด ยิ่งตอมา
แผนกระดาษตนแบบก็ผุเปอย โดยเฉพาะพจนานุกรมนี้ ตนแบบที่ทําขึ้นใหมในการพิมพครั้งที่ ๒
ไดสูญหายไปตั้งแตพิมพเสร็จ การพิมพตอนั้นมาตองใชวิธีถายภาพจากหนังสือที่พมพครั้งกอนๆ
ิ
แตกระนั้น พจนานุกรมนี้ยังมีศัพทและคําอธิบายที่จะตองเพิ่มอีกมาก เมื่อแกไขของเดิมไม
ได พอถึงป ๒๕๒๘ จะพิมพครั้งที่ ๓ จึงใสสวนเพิ่มเขามาตางหากตอทายเลมเปน “ภาคผนวก” (มี
ศัพทตั้งหรือหัวศัพทเพิ่ม ๑๒๔ ศัพท รวม ๒๔ หนา) จากนั้นมา ก็ไดแคพิมพซ้ําเดิมอยางเดียว
๒. เขาสูยุคขอมูลคอมพิวเตอร
เมือเวลาผานมาถึงยุคคอมพิวเตอร ก็มองเห็นทางวาจะแกไข–ปรับปรุง–เพิมเติมพจนานุกรม
่ ่
นีได แตกตองรอจุดตังตนใหม คือพิมพขอมูลพจนานุกรมในเลมหนังสือ ลงในคอมพิวเตอร
้ ็ ้ 
แมจะตองใชเวลาและแรงงานมาก ก็มีทานที่สมัครใจเสียสละ ไดพิมพขอมูลหนังสือ
พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ลงในคอมพิวเตอร โดยมิไดนดหมายกัน เทาทีทราบ ๔ ชุด
ั ่
เริมดวยพระมหาเจิม สุวโจ แหงมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ทีทางานอยูหลายปจนเตรียมขอมูล
่ ่ํ 
เสร็จแลวมอบมาใหเมื่อวันที่ ๒๘ พฤษภาคม ๒๕๔๑ แลวก็มีชุดของผูอื่นตามมาอีก
ทังทีมขอมูลในคอมพิวเตอรแลว ผูจดทําเองก็ไมมเี วลาตรวจ เวลาผานมาจนกระทัง รศ. ดร.
้ ่ี ั ่
สมศีล ฌานวังศะ ราชบัณฑิต (มีบตรหญิง–ชาย คือ น.ส.ภาวนา ตังแตยงเปน ด.ญ.ภาวนา ฌานวังศะ
ุ ้ ั
และนองชาย คือ นายปญญา ตังแตยงเปน ด.ช.ปญญา ฌานวังศะ เปนผูชวยพิมพขอมูล) นอกจาก
้ ั  
พิมพขอมูลหนังสือลงในคอมพิวเตอรแลว ยังชวยรับภาระในการพิสูจนอักษร (ตรวจปรูฟ) ตลอดเลม

นอกจากตรวจเองแลว ก็ยังหาพระชวยตรวจทานอีก ใหแนใจวาขอมูลใหมในระบบคอมพิวเตอรนี้
ตรงกับขอมูลเดิมในเลมหนังสือ แลวในที่สุด พจนานุกรมนี้ก็พิมพเสร็จออกมาใน พ.ศ. ๒๕๔๖
เนื่องจากผูจัดทําเองยังไมมีเวลาแมแตจะตรวจปรูฟ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวล
ศัพท พิมพครั้งที่ ๑๐ ที่เสร็จออกมาใน พ.ศ. ๒๕๔๖ ซึ่งเปนครั้งแรกที่ใชขอมูลในระบบคอมพิวเตอร
จึงมีหลักการทั่วไปวา ใหคงเนือหาไวอยางเดิมตามฉบับเรียงพิมพเกา ยังไมปรับปรุงหรือเพิมเติม
้ ่

6. ค
ค) งานเริ่มเขาทาง: ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑
๑. ผานไป ๒๘ ป จึงถึงทีชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑
บัดนี้ เวลาผานไป ๒๘ ปแลว นับแตพิมพ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ออก
มาครั้งแรก ใน พ.ศ. ๒๕๒๒ ขอมูลสวนใหญในพจนานุกรมนั้น ยังเปนขอมูลพื้นฐานที่ตั้งใจวาจะ
ชําระ-เพิ่มเติม แตก็ขัดของตลอดมา
ในชวง ๒๔ ปแรก ติดขัดดวยระบบการพิมพไมเอือแลวความบีบคันดานเวลาก็ซาเขาไป สวน
้ ้ ้ํ
ในชวง ๔ ปทชดใกลนี้ ทังทีมขอมูลสะดวกใชอยูในคอมพิวเตอร ก็ตดขัดดวยขาดเวลาและโอกาส
ี่ ิ ้ ่ี  ิ
จนมาถึงขึนปใหม ๒๕๕๐ นี้ เมือหาโอกาสปลีกตัวจากวัด พอดีโรคทางเดินหายใจกําเริบขึนอีก
้ ่ ้
คออักเสบลงไปถึงสายเสียง พูดยากลําบาก ตอดวยกลามเนือยึดสายเสียงอักเสบ โรคยืดเยือเกิน ๒ เดือน
้ ้
ไดไปพักรักษาตัวในชนบทนานหนอย เปนโอกาสใหไดเริมงานชําระ-เพิมเติมพจนานุกรม แตในขันนี้
่ ่ ้
เรงทําเฉพาะสวนรีบดวนและสวนทีพบเฉพาะหนาใหเสร็จไปชันหนึงกอน เรียกวา “งานชําระ-เพิม
่ ้ ่ ่
เติม ชวงที่ ๑” คิดวาลุลวงไปไดทหนึง ทีปดงานจัดใหพรอมจะเขาโรงพิมพไดทนกอนโรคจะหาย
 ี ่ ่ ั
๒. อะไรมากับ และจะมาตาม การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑
งานชําระ-เพิ่มเติมนี้ คือการทําให พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท มีคุณสมบัติ
เต็มตามความมุงหมาย เพราะหนังสือที่พิมพเรื่อยมานั้น จัดทําขึ้นอยางรวบรัดเพื่อพอใชไปพลาง
กอน เพียงเปนขอมูลพื้นฐานอยางที่กลาวแลว (มีบางบางคําที่มีโอกาสขยายความไปกอนแลว)
เนื่องจากตระหนักวา จะไมมโอกาสทํางานชําระ-เพิ่มเติมอยางตอเนื่องใหเสร็จสิ้นไปในคราว
ี
เดียว จึงกะวาจะแบงงานนี้เปน ๓ ชวง คือ
การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑: แกไขปรับปรุงขอขาดตกบกพรองที่พบเฉพาะหนา โดยเฉพาะ
สวนหลงตาที่บังเอิญพบ และเพิ่มเติมคําศัพทและคําอธิบายที่รีบดวน หรือบังเอิญนึกได
การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๒: อาน-ตรวจตลอดเลม เพื่อจะไดมองเห็นจุดและแงที่จะแกไข-
ปรับปรุง-เพิ่มเติมทั่วทั้งหมด พรอมทั้งเพิ่มเติมคําศัพท ทั้งที่ตนเองเตรียมไวสําหรับงานคางยุคเกา
และบันทึกไวระหวางใชพจนานุกรมนี้ และทีทานผูใชไดมนาใจบันทึกคําซึงคนไมพบแลวรวบรวมสงมา
่  ี ้ํ ่
การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๓: มุงที่การจัดระบบ เพื่อใหสม่ําเสมอ กลมกลืน เปนแบบแผนอัน
เดียวกันและทั่วกัน เชน จะมีคําอาน บอกที่มาในคัมภีร มีที่มาหรือคําเดิมในภาษาบาลีและสันสกฤต
และถาเปนไปได บอกคําแปลภาษาอังกฤษของศัพทตงหรือหัวศัพท พรอมทังแผนทีและภาพประกอบ
ั้ ้ ่
อยางไรก็ดี เมือตกลงยุตงานชวงที่ ๑ วาพอเทานีกอน (๑๖ มี.ค. ๒๕๕๐) พอดีไดอานจดหมาย
่ ิ ้ 
ของพระมหานิยม สีลสํวโร (เสนารินทร) ที่สงมาตั้งแต ๑๘ พ.ย. ๒๕๔๗ ก็มองเห็นวา ทานแจงคํา
ผิด-ตก ที่สําคัญ แมจะมากแหง ก็ใชเวลาแกไขไมมาก จึงทําใหเสร็จไปดวยในคราวนี้ รวมเพิ่มที่แก
ไขอีกราว ๕๐ แหง อีกทั้งไดเห็นชัดวา ดวยฉันทะของทานเอง พระมหานิยมตรวจพจนานุกรม โดย
เทียบกับเลมเดิมที่เปนตนฉบับไปดวยนี้ ทานใชเวลาอานจริงจังละเอียด จนทําใหคิดวา ในการ
ชําระ-เพิ่มเติมชวงที่ ๒ ที่จะอานแบบตรวจปรูฟตลอดดวยนั้น งานสวนนี้คงเบาลงมาก จะไดมุงไป

7. ง
ที่งานเพิ่มเติม-ปรับปรุงทัวไป จึงขออนุโมทนาพระมหานิยม สีลสํวโร ไว ณ ทีน้ี
่ ่
พอจะปดงาน หันมาดูรายการศัพท ๒๘ คํา ทีพระธรรมรักษาแจงมาแต ก.ค.๒๕๒๙ วาไมพบ
่
ในพจนานุกรมฯ เปนศัพทในอรรถกถาชาดกแทบทังนัน เห็นวานาจะทําใหเสร็จไปดวยเลย จึงตัดคํา
้ ้
นอกขอบเขตออกไป ๖ แลวแถมเองอีกราว ๒๐ ใชเวลาคน-เขียนจนเสร็จอีก ๔ วัน (ของพระมหานิยม
ราว ๕๐ ศัพท ทานตรวจใชเวลามากมาย แตเพียงแกคาผิด-ตก ๖.๔๐ ชม. ก็เสร็จ สวนของพระธรรม-
ํ
รักษา แจงทีไมเจอ แมนอยคํา แตตองเขียนเพิมใหม จึงใชเวลามาก) ขออนุโมทนาพระธรรมรักษาดวย
่   ่
๓. การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ ทําใหมีความเปลี่ยนแปลงอะไร
การชําระ-เพิ่มเติมชวงที่ ๑ นี้ ไดทําให พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท มีศัพท
ตั้งที่เพิ่มขึ้นและที่มีความเปลี่ยนแปลงราว ๓๑๗ หัวศัพท (ไมนับการแกคําผิด-ตก ที่พระมหานิพนธ
ชวยแจงมา อีกราว ๕๐ แหง)
หัวศัพท ที่มีก ารปรับ แก และที่เ พิ่ม ใหม มี ตัวอยา ง ดังนี้
กัป, กัลป กิริยา กิเลสพันหา คงคา คณาจารย เครื่องราง
ชุมนุมเทวดา ตัณหา ๑๐๘ ทักขิณาบถ ทีฆนขสูตร ธรรมราชา ธัญชาติ
นัมมทา บริขาร บุพการ บุพนิมตแหงมรรค
ิ ปกตัตตะ ปปญจะ
ปริตร, ปริตต ปญญา ๓ พรหมจรรย มหานที ๕ มหายาน มาตรา
มานะ ยถากรรม ยมุนา โยนก โวการ (เชน จตุโวการ)
 สมานฉันท
สรภู สังคายนา สัจกิริยา สัจจาธิฏฐาน สีหนาท สุตะ
หีนยาน อจิรวดี อธิษฐาน อธิษฐานธรรม อภิสมพุทธคาถา
ั อโศกมหาราช
อาภัพ อายุ อายุสังขาร อาสภิวาจา อุตราบถ อุทยาน
การชําระ-เพิ่มเติมนี้ ทําให พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท มีลักษณะคืบเคลื่อน
เขาไปใกลงานคางที่ ๓ ซึ่งไดหยุดลงเมื่อใกลสิ้นป ๒๕๒๑ เชน คํา “กัป, กัลป” ในการพิมพครั้ง
ที่ ๑๐ พ.ศ. ๒๕๔๖ มีคําอธิบาย ๑๒ บรรทัด แตในฉบับชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ นี้ ขยายเปน
๑๑๓ บรรทัด เมื่อนําไปเทียบกับฉบับงานคางที่ ๓ นั้น (ในการเขียนขยายคราวนี้ ไมไดหันไปดู
งานคางนั้นเลย) ปรากฏวา คําอธิบายในฉบับชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ นี้ ยังสั้นกวาเกาเกือบครึ่งหนึ่ง
ถาตองการมองใหชัดวางานชําระ-เพิ่มเติมมีลักษณะอยางไร จะดูไดงายที่คําตัวอยางขางบน
นั้น เฉพาะอยางยิ่งคําวา กัป, กัลป; กิเลสพันหา; เครื่องราง; ชาดก; ทักขิณาบถ; นัมมทา; บริขาร;
ปริตร, ปริตต; มานะ; ยถากรรม; สัจกิรยา; อธิษฐาน; อายุ
ิ
บัดนี้ งานชําระ-เพิมเติม ชวงที่ ๑ ไดเสร็จสิ้นแลว โดยกําหนดเอาเองวาเพียงเทานี้ แตงาน
่
ชําระ-เพิมเติม ชวงที่ ๒ และ ๓ ซึ่งรอขางหนา มีมากกวา และไมอาจกําหนดวาจะเสร็จเมื่อใด หาก
่
ไมนิราศ-ไมไดโอกาสจากโรค ก็กลาวไดเพียงวา อยูในความตั้งใจที่จะทําตอไป
พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต)
๑๗ มีนาคม ๒๕๕๐

8. คําปรารภ
(ในการพิมพครั้งที่ ๑๐)
เมื่อกลาวถึง พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท หลายทานนึกถึง พจนานุกรมพุทธศาสตร
ฉบับประมวลธรรม ดวย โดยเขาใจวาเปนหนังสือชุดที่มีสองเลมรวมกัน แตแทจริงเปนหนังสือที่เกิดขึ้นตาง
หากกัน ตางคราวตางวาระ และมีความเปนมาที่ทั้งตางหากจากกัน และตางแบบตางลักษณะกัน
ก. ความเปนมา ชวงที่ ๑: งานสําเร็จ แตขยายไมได
พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม เปนหนังสือที่คอยๆ กอตัวขึ้นทีละนอย เริ่มจากหนังสือ
Student’s Thai–Pali–English Dictionary of Buddhist Terms เลมเล็กๆ ที่จัดทําเสร็จใน พ.ศ. ๒๕๐๖
ตอแตนั้นก็ไดปรับปรุง–เพิ่มเติม–ขยายขนาดขึ้นเรื่อยๆ และไดขยายขอบเขตออกไปจนกลายเปนงานที่มี
ลักษณะเปนสารานุกรม
เมื่อเวลาผานไปๆ ก็มองเห็นวางานทําสารานุกรมจะกินเวลายืดเยื้อยาวนานมาก ยิ่งมีงานอื่นแทรกเขา
มาบอยๆ ก็ยิ่งยากที่จะมองเห็นความจบสิ้น ในที่สุดจึงตกลงวาควรทําพจนานุกรมขนาดยอมๆ ขั้นพื้นฐาน
ออกมากอน และไดรวบรวมคัดเลือกหมวดธรรมมาจัดทําคําอธิบายขึ้น ซึ่งไดบรรจบรวมกับหนังสือเลมเล็ก
เดิมที่สืบมาแต พ.ศ. ๒๕๐๖ กลายเปนภาคหนึ่งๆ ใน ๓ ภาคของหนังสือที่รวมเปนเลมเดียวกันอันมีชื่อวา
พจนานุกรมพุทธศาสตร เมื่อ พ.ศ. ๒๕๑๕
กาลลวงมาจนถึง พ.ศ. ๒๕๒๘ พจนานุกรมพุทธศาสตร ซึ่งพิมพครั้งที่ ๔ จึงมีชื่อปจจุบันวา
พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม เพื่อใหเขาคูกับพจนานุกรมอีกเลมหนึ่งที่เปลี่ยนจากชื่อเดิมมา
เปน พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท
ถึงวาระนี้ พจนานุกรมสองเลมนี้จึงเสมือนเปนหนังสือที่รวมกันเปนชุดอันเดียว
พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ที่วานั้น เปนหนังสือที่เกิดขึ้นแบบทั้งเลมฉับพลันทันที
โดยแทรกตัวเขามาใน พ.ศ. ๒๕๒๒ ระหวางที่งานทําพจนานุกรมซึ่งขยายขอบเขตออกไปจนจะเปนสารานุกรม
นั้น กําลังดําเนินอยู
เนื่อ งจากผูรวบรวมเรียบเรียงเห็ นวา งานทําสารานุก รม คงจะกินเวลายืดเยื้อไปอีกนาน และ
พจนานุกรมพุทธศาสตร ทีทาเสร็จไปแลว ก็มเี ฉพาะดานหลักธรรมซึงจัดเรียงตามลําดับหมวดธรรม ควรจะมี
่ํ ่
พจนานุกรมเลมเล็กๆ งายๆ วาดวยพระพุทธศาสนาทั่วๆ ไป แบบเรียงตามลําดับอักษร ทีพอใชประโยชนพนๆ
่ ื้
สําหรับผูเ ลาเรียนในขันตน โดยเฉพาะนักเรียนนักธรรม ออกมากอน
้
พรอมนั้นก็พอดีประจวบเหตุผลอีกอยางหนึ่งมาหนุน คือ ไดเห็นหนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทย
สําหรับนักธรรม ชันตรี ชันโท และชันเอก ที่มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัยจัดพิมพออกมาใน พ.ศ. ๒๕๐๓
้ ้ ้
เหลืออยูจํานวนมากมาย และดูเหมือนวาไมมีใครเอาใจใส
หนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทย ชุดนั้น ทาง มจร. จัดพิมพขึ้นมาเพื่อสนองความตองการของ
นักเรียนนักธรรมที่จะตองสอบวิชาใหมซึ่งเพิ่มเขามาในหลักสูตร คือวิชาภาษาไทย แตแทบจะยังไมทันไดเผย
แพรออกไป วิชาภาษาไทยนั้นก็ไดถูกยกเลิกเสีย หนังสือชุดนั้นจึงถูกทอดทิ้ง
ไดมองเห็นวา หนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทย นัน ไมควรจะถูกทิงไปเสียเปลา ถานํามาจัดเรียงใหมในรูป
้ ้
พจนานุกรม ก็จะใชประโยชนได อยางนอยศัพทตงหรือหัวศัพททมอยูกจะทุนแรงทุนเวลาในการเก็บศัพทเปนอันมาก
ั้ ี่ ี  ็  

9. ฉ
โดยนัยนี้ ก็ไดนาหนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทย ชุดนันทัง ๙ ภาค (ศัพทสาหรับนักธรรมตรี–โท–เอก
ํ ้ ้ ํ
ชั้นละ ๓ วิชา จึงมีช้นละ ๓ ภาค พิมพรวมเปนชั้นละเลม) มาจัดเรียบเรียงเปนพจนานุกรมเลมเดียว ดังไดเลา
ั
ไวแลวใน “แถลงการจัดทําหนังสือ ประกาศพระคุณ ขอบคุณ และอนุโมทนา (ในการพิมพครั้งที่ ๑)”
ศัพทจํานวนมากทีเดียว ที่งายๆ พื้นๆ และตองการเพียงความหมายสั้นๆ หรือคําอธิบายเพียงเล็ก
นอย ไดคงไวตามเดิมบาง แกไขปรับปรุงบาง สวนศัพทที่ตองการคําอธิบายยาวๆ ก็เขียนขยาย และศัพท
สําหรับการเรียนนักธรรมที่ตกหลนหรือศัพททั่วไปอันควรรูที่ยงไมมี ก็เติมเขามา รวมเปนของเกากับของใหม
ั
ประมาณครึ่งตอครึ่ง จึงเกิดเปนพจนานุกรม ซึงในการพิมพครังแรก พ.ศ. ๒๕๒๒ เรียกชือวา พจนานุกรม
่ ้ ่
พุทธศาสน ฉบับครู นักเรียน นักธรรม
ตอมา ในการพิมพครั้งที่ ๒ พ.ศ. ๒๕๒๗ พจนานุกรมเลมนั้นไดเปลี่ยนมีชื่ออยางปจจุบันวา
พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท คือหนังสือเลมนี้
เมื่อมีการเผยแพรมากขึ้น ผูขออนุญาตพิมพบางแหงจึงไดนําพจนานุกรมทั้งสองเลมนี้มาจัดรวมกัน
เปนชุด และลาสุดบางทีถึงกับทํากลองใสรวมกัน
แมจะมีประวัติแหงการเกิดขึ้นตางหากกัน แตพจนานุกรมสองเลมนี้ก็มีลกษณะที่เหมือนกันอยางหนึ่ง
ั
คือเปนงานในชวงระหวางที่งานทําพจนานุกรมซึ่งตอเนื่องมาแตเดิมและขยายออกไปจนกลายเปนสารานุกรม
แสดงอาการวาจะเปนเรื่องยืดเยื้อตองรออีกยาวนาน
หลังจากการพิมพลงตัวแลว พจนานุกรมสองเลมนี้ก็มีชะตากรรมอยางเดียวกัน คือขึ้นตอระบบการทํา
ตนแบบและการพิมพยุคกอนนั้น ซึ่งตนแบบอยูในแผนกระดาษที่ตายตัว แกไขและขยับขยายไดยาก ยิ่งเปน
หนังสือขนาดหนาและมีรูปแบบซับซอน ก็แทบปรับเปลี่ยนอะไรไมไดเลย
ดวยเหตุนี้ การพิมพพจนานุกรมสองเลมนั้นในครั้งตอๆ มา จึงตองพิมพซําตามตนแบบเดิม ถาจํา
้
เปนจริงๆ ที่จะตองแกไข ก็แกไดเพียง ๔–๕ บรรทัด ยิ่งเมื่อเวลาผานมานานขึ้น แผนกระดาษตนแบบทั้งหมด
ก็ผุเปอยหรือสูญหายไป (ตนแบบของ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ซึ่งทําขึ้นใหมในการพิมพ
ครั้งที่ ๒ ไดสูญหายไปตั้งแตเมื่อการพิมพครั้งที่ ๒ นั้นเสร็จสิ้นลง) ทําใหการพิมพตอจากนั้นตองใชวิธีถาย
ภาพจากหนังสือที่พิมพครั้งกอนๆ ซึ่งจะไดตัวหนังสือที่เลือนลางลงไปเรื่อยๆ ไดแตรอเวลาที่จะพิมพทําตน
แบบขึ้นใหม โดยจะถือโอกาสเพิ่มเติมดวยพรอมกัน
อยางไรก็ตาม เนื่องจาก พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท นี้ มีศัพทและคําอธิบายที่จะเพิ่ม
มากมาย เมื่อแกไขตนแบบเดิมไมได ก็จึงใสสวนเพิ่มเขามาตางหากตอทายเลมในการพิมพครั้งที่ ๓ พ.ศ.
๒๕๒๘ โดยทําเปน “ภาคผนวก” (มีศัพทต้งหรือหัวศัพทเพิ่ม ๑๒๔ ศัพท รวม ๒๔ หนา ขยายขนาดเลม
ั
หนังสือเฉพาะตัวพจนานุกรมแทๆ ขึ้นเปน ๔๖๖ หนา) ตอแตนั้นมา ก็พิมพซ้ําอยางที่กลาวขางตน
ข. ความเปนมา ชวงที่ ๒: เขายุคใหม มีฐานที่จะกาวตอ
ระหวางรอเวลาที่จะพิมพทําตนแบบใหม พรอมกับเขียนเพิ่มเติม ซึ่งมองไมเห็นวาจะมีโอกาสทําไดเมื่อ
ใด กาลก็ลวงมา จนถึงยุคคอมพิวเตอร
ระบบคอมพิวเตอรไดชวยใหการพิมพเจริญกาวหนาอยางมหัศจรรย ซึ่งแกปญหาสําคัญในการทํา
พจนานุกรมไดทงหมด โดยเฉพาะ
ั้
• การพิมพขอมูลใหมทําไดอยางดีและคลองสะดวก
• รักษาขอมูลใหมนั้นไวไดสมบูรณและยืนนาน โดยมีคุณภาพคงเดิม หรือจะปรับใหดียิ่งขึ้นก็ได

10. ช
• ขอมูลใหมที่เก็บไวนั้น จะแกไข–ปรับปรุง–เพิ่มเติม ที่จุดไหนสวนใด อยางไร และเมื่อใด ก็ไดตาม
ปรารถนา
ถึงตอนนี้ ก็เห็นทางที่จะทําใหงานทําพจนานุกรมกาวตอไป แตกตองรอขั้นตอนสําคัญ คือจุดตั้งตน
็
ครั้งใหม ไดแกการพิมพขอมูลพจนานุกรมทั้งหมดในเลมหนังสือลงในคอมพิวเตอร ซึ่งตองใชเวลาและแรง
งานมากทีเดียว
ถามีขอมูลที่พิมพลงในคอมพิวเตอรไวพรอมแลว ถึงจะยังไมมีเวลาที่จะแกไข–ปรับปรุง–เพิ่มเติม ก็
อุนใจได เพราะสามารถเก็บรอไว มีโอกาสเมื่อใด ก็ทาไดเมื่อนั้น แตตองเริ่มขั้นเตรียมขอมูลนั้นใหไดกอน
ํ
ขณะที่ผูรวบรวมเรียบเรียงเองพิมพดีดไมเปน กับทั้งมีงานอื่นพันตัวนุงนัง ไมไดดําเนินการอันใดใน
เรื่องนี้ ก็ไดมีทานที่มีใจรักและทานที่มองเห็นประโยชน ไดพิมพขอมูล พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวล
ศัพท ทั้งหมดของเลมหนังสือลงในคอมพิวเตอร ดวยความสมัครใจของตนเอง โดยมิไดนัดหมาย เทาที่ทราบ/
เทาที่พบ ๔ ราย เปน ๔ ชุด คือ
๑. พระมหาเจิม สุวโจ แหงสถาบันวิจัย มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ไดเริ่มจัดทํางานนี้ตั้งแตระยะ
ตนๆ ของยุคแหงการพิมพดวยระบบคอมพิวเตอร ซึ่งทั้งอุปกรณและบุคลากรดานนี้ยังไมพรั่งพรอม ใชเวลา

หลายป จนในที่สุด ไดมอบขอมูลที่เตรียมเสร็จแลวแกผูรวบรวมเรียบเรียง เมื่อวันที่ ๒๘ พฤษภาคม ๒๕๔๑
ขอมูลทีพระมหาเจิม สุวโจ เตรียมไวนี้ ไดจดวางรูปแบบเสร็จแลว รอเพียงงานขันทีจะสงเขาโรงพิมพ
่ ั ้ ่
รวมทังการตรวจครังสุดทาย นับวาพรอมพอสมควร แตผรวบรวมเรียบเรียงก็ไมมเี วลาตรวจ เวลาก็ผานมาเรือยๆ
้ ้ ู  ่
๒. รศ. ดร.สมศีล ฌานวังศะ ราชบัณฑิต ไดเตรียมขอมูลพจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท
(พรอมทั้งพจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม) โดยบุตรหญิง–ชาย คือน.ส.ภาวนา ตั้งแตยังเปน
ด.ญ.ภาวนา ฌานวังศะ และนองชาย คือ นายปญญา ตั้งแตยงเปนด.ช.ปญญา ฌานวังศะ ไดชวยกันแบงเบา
ั
ภาระดวยการพิมพขอมูลทังหมดของเลมหนังสือลงในคอมพิวเตอร ภายใตการดูแลของ ดร.สมศีล ฌานวังศะ
 ้
ซึ่งเปนผูตรวจความเรียบรอยและจัดรูปแบบขอมูลนั้นตามเลมหนังสืออีกทีหนึ่ง
๓. พระไตรปฎก (ในแผน CD – ระบบคอมพิวเตอร) ฉบับสมาคมศิษยเกา มหาจุฬาลงกรณราช-
วิทยาลัย ซึ่งเสร็จออกเผยแพรในชวงตนของ พ.ศ. ๒๕๔๓ ไดขอบรรจุ พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับ
ประมวลธรรม และ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ไวในโปรแกรมดวย ผูจัดทําจึงไดพิมพขอมูล
ทั้งหมดของหนังสือทั้งสองเลมนั้นลงในคอมพิวเตอร แตเนื่องจากเปนขอมูลสําหรับโปรแกรมคอมพิวเตอร จึง
ไมไดจัดรูปแบบเพื่อการตีพิมพอยางเลมหนังสือ
๔. พจนานุกรมพุทธศาสน (ในแผน CD – ระบบคอมพิวเตอร) รุน ๑.๕ (ในโปรแกรมวา พจนานุกรม
พุทธศาสตร Version <1.2>) พ.ศ. ๒๕๔๔ จัดทําโดยคณะวิศวกรรมศาสตรคอมพิวเตอร มหาวิทยาลัยรังสิต
ซึ่งก็ไมไดจัดรูปแบบเพื่อการตีพิมพอยางเลมหนังสือ เพราะเปนขอมูลสําหรับโปรแกรมคอมพิวเตอร
ขอมูลทัง ๔ ชุดนี้ ผูจดทําชุดนันๆ ไดนาศัพทตงและคําอธิบายทังหมดใน “ภาคผนวก” รวม ๒๔ หนา
้ ั ้ ํ ั้ ้
๑๒๔ ศัพท ของฉบับเรียงพิมพระบบเกา มาแทรกเขาในเนือหาหลักของเลมตามลําดับอักษรเสร็จเรียบรอยดวย
้
เมื่อมีชุดขอมูลใหเลือก ก็แนนอนวาจะตองพิจารณาเฉพาะชุดที่จัดรูปแบบไวแลวเพื่อการตีพิมพอยาง
เลมหนังสือ คือชุดที่ ๑ และชุดที่ ๒
แตทั้งที่มีขอมูลนั้นแลว เวลาก็ผานไปๆ โดยผูรวบรวมเรียบเรียงมิไดดําเนินการใดๆ เพราะวาแมจะมี
ขอมูลครบทั้งหมดแลว แตก็ยังมีงานสุดทายในขั้นสงโรงพิมพ โดยเฉพาะการพิสจนอักษร (ตรวจปรูฟ) ตลอด
ู
เลมอีกครั้ง ซึ่งควรเปนภาระของผูรวบรวมเรียบเรียงเอง

11. ซ
ถาจะใหผูรวบรวมเรียบเรียงพิสูจนอักษรเองอยางแตกอน การพิมพคงตองรออีกแรมป หรืออาจจะ
หลายป (ยิงมาบัดนี้ เมือตาทังสองเปนโรคตอหินเขาอีก ก็แทบหมดโอกาส) คงตองปลอยใหพิมพครั้งใหมดวยการ
่ ่ ้
ถายภาพจากหนังสือที่พิมพครั้งกอนตอไปอีก
ค. ความเปนมา ชวงที่ ๓: พิมพครั้งใหม ในระบบใหม
การพิมพในระบบใหมคืบหนา เมื่อ ดร.สมศีล ฌานวังศะ ชวยรับภาระขั้นสุดทายในการจัดทําตนแบบ
ใหพรอมที่จะนําเขารับการตีพิมพในโรงพิมพ
ในงานขันสุดทายนี้ สําหรับ พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม ซึงจัดเรียงใหมดวยระบบ
้ ่ 
คอมพิวเตอร และพิมพเปนเลมหนังสือไปแลวเปนครั้งแรก เมื่อกลางป พ.ศ. ๒๕๔๕ นั้นผูรวบรวมเรียบเรียง
ไดอานตนแบบสุดทายกอนยุติ แตเมื่อมาถึง พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ก็เปนเวลาทีผรวบรวม
่ ู
เรียบเรียงประสบปญหาจากโรคตามากแลว รวมทังโรคตอหิน จึงยกภาระในการตรวจปรูฟอานตนแบบแมแต
้
ครั้งยุติให ดร.สมศีล ฌานวังศะ รับดําเนินการทั้งหมด เพียงแตเมือมีขอผิดแปลกนาสงสัยทีใด ก็ไถถามปรึกษา
่  ่
เปนแตละแหงๆ ไป
พอดีวา ผูรับภาระนอกจากมีความละเอียดและทํางานนี้ดวยใจรักแลว ยังเปนผูศึกษาวิจัยเรื่อง
พจนานุกรมเปนพิเศษอีกดวย ยิ่งเมื่อไดคอมพิวเตอรมาเปนเครื่องมือ ก็ยิ่งชวยใหการจัดเรียงพิมพตนแบบ
สามารถดําเนินมาจนหนังสือเสร็จเปนเลมในรูปลักษณที่ปรากฏอยูนี้
พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท พิมพครั้งที่ ๑๐ ซึ่งเปนครั้งแรกที่ใชขอมูลอันไดเตรียมขึ้น
ใหมดวยระบบการพิมพแบบคอมพิวเตอรนี้ โดยหลักการ ไดตกลงวาใหคงเนื้อหาไวอยางเดิมตามฉบับเรียง
พิมพระบบเกา ยังไมปรับปรุงหรือเพิมเติม เนืองจากผูรวบรวมเรียบเรียงยังไมมีเวลาที่จะดําเนินการกับคํา
่ ่
ศัพทมากมายอันควรเพิมและสิงทีควรแกไขปรับปรุงตางๆ ทีบนทึกไวระหวางเวลาทีผานมา และจะรอก็ไมมี
่ ่ ่ ่ั ่
กําหนด (จุดเนนหลักอยูที่การไดฐานขอมูลในระบบคอมพิวเตอร ซึ่งทําใหพรอมและสะดวกที่จะปรับปรุงเพิ่ม
เติมตอไป)
ทังนี้ มีขอยกเวน คือ
้ 
๑. นําศัพทต้งและคําอธิบายทั้งหมดใน “ภาคผนวก” ของฉบับเรียงพิมพระบบเกา มาแทรกเขาไปใน
ั
เนื้อหาหลักของเลมตามลําดับอักษรของศัพทนั้นๆ (ขอนี้เปนการเปลี่ยนแปลงดานรูปแบบเทานั้น สวนเนื้อหา
ยังคงเดิม)
๒. เนื่องจากมีศัพทตั้ง ๘ คํา ที่ไดปรับปรุงคําอธิบายไวกอนแลว จึงนํามาใสรวมดวย พรอมทั้งถือ
โอกาสแกไขเนื้อความผิดพลาด ๒–๓ แหงที่ผูใชพจนานุกรมฉบับนี้ ทั้งบรรพชิตและคฤหัสถบางทานไดแจง
เขามานับแตการพิมพครั้งกอนๆ ซึ่งขอขอบคุณ–อนุโมทนาไว ณ ที่นี้ดวย
๓. มีการปรับปรุงเพิ่มเติมปลีกยอยที่พบเห็นนึกไดแลวถือโอกาสทําไปดวยระหวางทํางานขั้นสุดทาย
ในการจัดทําตนแบบใหพรอมกอนจะสงเขารับการตีพิมพในโรงพิมพ กลาวคือ คําอธิบายเล็กนอยในบางแหง
ซึ่งเห็นวาควรจะและพอจะใหเสร็จไปไดในคราวนี้ เฉพาะอยางยิ่ง
• ไดปรับคําอธิบายคําวา ศิลปศาสตร และไดนาคําอธิบายการแบงชวงกาลในพุทธประวัติ คือชุด
ํ
ทูเรนิทาน–อวิทเู รนิทาน–สันติเกนิทาน ชุดปฐมโพธิกาล–มัชฌิมโพธิกาล–ปจฉิมโพธิกาล และชุดปุริมกาล–อปร
กาล มาปรับรวมกันไวที่ศัพทตั้งวา พุทธประวัติ อีกแหงหนึ่งดวย

12. ฌ
• ไดแยกความหมายยอยของศัพทตั้งบางคําออกจากกัน เพื่อใหเกิดความชัดเจนยิ่งขึ้น (เชน คํา
วา พยัญชนะ)
• ไดตัดศัพทต้งบางคําที่เห็นวาไมจําเปนออก (เชน วงศกุล, เทวรูปนาคปรก)
ั
๔. เนื่องจากเดิมนั้น พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท นี้ จัดทําขึ้นโดยมุงเพื่อประโยชนของ
ผูเลาเรียนขั้นตน โดยเฉพาะนักธรรมตรี–โท–เอก ถอยคําใดมีในแบบเรียนนักธรรม ก็ไดรักษาการสะกดตัว
โดยคงไวอยางเดิมตามแบบเรียนเลมนั้นๆ เปนสวนมาก
แตในการพิมพตามระบบใหมครังนี้ เห็นวาควรจะคํานึงถึงคนทัวไป ไมจากัดเฉพาะนักธรรม จึงตกลง
้ ่ ํ
ปรับการสะกดตัวของบางศัพทใหเปนปจจุบน (เชน ปฤษณา แกเปน ปริศนา)
ั
พรอมนัน ตามทีพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน ใหหลักไววา คําทีเ่ ปนศัพทธรรมบัญญัติ จะเขียน
้ ่ 
ตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน หรือเขียนเต็มรูปอยางเดิมก็ได และในพจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับ
ประมวลศัพท แตเดิมมาเขียนทั้งสองรูป เชน โลกุตตรธรรม–โลกุตรธรรม อริยสัจจ–อริยสัจ สวนในการพิมพ
ตามระบบใหมครังนี้ ถาคํานั้นอยูในขอความอธิบาย ไดปรับเขียนเปนรูปเดียวกันทั้งหมด เชน โลกุตตรธรรม
้
อริยสัจจ ทั้งนี้ เพื่อความสอดคลองกลมกลืนเปนอันเดียวกัน แตผูอานจะนําไปเขียนเองในรูปที่ประสงคก็ได
ตามคําชี้แจงตนเลม
๕. แตเดิมมาหนังสือนี้มุงเพื่อประโยชนแกผูมีความรูพื้นฐานทางธรรมอยูแลว โดยเฉพาะนักเรียน
นักธรรม ซึ่งถือวารูวิธีอานคําบาลีอยูแลว จึงไมไดนึกถึงการที่จะแสดงวิธีอานคําบาลีนั้นไว แตบัดนี้ไดตกลงที่
จะคํานึงถึงผูใชทั่วไป
ดังนัน ในการพิมพครังใหมดวยระบบใหมนี้ จึงไดแสดงวิธอานออกเสียงศัพทตงบางคําเพือเกือกูลแกผู
้ ้  ี ั้ ่ ้
ใชที่ยังไมคุนกับวิธีอานคําที่มาจากภาษาบาลีสันสกฤต เชน สมสีสี [สะ-มะ-สี-สี], โอมสวาท [โอ-มะ-สะ-วาด]
แตเนื่องจากยังเปนทํานองงานแถม จึงทําเทาที่นึกไดหรือพบเฉพาะหนา อาจมีคําศัพททํานองนี้อยูอีกหลายคํา
ที่ยังมิไดแสดงวิธีอานออกเสียงกํากับไว
อยางไรก็ตาม ในการพิมพใหมครังนี้ ไดแทรก “วิธอานคําบาลี” เพิมเขามาดวย เพือใหผใชทวไปทราบ
้ ี ่ ่ ู ั่
หลักพืนฐานทีพอจะนําไปใชเปนแนวทางในการอานไดดวยตนเอง โดย ดร.สมศีล ฌานวังศะ ชวยรับภาระเขียนมา
้ ่ 
งานขั้นสุดทายที่จะเขาโรงพิมพมีความละเอียด ซึ่งตองใชเวลาและเรี่ยวแรงกําลังมาก ประกอบกับผู
รับภาระมีงานอื่นที่ตองรับผิดชอบอีกหลายดาน นับจากเริ่มงานขั้นสุดทายนี้ จนตนแบบเสร็จเรียบรอยนําสง
โรงพิมพได ก็ใชเวลาไปหลายเดือน
ทั้งนี้เพราะวา งานขั้นสุดทายกอนรับการตีพิมพมิใชเพียงการตรวจความถูกตองของตัวอักษรเทานั้น
นอกจากอานปรูฟตลอดเลม ทวนแลวทวนอีกหลายเที่ยวแลว ไดถอโอกาสแหงการพิมพที่เปนการวางรูปแบบ
ื
ครั้งใหมและมีคอมพิวเตอรเปนอุปกรณน้ี ตรวจทานจัดการเกี่ยวกับความสอดคลองกลมกลืน–สม่ําเสมอ–
ครบถวน โดยเฉพาะในเรืองทีเ่ ปนระบบแบบแผน ใหลงตัวไวเทาที่จะทําได คือ
่
ก) ความสอดคลองกลมกลืน ทั่วๆ ไป ไมวาจะเปนเครื่องหมายวรรคตอน หรือการพิมพคํา–ขนาด
ตัวอักษร–รูปลักษณของตัวอักษร ทั้งคําทั่วไปและคําที่ใชในการอางอิงและอางโยง (เชน ดู เทียบ คูกับ ตรงขามกับ)
ไดพยายามตรวจและแกไขใหสม่ําเสมอกันทุกแหง
ข) ความถูกตองครบถวนทัวถึง อีกหลายอยาง ทียงอาจตกหลนหรือขามไปในการพิมพระบบเกา
่ ่ั
โดยเฉพาะการอางโยง ไดตรวจสอบเทาที่ทาได เชน ตรวจดูใหแนใจวาศัพทตั้งทุกคําที่เปนธรรมขอยอย ได
ํ
อางโยงถึงหมวดธรรมใหญที่ธรรมขอยอยนั้นแยกออกมา

13. ญ
ค) ระบบการอางโยง ระหวางศัพทตง ไดจดปรับใหสม่าเสมอชัดเจนและครบถวนยิงขึน เชน
้ั ั ํ ่ ้
• ไดสํารวจคําแสดงการอางโยงที่มีอยู ซึ่งยุติลงเปน ๔ คํา และนอกจากไดปรับขนาดและแบบตัว
อักษรของคําแสดงการอางโยงนั้นใหสม่ําเสมอกันทั่วทั้งหมด กลาวคือ ดู เทียบ คูกับ ตรงขามกับ แลว ยังได
พยายามวางขอยุติในการใชคําเหลานั้นดวยวาจะใชคําไหนในกรณีหรือในขอบเขตใด
ในการนี้ พึงทราบวา คําที่มักมาคูกัน และเปนคําตรงขามกันดวย ในพจนานุกรมนี้ ใชคําอางอิงวา
คูกับ หรือ ตรงขามกับ อยางใดอยางหนึ่ง โดยยังไมถือขอยุติเด็ดขาดลงไป เชนโลกียธรรม คูกับ โลกุตตรธรรม,
สังขตธรรม ตรงขามกับ อสังขตธรรม
• ใชการอางโยง แทนคําอธิบายบางตอนที่ซ้ําซอนเกินจําเปน หรือชวยใหปรับเปลี่ยนคําอธิบายบาง
แหงใหสั้นลง (เชน ตัดคําอธิบายที่ เบญจศีล ออก เนื่องจากซ้ํากับ ศีล ๕ แลวใชการอางโยงแทน)
นอกจากนั้น ยังมีงานแทรกซอนบางอยางที่ใชเวลาเพิ่มขึ้นอีกมากทีเดียวนอกเหนือความคาด
หมาย เชน ทุกครั้งที่มีการแกไขขอมูล ซึ่งทําใหขอความและถอยคําขยับขยายเลือนที่ ตองตรวจดูความถูกตอง
 ่
เหมาะสมในการตัดแยกคําทายบรรทัด โดยเฉพาะคําศัพทบาลีสนสกฤต เชน ปาฏิโมกข และคําประสม เชน
ั
พระเจา นมสม ถา โมกข เจา หรือ สม เลื่อนแยกออกไปอยูตางบรรทัด ซึงทําใหผดหลักอักขรวิธการเขียนคํา
 ่ ิ ี
บาลีสนสกฤต หรืออาจชวนใหอานเขาใจผิดในกรณีคําประสม ก็ตองพยายามแกไขใหมาอยูในบรรทัดเดียวกัน
ั 
ครบทั้งคํา หรือใชวิธีใสเครื่องหมาย - (ยติภังค) หากเปนคําบาลีสันสกฤตที่พอจะเอื้อใหตัดแยกได เชน กุศล-
ธรรม (ดังในตัวอยางนี้) และการแกไขนี้มกจะสงผลกระทบตอคําอื่นอยูเนืองๆ ทําใหตองตรวจดูใหทั่วซ้ําอีก
ั 
อนึ่ง การแกไขดังกลาว ยังสงผลกระทบตอทอดไปถึงการจัดหนาหนังสือโดยรวม ซึ่งพลอยขยับ
เขยื้อนเปลี่ยนแปลงไปเนื่องจากการตัด เพิ่ม หรือเปลี่ยนแปลงขอความนั้น อันจะตองตรวจดูและจัดปรับให
ถูกตองลงตัวดวยทุกครั้งเชนเดียวกัน
การที่งานพิมพ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท กาวมาจนถึงขันสําเร็จเสร็จสินในบัดนี้ จึง
้ ้
หมายถึงการบําเพ็ญอิทธิบาททัง ๔ ของ ดร.สมศีล ฌานวังศะ และบุตรหญิง–บุตรชาย คือ น.ส.ภาวนา ฌานวังศะ
้
และ นายปญญา ฌานวังศะ ซึ่งขออนุโมทนาไว ณ ที่นี้ เปนอยางยิ่ง
พรอมนี้ ขอขอบคุณพระมหาเจิม สุวโจ แหงมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ทีไดอตสาหะ ่ ุ
วิรยะเตรียมฐานขอมูลคอมพิวเตอรชดแรกของ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท และมอบใหไว แมจะ
ิ ุ
เปนชุดที่มิไดนํามาใชในการพิมพครั้งนี้ ก็ถือวาพระมหาเจิม สุวโจ ไดมีสวนรวมในงานนี้ดวย
อนึง ระหวางทีแกไขทวนทานเพือเตรียมตนแบบสําหรับสงโรงพิมพนี้ พระครูปลัดปฎกวัฒน (อินศร
่ ่ ่
จินตาปฺโ) และพระภิกษุหลายรูปในวัดญาณเวศกวัน ไดอานปรูฟอีกเที่ยวหนึ่ง ชวยใหการพิสูจนอักษรถูก
ฺ
ตองเรียบรอยยิ่งขึ้น จึงขอขอบคุณพระครูปลัดปฎกวัฒนและพระภิกษุทุกรูปที่ชวยงาน ในโอกาสนี้ กระนั้น

ก็ตาม ก็คงยังมีขอผิดพลาดหลงเหลืออยูบาง หากผูใชทานใดไดพบ ก็ขอไดโปรดแจงใหทราบดวย เพื่อชวยให
การพิมพครั้งตอๆ ไปมีความสมบูรณยิ่งขึ้น
หวังวา พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ทีพมพดวยระบบใหมครังนี้ จะเปนอุปกรณอนเกือกูล
่ ิ  ้ ั ้
ตอการศึกษา ทีสาเร็จประโยชนไดดยงขึน และเปนปจจัยหนุนใหเกิดธรรมไพบูลย เพื่อประโยชนสขแกพหูชน
่ํ ี ิ่ ้ ุ
ยั่งยืนนานสืบไป
พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยุตฺโต)
๒๓ กันยายน ๒๕๔๖

14. บันทึกของผูเรียบเรียง
(ในการพิมพครั้งที่ ๒ – พ.ศ. ๒๕๒๗)
๑. หนังสือนีพมพครังแรกเมือ พ.ศ. ๒๕๒๒ ในงานพระราชทานเพลิงศพ พระครูปลัดสมัยกิตตทตฺโต
้ ิ ้ ่ ฺิ
เจาอาวาสวัดพระพิเรนทร มีชื่อวา พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับครู นักเรียน นักธรรม แตในการพิมพครั้งที่ ๒
นี้ ไดเปลี่ยนชื่อใหมวา พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ทั้งนี้เพราะชื่อเดิมยาวเกินไป เรียกยาก
การที่มีคําสรอยทายชื่อวา ฉบับประมวลศัพท ก็เพื่อปองกันความสับสน โดยทําใหตางออกไปจาก
พจนานุกรมพุทธศาสตร ของผูเรียบเรียงเดียวกัน ซึ่งมีอยูกอน
พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท เปนพจนานุกรมซึ่งรวบรวมและอธิบายคําศัพททั่วไปทุก
ประเภทที่เกี่ยวกับพระพุทธศาสนา เชน หลักธรรม พระวินัย พิธีกรรม ประวัติบุคคลสําคัญ ตํานาน และ
วรรณคดีที่สําคัญ เปนตน ตางจาก พจนานุกรมพุทธศาสตร (จะขยายชื่อเปน พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับ
ประมวลธรรม) ที่มุงรวบรวมและอธิบายเฉพาะแตหลักธรรมซึ่งเปนสาระสําคัญของพระพุทธศาสนา
๒. ศัพทที่รวบรวมมาอธิบายในหนังสือนี้ แยกไดเปน ๓ ประเภทใหญๆ คือ
๑) พุทธศาสนประวัติ มีพุทธประวัติเปนแกน รวมถึงสาวกประวัติ ประวัตบคคล สถานที่ และเหตุ
ิุ
การณสําคัญในพระพุทธศาสนา ตลอดจนตํานาน และเรื่องราวที่มาในวรรณคดีตางๆ เฉพาะที่คนทั่วไปควรรู
๒) ธรรม คือหลักคําสอน ทั้งที่มาในพระไตรปฎก และในคัมภีรรนหลังมีอรรถกถาเปนตน รวมไว
ุ
เฉพาะที่ศึกษาเลาเรียนกันตามปกติ และเพิ่มบางหลักที่นาสนใจเปนพิเศษ
๓) วินย หมายถึง พุทธบัญญัตทกากับความประพฤติและความเปนอยูของพระสงฆ และในทีนใหมี
ั ิ ี่ ํ  ่ ี้
ความหมายครอบคลุมถึง ขนบธรรมเนียมประเพณี พิธกรรมบางอยางทีไดเปนเครืองยึดเหนียวคุมประสานสังคม
ี ่ ่ ่
ของชาวพุทธไทยสืบตอกันมา
นอกจากนีมศพทเบ็ดเตล็ด เชน คํากวีซงผูกขึนโดยมุงความไพเราะ และคําไทยบางคําทีไมคนแต
้ีั ึ่ ้  ่ ุ
ปรากฏในแบบเรียนพระปริยตธรรม ซึงภิกษุสามเณรจําเปนจะตองรูความหมาย เปนตน
ัิ ่ 
๓. หนังสือนี้รวมอยูในโครงการสวนตัว ที่จะขยายปรับปรุงกอนการจัดพิมพครั้งที่ ๒ และไดเพิ่มเติม
ปรับปรุงไปบางแลวบางสวน แตตามทีตงใจไวกะวาจะปรับปรุงจริงจังและจัดพิมพภายหลัง พจนานุกรมพุทธศาสตร
่ ั้
(ฉบับประมวลธรรม) ครั้น ดร.สุจินต ทังสุบุตร ติดตอขอพิมพเปนธรรมทานในงานพระราชทานเพลิงศพบิดา
ผูเ ปนบุรพการี จึงเปนเหตุใหการพิมพเปลียนลําดับ กลายเปนวาหนังสือนีจะสําเร็จกอน โดยเบืองแรกตกลงวาจะ
่ ้ ้
พิมพไปตามฉบับเดิมทีสวนใหญยงไมไดปรับปรุง แตปญหาขอยุงยากติดขัดทีทาใหการพิมพลาชา ไดกลายเปน
่ ั   ่ํ 
เครื่องชวยใหไดโอกาสรีบเรงระดมงานแทรกเพิ่ม ปรับปรุงแขงกันไปกับงานแกไขปญหา จนหนังสือนี้มีเนื้อหา
เกือบจะครบถวนสมบูรณตามความมุงหมาย นับวาเจาภาพงานนี้ไดมีอุปการะมากตอความสําเร็จของงาน
ปรับปรุงหนังสือและตอการชวยใหงานเสร็จสิ้นโดยเร็วไมยืดเยื้อตอไป
อยางไรก็ดี มีผลสืบเนืองบางอยางทีควรทราบไวดวย เพือใหรจกหนังสือนีชดเจนยิงขึน เชน
่ ่  ่ ู ั ้ั ่ ้
ก) ในโครงการปรับปรุงเดิม มีขอพิจารณาอยางหนึงวา จะรวมศัพททแปลกในหนังสือ ปฐมสมโพธิกถา และ
 ่ ี่
ใน มหาเวสสันดรชาดก เขาดวยหรือไม การพิมพทเี่ รงดวนครังนีไดชวยตัดสินขอพิจารณานั้นใหยุติลงไดทันที
้ ้ 
คือเปนอันตองตัดออกไปกอน แตการไมรวมศัพทในวรรณคดี ๒ เรื่องนั้นเขามาก็ไมทําใหพจนานุกรมนีเ้ สีย
ความสมบูรณแตอยางใด เพราะศัพทสวนมากใน ปฐมสมโพธิกถา และ มหาเวสสันดรชาดก เปนคํากวีและคํา
