1. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
1
Moduł VI
Zasady Dobrej Praktyki Rolniczej
i Wzajemnej Zgodności w produkcji
zwierzęcej. Ocena stanu zdrowia zwie-
rząt
Wprowadzenie
1. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej
2. Zasady Wzajemnej Zgodności w produkcji zwierzęcej
3. Ocena stanu zdrowia zwierząt
Bibliografia
2. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
2
Wprowadzenie
Intensywny chów zwierząt gospodarskich wywołał pojawienie się poważnych proble-
mów. Duża obsada zwierząt, ograniczenie ruchu, bezściołowe lub bateryjne systemy
utrzymania powodują występowanie zaburzeń zdrowotnych u zwierząt wpływających
na obniżenie wyników produkcyjnych oraz zagrożeń dla środowiska naturalnego. Prawo
unijne podejmuje działania mające przeciwdziałać takim sytuacjom. Współczesny świat
oczekuje od rolników, producentów płodów rolnych, coraz większych dostosowań po-
przez stawianie określonych wymagań. Ich spełnienie wiąże się z otrzymaniem różnego
rodzaju wsparcia z Unii Europejskiej. W 2003 roku wprowadzono tak zwaną „Płatność
Jednolitą” zastępującą wcześniejsze płatności bezpośrednie, które były dostosowane do
rodzaju produkcji rolnej. Dzięki płatności jednolitej, rolnik ma większe pole manewru,
gdyż może dostosować swoją produkcję do aktualnych potrzeb rynku. Warunkiem do
uzyskania tego rodzaju płatności jest spełnienie wielu wymagań, a między innymi:
utrzymanie gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej,
spełnienie wymogów z zakresu zarządzania.
Powyższe wymogi współdziałają ze sobą i zostały nazwane Zasadami Wzajemnej Zgod-
ności (cross-compliance).
Przepisy unijne narzucają również szereg zaleceń nazwanych Kodeksem Dobrej Prakty-
ki Rolniczej, który zdecydowanie określa ochronę środowiska naturalnego w naszym
kraju. Głównym celem KDPR jest uświadamianie społeczności o ważności dbania o
ochronę wód – jako podstawowego zasobu środowiska, oraz gleb, powietrza i krajobra-
zu.
3. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
3
1. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej
Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej (KDPR) obejmuje przede wszystkim praktyczne pora-
dy mające na celu ograniczenie zanieczyszczeń wód, co poniekąd odnosi się do szeroko
rozumianego rolnictwa. Odnośnie chowu i hodowli zwierząt gospodarskich również
ustalono kilka zalecanych zasad dotyczących między innymi kwestii przechowywania
odchodów zwierzęcych.
Składowanie i przechowywanie odchodów zwierzęcych
Jedną z ważniejszych zasad uwzględnionych w KDPR jest odpowiednie składowanie
i przechowywanie odchodów zwierzęcych. Wyróżnia się trzy rodzaje nawozów natural-
nych pochodzenia zwierzęcego (tab. 6.1).
Tabela 6.1. Nawozy naturalne pochodzenia zwierzęcego
Obornik Nawóz naturalny, składający się z kału,
moczu i ściółki.
Gnojówka Przefermentowany mocz gromadzony w
zbiornikach, pochodzący z budynków
ściołowych.
4. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
4
Gnojowica Płynna, przefermentowana mieszanina
odchodów (kału i moczu) zwierząt gospo-
darskich z domieszką wody, ewentualnie
z domieszką niewykorzystanych pasz,
pochodząca z obór bezściółkowych, gro-
madzona w zbiornikach.
Źródło: opracowanie własne autora
Przepisy prawne Unii Europejskiej zezwalają na zastosowanie nawozów naturalnych
(gnojowicy, gnojówki, obornika) w ilości nieprzekraczającej 170 kg azotu (N) w czystym
składniku na 1 hektar użytków rolnych. Wymagania stawiane budowlom rolniczym słu-
żącym do magazynowania obornika, gnojowicy i gnojówki podaje Ustawa z dnia 10 lipca
2007 roku o nawozach i nawożeniu.
Średni skład chemiczny obornika pochodzącego od różnych zwierząt, dobrze rozłożone-
go i przechowywanego w odpowiednich warunkach przedstawia poniższa tabela (tab.
6.2). Ponadto obornik zawiera średnio (możliwość dużych różnic) około 75% wody, 5–
6% soli mineralnych i 20% substancji organicznej.
Tabela 6.2. Średni skład chemiczny obornika
Pierwiastek Zawartość w % Pierwiastek Zawartość w mg/kg
N 0,5 B 5,0
P2O5 0,25 Cu 4,7
K2O 0,6 Mn 30,0
MgO 0,15 Zn 43,5
CaO 0,4 Mo 0,4
S 0,08 Co 0,2
Źródło: Kropisz 1997
Składowanie nawozów naturalnych musi spełniać kilka ważnych dla środowiska
i mieszkańców wymogów. Przede wszystkim magazynowanie obornika, gnojówki czy
gnojowicy musi być dobrze zorganizowane, to znaczy muszą być one umieszczone w
5. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
5
specjalnie przygotowanych, szczelnych zbiornikach (gnojówka i gnojowica) lub na pły-
tach (obornik). Magazyn nawozów naturalnych musi zabezpieczać wody gruntowe
przed wniknięciem do nich wydostających się szkodliwych płynów. Wyprodukowane w
gospodarstwie nawozy płynne i stałe powinny być przechowywane w odpowiedniej od-
ległości od zabudowań, granic zagrody gospodarstwa oraz przede wszystkim studni.
Wielkość płyty gnojowej czy pojemność zbiorników na gnojowicę lub gnojówkę powin-
na być dostosowana do wielkości stada i zapewniać możliwość przechowywania nawo-
zów:
przez okres 6 miesięcy – dla gospodarstw położonych na obszarach szczegól-
nie narażonych na zanieczyszczenia spowodowane przez azotany pochodze-
nia rolniczego (OSN);
przez okres 4 miesięcy – dla gospodarstw wielkotowarowych oraz innych niż
wielkotowarowe; na 1 dużą jednostkę przeliczeniową przeznacza się około
3,5 m2 powierzchni płyty, 10 m3 pojemności zbiornika na gnojowicę i 2,5 m3
pojemności na gnojówkę; nawozy naturalne, zarówno płynne jaki i stałe, po-
winny być stosowane na pola wyłącznie w okresie od 1 marca do 30 listopada.
6. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
6
2. Zasady Wzajemnej Zgodności w produkcji zwierzęcej
Zasada cross-compliance (Zasada Wzajemnej Zgodności) określa prawo do płatności:
bezpośrednich,
rolnośrodowiskowych,
płatności na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warun-
kach gospodarowania (ONW),
płatności do zalesiania gruntów rolnych,
po spełnieniu określonych wymogów wynikających z unijnych przepisów. Dotyczą one:
ochrony środowiska,
poprawy bezpieczeństwa i jakości żywności,
zdrowotności zwierząt i roślin,
dobrostanu zwierząt.
Powyższe wymogi obejmują trzy obszary:
A – dotyczący zagadnień ochrony środowiska naturalnego oraz identyfikację i
rejestrację zwierząt (obowiązuje od 1 stycznia 2009 r.).
B – obejmujący zdrowie publiczne, zdrowie zwierząt i zgłaszanie chorób oraz
zdrowotność roślin (obowiązuje od 1 stycznia 2011 r.).
C – opisujący dobrostan zwierząt (obowiązuje od 1 stycznia 2013 r.).
W ramach monitorowania spełniania przez rolników wymogów Zasad Wzajemnej Zgod-
ności prowadzone są kontrole przez upoważnione organy. I tak wymogów ochrony śro-
dowiska oraz części produkcji roślinnej pilnuje Agencja Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR), natomiast wymogi w zakresie produkcji zwierzęcej
kontrolowane są przez Inspekcję Weterynaryjną (IW). W tym rozdziale zajmiemy się
Zasadami Wzajemnej Zgodności w poszczególnych obszarach produkcji zwierzęcej.
Identyfikacja i rejestracja zwierząt
Tabela 6.3. Wymogi dotyczące rolników utrzymujących poszczególne gatunki zwierząt
Bydło
Numer siedziby stada.
Aktualna księga rejestracji (wpis do 7 dni
od zdarzenia).
Zgłoszenie zmian w stadzie w ARiMR.
Paszporty dla wszystkich sztuk w stadzie.
7. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
7
Przechowywanie ksiąg rejestracji przez 3
lata od wyłączenia sztuki ze stada.
Znakowanie wszystkich sztuk w ciągu 7
dni od urodzenia (kolczyki na obu uszach).
Udostępnianie ksiąg osobom upoważnio-
nym do czynności kontrolnych.
Owce/Kozy
Numer siedziby stada.
Aktualna księga rejestracji (wpis do 7 dni
od zdarzenia).
Przechowywanie ksiąg rejestracji przez 3
lata od wyłączenia sztuki ze stada.
Udostępnianie ksiąg osobom upoważnio-
nym do czynności kontrolnych.
Znakowanie wszystkich sztuk w stadzie w
terminie 6 miesięcy od daty urodzenia.
Świnie
Numer siedziby stada.
Aktualna księga rejestracji (wpis do 7 dni
od zdarzenia).
Przechowywanie ksiąg rejestracji przez 3
lata od wyłączenia sztuki ze stada.
Udostępnianie ksiąg osobom upoważnio-
nym do czynności kontrolnych.
Przechowywanie danych z ksiąg przez 3
lata od dnia utraty posiadania zwierzęcia.
Bezzwłoczne oznakowanie zwierząt (kol-
czyk na lewym uchu lub tatuaż w obu
uszach bądź na grzbiecie z numerem iden-
tyfikacyjnym).
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie Broszury informacyjnej MRiRW: Zasada Wzajemnej
Zgodności (cross-compliance). Minimalne normy, Obszar A, Obszar B i Obszar C obowiązujący od 2013 r.,
Warszawa 2012
Zdrowie zwierząt
Zdrowie zwierząt jest czynnikiem, który w dużym stopniu decyduje o jakości wyprodu-
kowanego surowca oraz o bezpieczeństwie jego przetwórstwa. Cross-compliance w za-
kresie zdrowia zwierząt wymaga przestrzegania kilku zasad obejmujących głównie za-
kaz stosowania wybranych substancji, kwestie rejestrowania leczenia zwierząt gospo-
darskich, a także dopuszczania na rynek produktów zwierząt gospodarskich.
8. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
8
Zgłaszanie chorób
W tym obszarze produkcji zwierzęcej ważne jest, aby hodowca był świadomy obowiąz-
ku niezwłocznego zgłoszenia podejrzenia wystąpienia chorób, takich jak na przykład
pomór małych przeżuwaczy, choroba niebieskiego języka lub pryszczyca. W takim przy-
padku należy wysłać zgłoszenie do organu Inspekcji Weterynaryjnej bądź innej wyzna-
czonej przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Bezpieczeństwo pasz
W zakresie bezpieczeństwa pasz Zasady Wzajemnej Zgodności opisują kryteria ich
wprowadzania do obrotu oraz określają wymagania higieniczne związane głównie z ich
przechowywaniem.
Spełnienie tak szerokiego spektrum potrzeb ma umożliwić zabezpieczenie zwierzętom
„pięciu wolności” zawartych w Kodeksie Dobrostanu Zwierząt, mówiącym, że zwierzęta
gospodarskie powinny być:
wolne od głodu i pragnienia – przez zabezpieczenie odpowiedniej jakości wo-
dy i paszy pokrywającej potrzeby w zakresie wzrostu, zdrowotności
i żywotności,
wolne od dyskomfortu – przez zabezpieczenie możliwości schronienia, wypo-
czynku, odpowiednich warunków utrzymania,
wolne od bólu, urazów i chorób – przez zapewnienie prewencji, profilaktyki,
szybkiej diagnostyki i leczenia,
wolne od strachu i stresu – przez eliminowanie czynników stresogennych,
wolne do wyrażania normalnego behawioru – przez zapewnienie odpowied-
niej przestrzeni życiowej i właściwego składu socjalnego w grupie.
Chów i hodowla zwierząt gospodarskich powinny być prowadzone w sposób i w warun-
kach eliminujących cierpienie, urazy i uszkodzenia ich ciała. Ludzie obsługujący zwierzę-
ta muszą znać zasady żywienia, pielęgnacji, bezpiecznej obsługi, zdrowych zachowań
oraz obsługi urządzeń.
9. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
9
3. Ocena stanu zdrowia zwierząt
Stan zdrowia zwierząt jest jednym z czynników decydujących o powodzeniu produkcji
zwierzęcej. W związku z powyższym należy doglądać swojego stada z częstotliwością co
najmniej raz dziennie. W tym czasie obserwuje się:
stan zdrowia,
stan odżywienia,
stan racic,
występowanie kulawizn,
występowanie otarć, skaleczeń,
obniżone pobieranie paszy,
biegunki,
odstawanie od stada, osowiałość.
Obserwacja to jeden ze sposobów tzw. profilaktyki, czyli zapobiegania występowaniu
chorób. Wczesne rozpoznanie choroby i jej diagnoza znacznie ułatwia proces leczenia
weterynaryjnego. Jednak w celu wczesnego wykrycia choroby niezbędna jest znajomość
podstawowych objawów choroby. Dokonywanie, u podejrzanych o chorobę zwierząt,
pomiaru temperatury ciała, tętna, liczby oddechów to najprostsze pomiary pozwalające
na wstępne rozpoznanie zaburzenia czy choroby. Każda choroba wpływa niekorzystnie
na funkcjonowanie organizmu zwierzęcia, również na jego samopoczucie, zachowanie
się i wygląd. Widoczne zmiany, takie jak na przykład przyśpieszony oddech, częstsze
oddawanie wodnistego kału (biegunka), przyspieszone tętno itp., nazywamy zewnętrz-
nymi objawami choroby. Jednym z bardziej znanych objawów choroby u zwierząt jest
gorączka, czyli zespół następujących objawów: podwyższona temperatura ciała, zwięk-
szona liczba oddechów i uderzeń tętna, suchość błon śluzowych. Oprócz tego powszech-
nymi objawami chorób są też: obniżony
apetyt lub całkowita jego utrata, senność,
apatia czy biegunka. Głównym objawem
gorączki jest podwyższona temperatura
ciała, dlatego mierzenie jej jest bardzo
ważną czynnością przy rozpoznawaniu
stanu zdrowia. U zwierząt temperaturę w
sposób tradycyjny mierzy się, wkładając
odkażony i posmarowany np. oliwą ter-
mometr do odbytnicy. Ogon zwierzęcia
należy podnieść lub odchylić na bok i
wkładać termometr ruchem obrotowym, a
następnie przywiązać go sznurkiem do ogona. Termometr wyjmuje się po upływie 5
10. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
10
minut. Obecnie coraz powszechniej stosuje się termometry elektroniczne – dotykowe
lub bezdotykowe – pozwalające na szybki i skuteczny pomiar wysokości temperatury
ciała zwierzęcia.
Tabela 6.4. Temperatura ciała poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich
Gatunek zwierząt Optymalna temperatura ciała °C
Konie 37,8–38,5
Bydło 38,0–39,5
Owce i kozy 38,0–40,0
Świnie 38,0–39,5
Króliki 38,5–39.5
Ptaki domowe 40,0–42,5
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie Nałęcz-Tarwacka 2006
Młode zwierzęta mają temperaturę o 0,2–0,5°C wyższą niż dojrzałe. Drugim ważnym
objawem gorączki jest przyspieszone tętno. Badanie tętna u poszczególnych gatunków
zwierząt gospodarskich zostało opisane w module III. Kolejnym charakterystycznym
objawem choroby są zaburzenia w procesie oddychania, czyli występowanie duszności.
W takim przypadku zwierzęta najczęściej stoją z wyciągniętą szyją, szeroko rozstawio-
nymi nogami i rozszerzonymi nozdrzami, z trudem łapiąc powietrze. Oprócz podanych
objawów, charakterystycznych przeważnie dla wielu chorób, występują objawy typowe
tylko dla określonej choroby, co umożliwia jej rozpoznanie. Ze względu na to, że wiele
chorób wywołuje podobne objawy, rozpoznanie choroby często jest bardzo trudne i dla-
tego lekarz weterynarii musi przeprowadzić dodatkowe badania: bakteriologiczne, su-
rowicy krwi, rentgenologiczne lub też dokonać sekcji zwłok sztuk padłych. Zachowanie
się chorych zwierząt jest różne w zależności od gatunku. Chora krowa wstaje niechętnie,
a czasem w ogóle nie chce się podnieść, przestaje przeżuwać i wydziela mało mleka.
Chora owca jest ospała, odłącza się od stada lub też leży na pastwisku. Chore świnie nie
przyjmują pokarmu, zagrzebują się w słomę i nie wstają, a jeśli uda się je spędzić z lego-
wiska, to ich chód jest chwiejny, a ogon opuszczony. Chory koń tylko przy niektórych
chorobach zdradza objawy bólu, oglądając się na boki, tarzając się itp. Przy innych cho-
robach jest osowiały i apatyczny, leży i nie podnosi się na wołanie lub też stoi z opusz-
czoną głową, porusza się niechętnie i szybko się męczy. Chory drób niechętnie opuszcza
pomieszczenia, często odłącza się od stada, jest osowiały, pióra ma nastroszone.
W Polsce najważniejszym aktem prawnym regulującym ochronę zwierząt gospodar-
skich, jest Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 roku (tekst jednolity Dz.U.
Nr 106 z 2003 r., poz. 1002 wraz z późniejszymi zmianami). Ustawa ta podaje podsta-
11. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
11
wowe zasady ochrony zwierząt gospodarskich, według których zwierzętom tym należy
zapewnić opiekę i właściwe warunki bytowania, a warunki chowu lub hodowli zwierząt
nie mogą powodować urazów i uszkodzeń ciała lub innych cierpień. Aktem wykonaw-
czym do wyżej wymienionej ustawy jest Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju
Wsi z 2 września 2003 roku w sprawie minimalnych warunków utrzymania poszczegól-
nych gatunków zwierząt gospodarskich (Dz.U. Nr 167 z 2003 r., poz. 1629, z późniejszymi
zmianami). Rozporządzenie to określa minimalne warunki utrzymywania zwierząt go-
spodarskich, odrębnie dla każdego gatunku, wieku i stanu fizjologicznego tych zwierząt,
w tym obsadę zwierząt w zależności od systemów utrzymywania. Zgodnie z ustawą o
ochronie zwierząt, nadzór nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt podlega
Inspekcji Weterynaryjnej. Ochronę zdrowia zwierząt zapewnia treść Ustawy z dnia 11
marca 2004 roku o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwie-
rząt.
12. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
12
Bibliografia
Literatura obowiązkowa
Broszura informacyjna Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi: Zasada Wzajemnej Zgodno-
ści (cross-compliance), Warszawa 2012.
Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, publikacja Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi,
Warszawa 2004.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 2 września 2003 roku w sprawie mi-
nimalnych warunków utrzymania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich
(Dz.U. Nr 167 z 2003 r., poz. 1629, z późniejszymi zmianami).
Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 roku (tekst jednolity Dz.U. Nr 106 z
2003 r., poz. 1002 wraz z późniejszymi zmianami).
Ustawa z dnia 10 lipca 2007 roku o nawozach i nawożeniu (Dz.U. Nr 147 z 2007 r.,
poz. 1033).
Ustawa z dnia 11 marca 2004 roku o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób
zakaźnych zwierząt (Dz.U. Nr 69 z 2004 r., poz. 625).
Literatura dodatkowa
Kropisz A., Nawozy [w:] Uprawa roli i nawożenie roślin ogrodniczych, Starck R. J. (red.),
Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1997.
Nałęcz-Tarwacka T. (red.), Produkcja zwierzęca cz. 2 i 3, Wydawnictwo Hortpress, War-
szawa 2006.
Netografia
http://www.minrol.gov.pl/pol/Informacje-branzowe/Produkcja-roslinna/Informacja-
w-sprawie-wymagan-dotyczacych-przechowywania-nawozow-naturalnych
http://poradnik.ekoportal.pl/hodowca/PS_18.html
http://www.arslege.pl/rozporzadzenie-ministra-rolnictwa-i-gospodarki-zywnosciowej-
w-sprawie-warunkow-technicznych-jakim-powinny-odpowiadac-budowle-rolnicze-i-
ich-usytuowan/k339
