Technik.weterynarii 2

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Krystyna Kwestarz
Określanie cech anatomicznych zwierząt
322[14].O1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
1
Recenzenci:
lek. wet. Mariusz Bukalski
lek. wet. Arkadiusz Skórka
Opracowanie redakcyjne:
mgr inŜ. Krystyna Kwestarz
Konsultacja:
mgr inŜ. Ewa Marciniak-Kulka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[14].O1.02
,,Określanie cech anatomicznych zwierząt”, zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu technik weterynarii.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1.Budowa komórek, tkanek i narządów organizmu zwierzęcego 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 14
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2.Budowa poszczególnych układów organizmu zwierzęcego 16
4.3.Preparowanie narządów i układów 59
5. Sprawdzian osiągnięć 69
6. Literatura 74

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o budowie komórki zwierzęcej,
budowie i funkcjach poszczególnych narządów i układów organizmów zwierzęcych. Poznasz
zasady sporządzania preparatów mikroskopowych i sposoby postępowania z odpadami
weterynaryjnymi.
Poradnik zawiera:
− wymagania wstępne - wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
− cele kształcenia - wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
− materiał nauczania - wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia załoŜonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
− zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,
− ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
− sprawdzian postępów,
− sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
– literaturę.
W materiale nauczania zostały omówione następujące zagadnienia:
− budowa komórek, tkanek i narządów organizmu zwierzęcego,
− budowa poszczególnych układów organizmu zwierzęcego,
− zasady preparowania narządów i układów.
Przed przystąpieniem do wykonywania ćwiczeń zapoznaj się z pytaniami
sprawdzającymi, które pozwolą Ci ocenić stan Twojej wiedzy, potrzebnej do wykonania
ćwiczeń. Sprawdzając swoje postępy powinieneś odpowiadać na pytanie „tak”, w przypadku
gdy opanowałeś określone zagadnienia lub „nie”, gdy nie znasz określonego materiału. Jeśli
masz trudności ze zrozumieniem określonego tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela
o pomoc. Poprawne wykonanie ćwiczeń jest dowodem właściwego poziomu umiejętności
praktycznych określonych w tej jednostce modułowej. Po zrealizowaniu materiału nauczania,
sprawdź swoją wiedzę i umiejętności z zakresu całej jednostki modułowej.
Sprawdzian osiągnięć zawiera:
− instrukcję, w której omówiono tok postępowania podczas prowadzenia sprawdzianu,
− zestaw pytań testowych,
− przykładową kartę odpowiedzi.
Jednostka modułowa „Określanie cech anatomicznych zwierząt”, której treść teraz
poznasz, stanowi podstawę do kolejnych umiejętności, które powinieneś opanować w ramach
zawodu technik weterynarii.

4
322[14].O1.03
Określanie cech
fizjologicznych zwierząt
322[14].O1.02
Określanie cech
anatomicznych zwierząt
322[14].O1.04
Określanie topografii ciała
i połoŜenia narządów zwierząt
322[14].O1
Podstawy zawodu
322 [14].O1.01
Przestrzeganie przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
ochrony przeciwpoŜarowej
Schemat układu jednostek modułowych

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas obsługi zwierząt,
− stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania zawodowych
czynności przez pracowników słuŜby weterynaryjnej,
− stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy w laboratoriach weterynaryjnych,
− stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas obsługi maszyn, urządzeń,
sprzętu i aparatów wykorzystywanych w produkcji rolniczej i w działalności
weterynaryjno-zootechnicznej,
− stosować i przestrzegać przepisy Kodeksu Pracy,
− dobierać środki ochrony indywidualnej do rodzaju pracy,
− wyjaśniać sposoby zabezpieczenia sprzętu, urządzeń i aparatów przed uszkodzeniem,
− dobierać środki i materiały do apteczki pierwszej pomocy,
− określać choroby zawodowe pracowników sektora rolniczego i słuŜby sanitarno-
weterynaryjnej,
− korzystać z róŜnych informacji,
− korzystać z Internetu,
− współpracować w grupie,
− prezentować efekty własnej pracy.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– scharakteryzować zadania i znaczenie anatomii zwierząt,
– wyjaśnić pojęcia anatomiczne,
– scharakteryzować budowę komórek i tkanek zwierzęcych,
– zastosować techniki preparowania narządów zwierząt,
– rozróŜnić układy i narządy róŜnych gatunków zwierząt,
– wyjaśnić budowę poszczególnych narządów zwierząt i układów,
– wyjaśnić budowę anatomiczną ptaka grzebiącego i wodnego,
– posłuŜyć się narzędziami do preparowania narządów,
– zastosować środki ochrony indywidualnej,
– wykonać preparaty do badania mikroskopowego,
– zastosować metody postępowania z odpadami weterynaryjnymi,
– zastosować przepisy bezpieczeństwa higieny pracy podczas kontaktu z materiałem
rzeźnym i prosektoryjnym.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Budowa komórek, tkanek i narządów organizmu
zwierzęcego
4.1.1 Materiał nauczania
Anatomia zwierząt jest to nauka zajmująca się budową organizmów zwierząt. Jej
zadaniem jest poznanie budowy komórek zwierzęcych, tkanek oraz układów funkcjonujących
w organizmach zwierzęcych, określenie róŜnorodności ich budowy u poszczególnych
gatunków. Anatomia stanowi podstawę rozwoju innych dziedzin nauki np. fizjologii.
UmoŜliwia takŜe identyfikowanie nieprawidłowości w budowie określonych narządów czy
zmian w wyglądzie poszczególnych tkanek, co stanowi podstawę diagnostyki jednostek
chorobowych występujących u zwierząt. Nazwa ''anatomia'' pochodzi od greckiego słowa
anatemnein – rozcinać, rozczłonkowywać – podstawowej metody stosowanej do poznania
budowy organizmu.
Budowa komórek zwierzęcych
Najprostszą formą organizacji Ŝywej materii stanowiącą podstawową jednostkę
morfologiczną organizmu zwierzęcego jest komórka. MoŜe ona stanowić cały organizm
ustroju jednokomórkowego albo być częścią składową organizmu wielokomórkowego.
Komórka jako samoistny organizm musi wykonywać wszystkie czynności Ŝyciowe.
W przypadku organizmu wielokomórkowego następuje zwykle ich specjalizacja; przy czym
komórki wykonujące tę samą czynność grupują się w zespoły zwane tkankami, które z kolei
tworzą narządy i układy.
Komórki jednej tkanki mają na ogół jednakową budowę; komórki róŜnych tkanek, na
skutek przystosowania się do wykonywania odmiennych czynności, róŜnią się znacznie pod
względem budowy i kształtu. Kształty komórek zwierzęcych są róŜne i ściśle związane z ich
czynnościami, szczególnie u organizmów wielokomórkowych. Komórki jajowe są zwykle
kuliste, komórki nabłonkowe mają kształt wielościanów, komórki mięśniowe są wydłuŜone
i wrzecionowate, a komórki nerwowe − gwiaździste i rozgałęziające się. Liczba komórek
u zwierząt wielokomórkowych (szczególnie tkankowców) jest bardzo róŜna i wynosi od
kilkuset (u pewnych małych robaczków) do kilkuset miliardów (u ssaków).
Komórka zwierzęca zawiera szereg oddzielnych struktur o odmiennym składzie
chemicznym oraz pełniących odmienne funkcje. W skład komórki poza błoną komórkową
wchodzą – organelle komórkowe (rys.1.) do których zalicza się:
– jądro (2),
– jaderko (1),
– siateczkę endoplazmatyczną (5, 8),
– mitochondrium (9),
– lizosomy (12),
– aparat Golgiego(6),
– centriole (13),
– rybosomy (3),
– mikrotubule (7),
– wakuole (10).

8
–
Rys. 1. Budowa komórki zwierzęcej: 1 − jąderko; 2 − błona jądra komórkowego; 3 − rybosom; 4 −pęcherzyk;
5 −szorstkie retikulum endoplazmatyczne; 6 − aparat Golgiego; 7 − mikrotubule; 8 − gładkie retikulum
endoplazmatyczne; 9 − mitochondrium; 10 − wakuole; 11 − cytoplazma; 12 − lizosom; 13 − centriola.
[http://pl.wikipedia.org/wiki/Komórka]
Organelle komórkowe są otoczone błonami komórkowymi. Błona komórkowa jest jedną
z najwaŜniejszych struktur błoniastych występujących w komórkach zwierzęcych.
WyróŜniamy:
– błonę komórkową otaczająca komórkę,
– błonę jądrową otaczająca jądro komórkowe,
– błonę tworzącą retikulum endoplazmatyczne,
– błonę otaczającą mitochondria i lizosomy.
Grubość błony komórkowej otaczającej komórkę wynosi około 75 Å (1 angstrem–
1X10-7
mm). Struktury błoniaste mają zbliŜony skład chemiczny i zbudowane są w 55%
z białek, w 40% lipidów oraz w 5% z polisacharydów. Warstwa wewnętrzna błony o grubości
25 Å jest utworzona z białka, część środkowa o grubości 25 Å składa się: z dwóch warstw
fosfolipidów, ustawionych w stosunku do siebie warstwami niepolarnymi, zaś grupy polarne
są skierowane na zewnątrz. Warstwa polarna ma dodatnie ładunki elektryczne i jest dobrze
rozpuszczalna w wodzie (hydrofilowa), zaś niepolarna nie rozpuszcza w wodzie
(hydrofobowa). W warstwie lipidowej występują pory średnicy 7−10 Å. Zewnętrzna warstwa
o grubości 25 Å, utworzona jest z białek i wielocukrów.
Rys. 2. Budowa błony komórkowej (model przestrzenny) [10, s. 17]
Błony komórkowe otaczają cytoplazmę, która stanowi środowisko wewnątrzkomórkowe.
Cytoplazma jest to lepka, galaretowata ciecz o właściwościach koloidowych, wypełniająca
komórkę i otaczająca zawsze jądro. W cytoplazmie rozmieszczone są błony retikulum
endoplazmatycznego i organelle komórkowe, czyli: mitochondria, lizosomy, aparat Golgiego,
centriole oraz jądro komórkowe.

9
Rys. 3. Budowa jądra komórkowego [http://pl.wikipedia.org/wiki/Komórka]
Jądro komórkowe znajduje się wewnątrz ciała komórkowego i jest oddzielone od
cytoplazmy błoną jądrową. Jądra występują we wszystkich komórkach (poza komórkami
krwinek czerwonych) i stanowią 5–20% ich masy. Otoczone są podwójną błoną mającą pory
o średnicy 1000 Å, przez które mogą przenikać cząsteczki wytwarzanego w jądrze kwasu
rybonukleinowego RNA do cytoplazmy. Te składniki karioplazmy podczas barwienia
komórek uwidaczniają się jako chromatyna, a w czasie podziału komórkowego pojawiają się
jako chromosomy. Kształt i wielkość jądra są róŜnorodne i zaleŜą od typu oraz stanu
czynnościowego komórki. Stałym składnikiem jądra, widocznym nawet w Ŝywej komórce,
jest jąderko. Najistotniejszym składnikiem karioplazmy (cytoplazmy znajdującej się w jądrze
komórkowym) jądra jest kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA).
Retikulum endoplazmatyczne inaczej siateczka
śródpalzmatyczna jest to wewnątrzplazmatyczny układ
błon tworzący przestrzenną siateczkową strukturę,
złoŜoną z rurek (tubuli), pęcherzyków lub cystern.
Układ ten jest ciągły i łączy błonę jądrową
z plazmatyczną błoną komórkową. Retikulum
endoplazmatyczne występuje w dwóch róŜnych
postaciach: granularnej (szorstkiej, zawierającej na
powierzchni błon rybosomy) i agranularnej (gładkiej,
nie zawierającej rybosomów). Średnica rybosomów
wynosi około 150 Å. Zawierają one około 55% białka
i 40% kwasu rybonukleinowego.
Aparat Golgiego jest to układ noszący nazwę od jego odkrywcy. Jest wyspecjalizowaną
częścią siateczki endoplazmatycznej stanowiącą zbiór pęcherzyków i kanalików jednostki
strukturalnej błony komórkowej. Występuje najczęściej w komórkach gruczołowych wokół
jądra. We wnętrzu tych tworów znajdują się liczne ziarnistości.
Rys. 5. Budowa aparatu Golgiego [10, s. 18]
W cytoplazmie komórki znajdują się równieŜ nieregularne struktury otoczone błoną, które
nazywamy lizosomami. Są to pęcherzykowate twory o róŜnorodnym wyglądzie i stosunkowo
małych wymiarach. Stanowią one kompleksy glikolipidowo−białkowe zawierające duŜo
Rys.4. Budowa retikulum
endoplazmatycznego [10, s. 18]

10
enzymów hydrolitycznych. W nienaruszonych komórkach enzymy te są zamknięte w błonie
lizosomów, a więc oddzielone od zawartości komórki i nie mogą działać.
Komórki zwierzęce (roślinne takŜe) zawierają kuliste, pałeczkowate lub nitkowate
mitochondria. Są one otoczone podwójną błoną; zewnętrzną gładką oraz wewnętrzną
pofałdowaną tworzącą tak zwane grzebienie. Mitochondria wypełnia półpłynna substancja –
matrix.
Rys. 6. Budowa mitochondrium [10, s. 19]
Poza tymi organellami w cytoplazmie większości komórek występują równieŜ dwie
struktury cylindryczne, zwane centriolami. Są one zlokalizowane w pobliŜu jądra. Składają
się z obszaru cytoplazmatycznego, zwanego centrosferą oraz leŜącego wewnątrz niego
centriolu, czyli ciałka centralnego o kształcie ziarna lub pręcika.
W komórkach zwierzęcych występują jeszcze inne twory takie jak mikrociałka,
zawierające niektóre enzymy, a więc biorące udział w metabolizmie komórki, złogi
paraplazmatyczne, stanowiące skupienia zapasowych substancji odŜywczych w postaci
kropelek tłuszczu, ziaren Ŝółtka, grudek glikogenu, a takŜe drobne wakuole, zawierające
wodę, sole mineralne i niektóre produkty przemiany materii.
Budowa tkanek zwierzęcych
Tkanka łączna − jedna z podstawowych tkanek zwierzęcych. Komórki tkanki łącznej
wytwarzają duŜą ilość substancji międzykomórkowej, która wypełnia przestrzenie między
nimi. Wygląd tkanki łącznej zaleŜy od obfitości substancji międzykomórkowej. WyróŜniamy
następujące rodzaje tkanek łącznych:
− tkanka łączna galaretowata zbudowana jest z komórek gwiaździstych oblanych duŜą
ilością substancji międzykomórkowej,
− tkanka łączna oporowa,
− tkanka łączna chrzęstna naleŜy do najgęstszych tkanek łącznych i występuje przede
wszystkim u kręgowców; u bezkręgowców występuje tylko u niektórych pierścienic
morskich, mięczaków i bezczaszkowców. W substancji międzykomórkowej znajdują się
zaokrąglone zwykle komórki (chondrocyty); czasem występują teŜ włókna spręŜyste lub
klejorodne,
− tkanka łączna chrzęstna włóknista charakteryzuje się obecnością większej lub mniejszej
ilości włókien (głównie kolagenowych) w substancji międzykomórkowej; komórki
wydłuŜone i stosunkowo nieliczne. Znajduje się w miejscach przyczepu ścięgien do kości
oraz w krąŜkach międzykręgowych,
− tkanka łączna chrzęstna szklista − buduje powierzchnie stawowe i przymostkowe części
Ŝeber, znajduje się teŜ w części chrzęstnej nosa, nagłośni i oskrzelach,

11
Rys. 7. Chrząstka szklista, obraz mikroskopowy
[http://pl.wikipedia.org/wiki/Tkanka]
Rys. 8. Tkanka chrzęstna spręŜysta [10, s. 34]
– tkanka łączna chrzęstna spręŜysta − występuje w małŜowinie usznej ssaków oraz
w chrząstkach krtani i nagłośni,
– tkanka kostna to jeden z wielu szczególnych rodzajów tkanki łącznej; charakteryzuje się
tym, Ŝe substancja międzykomórkowa jest przesycona solami wapnia (fosforany,
węglany) i tworzy wokół kanałów naczyniowych koncentrycznie ułoŜone blaszki
składające się na większe, walcowate jednostki strukturalne; między blaszkami
w jamkach kostnych znajdują się komórki tworzące tkankę kostną: osteocyty, osteoblasty,
osteoklasty i komórki osteogenne,
– tkanka tłuszczowa − komórki tej tkanki gromadzą tłuszcz, który moŜe być
wykorzystywany przez organizm jako źródło energii. Tkanka ta występuje pod skórą,
a takŜe wokół serca i nerek,
– krew,
– limfa.
Tkanka mięśniowa
Tkanka mięśniowa, składa się z włókien mięśniowych, zbudowanych z miocytów
(zespołów komórek mięśniowych), posiadających zdolność do aktywnego kurczenia się.
Tkanka mięśniowa nie ma własnej substancji międzykomórkowej, a elementy mięśniowe
połączone są ze sobą za pomocą tkanki łącznej wiotkiej. Pomimo obecności w komórkach
mięśniowych jądra komórkowego oraz pewnej zdolności do podziału, ubytki w tkance
mięśniowej tylko w niewielkim stopniu są uzupełniane w wyniku podziału nieuszkodzonych
komórek. Najczęściej zostają one zastąpione tkanką łączną tworzącą w tym miejscu bliznę.
WyróŜniamy następujące rodzaje tkanki mięśniowej:
– tkankę mięśniową poprzecznie prąŜkowaną,
Rys. 9. Tkanka mięśniowa poprzecznie prąŜkowana [10, s. 41]

12
– tkankę mięśniową gładką,
Rys. 10. Tkanka mięśniowa gładka [10, s. 42]
– tkankę mięśniową sercową.
Rys. 11. Tkanka mięśniowa sercowa [10, s. 42]
Elementami strukturalnymi, z których zbudowana jest tkanka mięśniowa poprzecznie
prąŜkowana, są komórki wielojądrzaste, nazwane włóknami mięśniowymi. Włókno
mięśniowe ma charakter syncytium, które powstało w wyniku zespolenia wielu komórek,
dlatego teŜ w kaŜdym włóknie występuje od kilkudziesięciu do kilkuset jąder, które są
połoŜone na obwodzie komórki, pod błoną sarkoplazmatyczną. Włókna mięśniowe mają
kształt walcowaty, długość ich sięga od 1 do 5 cm, niekiedy nawet do kilkunastu
centymetrów. Wnętrze włókna wypełniają prawie całkowicie włókienka kurczliwe
(miofibryle). Biegną one równolegle do siebie, wzdłuŜ długiej osi włókna, najczęściej zebrane
w pęczki, odizolowane skąpą ilością sarkoplazmy. Sarkoplazma zawiera czerwony barwnik −
mioglobinę oraz znaczne ilości ziaren glikogenu. W komórkach tkanki mięśniowej znajdują
się liczne mitochondria, słabo rozwinięty układ Golgiego zlokalizowany w pobliŜu jądra oraz
siateczka środplazmatyczna gładka. Siateczka śródplazmatyczna znajduje się w bezpośrednim
sąsiedztwie włókien kurczliwych tworząc bardzo regularny i skomplikowany układ
kanalików podłuŜnych i poprzecznych. Kanaliki podłuŜne są elementami sieci
sarkoplazmatycznej i noszą nazwę sarkotubul. Sarkotubule rozszerzają się na obu końcach
sarkomeru tworząc cysterny, które sąsiadują z poprzecznie leŜącymi kanalikami utworzonymi
w wyniku wypuklenia się sarkolemmy − są to tzw. kanaliki pośrednie T. Do kanalików T
przylegają cysterny sąsiadujących kanalików siateczki śródplazmatycznej tworząc tzw. triady.
Włókna mięśniowe dzieli się pod względem morfologicznym i czynnościowym na dwa
podstawowe typy:
− włókna typu I −wolnokurczące sie,
− włókna typu II −szybkokurczące się.
Budowa włókienek kurczliwych − miofibryli jest bardzo złoŜona. Nie mają one
jednorodnej struktury, lecz składają się z jaśniejszych i ciemniejszych odcinków leŜących na
przemian. Jaśniejsze odcinki zbudowane są z substancji pojedynczo załamującej światło − są
to tzw. prąŜki izotropowe I, prąŜki ciemniejsze izotropowe jak i anizotropowe leŜą we
wszystkich miofibrylach na długiej osi włókna mięśniowego, wskutek czego powstaje
wraŜenie poprzecznego prąŜkowania całego włókna.
Mięsień gładki jest elementem budowy naczyń, ścian przewodu pokarmowego, ścian
moczowodów, pęcherza moczowego, cewki moczowej.

13
Tkanka mięśniowa sercowa występuje tylko w sercu i przypomina budową mięśnie
szkieletowe. Dzięki dobremu ukrwieniu jest zdolna do ciągłego wysiłku. Okres odpoczynku
tej tkanki to okres rozkurczu serca.
Tkanka nabłonkowa
Tkanka nabłonkowa, tkanka graniczna, nabłonek − (łac. epithelium) − jedna
z podstawowych tkanek zwierzęcych składa się z komórek, które ciągłą warstwą pokrywają
powierzchnię ciała lub wyściełają jamy ciała w jego wnętrzu. Ze względu na ich budowę
wyróŜnia się:
a) nabłonek okrywający, zbudowany z jednej lub wielu warstw komórek o róŜnych
kształtach (sześciennych, cylindrycznych) czyli:
− nabłonek wielowarstwowy występujący jako nabłonek okrywający, w którym
komórki ułoŜone są w kilku warstwach,
− nabłonek jednowarstwowy, typowy jako tkanka okrywająca dla bezkręgowców
złoŜony z pojedynczej warstwy komórek,
b) nabłonek gruczołowy współtworzący gruczoły wydzielnicze, występuje w gruczołach
wydzielniczych, wytwarzających hormony, potowych, łojowych, śluzówce jelita
i śluzówce jamy gębowej,
Rys. 12. Tkanka nabłonkowa – nabłonek jednowarstwowy walcowaty [10, s. 34]
c) nabłonek zmysłowy zbudowany z komórek wyspecjalizowanych w odbiorze róŜnych
bodźców węchowych, smakowych czy słuchowych, występujący w narządach zmysłów
np. siatkówce oka, kubkach smakowych, uchu wewnętrznym.
Komórki tkanki nabłonkowej stanowią główną masę nabłonka, a ilość substancji
międzykomórkowej między nimi jest minimalna (w przeciwieństwie do tkanki łącznej).
Ściśle przylegają do leŜącej poniŜej błony podstawnej lub otaczającej substancji
pozakomórkowej. Komórki nabłonka połączone są specjalnymi złączami – desmosomami.
Czasem granica między nimi (czyli błona komórkowa) całkiem zanika i powstaje syncycjum.
Komórki przylegają do siebie ściśle dzięki mechanizmom łączącym cytoszkielety
sąsiadujących komórek.
Tkanka nerwowa
Tkanka nerwowa jest najwyŜej uorganizowaną tkanką zwierzęcą. Zbudowana jest
z neuronów, w których wyróŜnia się ciało komórki wraz z jądrem i licznymi wypustkami
zwanymi dendrytami oraz długiego włóknistego aksonu określanego neurytem. Komórka
nerwowa i jej wypustki otoczone są błoną komórkową.

14
Rys. 13. Tkanka nerwowa [10, s. 43]
Połączenia pomiędzy neurytami jednego neuronu a dendrytami następnego neuronu
nazywamy synapsami. Neurony mogą mieć róŜne rozmiary i kształty. Zarówno neuryt jak
i dendryty w pewnym oddaleniu od ciała komórkowego nazywane są włóknami nerwowymi.
Włókna nerwowe otoczone są osłonkami mielinowymi oraz zewnętrzną osłonką neurolemą.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak zbudowana jest komórka zwierzęca?
2. Jakie organelle moŜna wyodrębnić w komórce zwierzęcej?
3. Jaki jest skład chemiczny struktur błoniastych?
4. W jaki sposób zbudowane są centriole?
5. Jakie rodzaje tkanek wyróŜniamy w organizmie zwierzęcym?
6. Jak zbudowana jest tkanka łączna?
7. Jakie rodzaje tkanek łącznych wyróŜniamy?
8. W jakiej tkance występują osteocyty?
9. Jak zbudowana jest tkanka mięśniowa?
10. Jaka tkanka zbudowana jest z neuronów?
11. Jaka jest budowa neuronu?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyodrębnij elementy budowy komórki zwierzęcej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować schemat budowy komórki zwierzęcej,
2) wyodrębnić elementy budowy komórki i wskazać je na schemacie,
3) opisać schemat budowy komórki zwierzęcej,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum grupy.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
– schemat budowy komórki zwierzęcej lub preparat mikroskopowy,
– mikroskop,
– przybory do pisania.

15
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj elementy budowy tkanki na otrzymanym schemacie (preparacie
mikroskopowym), nazwij ją i scharakteryzuj jej budowę.
1) przeanalizować otrzymany schemat budowy tkanki,
2) wyodrębnić elementy tkanki i wskazać je na schemacie,
3) opisać jej budowę,
– schemat budowy tkanki zwierzęcej (np. nerwowej) lub preparat mikroskopowy,
– mikroskop,
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj rodzaje nabłonków.
1) przeanalizować otrzymane preparaty mikroskopowe (schematy budowy nabłonków),
2) wyodrębnić elementy budowy nabłonków,
3) określić ich rodzaj,
4) wymienić narządy, w których występują,
– schematy budowy tkanek nabłonkowych lub preparaty mikroskopowe,
– mikroskop,
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować zadania anatomii?
2) zdefiniować pojęcie komórki?
3) wymienić elementy budowy komórki zwierzęcej?
4) rozpoznać poszczególne organelle komórki zwierzęcej?
5) zdefiniować pojęcie tkanki?
6) wymienić rodzaje tkanek występujących w organizmie zwierzęcym?
7) scharakteryzować budowę poszczególnych rodzajów tkanek
zwierzęcych?

16
4.2. Budowa poszczególnych układów organizmu zwierzęcego
4.2.1. Materiał nauczania
Narządem nazywamy część ciała zbudowaną z wielu tkanek, mającą określony kształt,
zajmującą odpowiednie miejsce w organizmie i spełniającą w nim określone czynności
(np. oko, ucho, serce, Ŝołądek, itp.). Zespół narządów stanowiących pewną całość
anatomiczną i czynnościową nazywamy układem.
W organizmie zwierząt rozróŜnia się następujące układy: kostny, mięśniowy, powłokowy,
krąŜenia krwi i chłonki, oddechowy, pokarmowy, moczowy, rozrodczy, dokrewny, nerwowy
i narządy zmysłów. Wymienione układy łączą się i współpracują ze sobą w określony sposób.
Ze względu na ścisły związek anatomiczny, funkcja kaŜdego układu jest moŜliwa dzięki
współpracy z innymi.
Układ kostny
Zbudowany jest z elementów zwanych kośćmi. Ze względu na kształt rozróŜniamy
następujące rodzaje kości:
– długie rurowate,
– długie łukowate,
– krótkie,
– płaskie,
– róŜnokształtne.
Kości długie rurowate tworzą szkielet kończyn. Są to przede wszystkim dźwignie ruchu,
a takŜe podpory dla tułowia. Wnętrze ich części środkowej stanowi wydrąŜenie, zwane jamą
szpikową.
Kości długie łukowate są to kości długie, wąskie i spłaszczone, łukowato wygięte np.
Ŝebra, tworzące boki klatki piersiowej. Nie mają one jamy szpikowej.
Kości krótkie mają podobną do siebie grubość, szerokość i długość. Do grupy kości
krótkich naleŜą kości nadgarstka i stępu.
Kości płaskie tworzą szerokie, ale cienkie płytki, spełniające albo rolę ochronną, albo
będące przyczepami dla mięśni. Do pierwszych zaliczamy większość kości czaszki, do
drugich – kości obręczy kończynowych.
Kości róŜnokształtnych nie moŜna zaliczyć do Ŝadnej z wymienionych powyŜej grup.
Przykładem kości róŜnokształtnych jest np. kość skroniowa czy klinowa czaszki, a takŜe
kręgi, które cechuje dwuboczna symetria.
Powierzchnia poszczególnych kości jest róŜnie ukształtowana. Na kości znajdują się
grzebienie, wyrostki, guzki, jamki i rowki, które są wynikiem przystosowań czynnościowych
kości. Na zewnątrz kości znajduje się bardzo spoista substancja – istota zbita kości. Pod nią
znajduje się warstwa zbudowana z delikatnie utkanych blaszek kostnych, czyli substancja
(istota) gąbczasta kości.
Budowę wewnętrzną długiej kości rurowatej naleŜy obserwować na jej przekroju
podłuŜnym.
Rys. 14. Schemat przekroju kości długiej [10, s. 36]

17
Badana kość powinna naleŜeć do młodego zwierzęcia, którego szkielet nie ukończył
jeszcze swego wzrostu. W takiej kości długiej rozróŜnia się trzon oraz nasady: bliŜszą
i dalszą. Substancja zbita jest najgrubsza w obrębie trzonu, stając się coraz cieńszą
w kierunku nasad. Substancja gąbczasta trzonu tworzy cienką warstwę przylegającą do grubej
substancji zbitej i otacza obszerną jamę szpikową, wypełnioną szpikiem kostnym. Pomiędzy
trzonem a nasadami znajduje się chrząstka nasadowa, czyli cienka warstwa tkanki chrzęstnej,
dzięki której kość rośnie na długość. Po osiągnięciu przez zwierzę dojrzałości płciowej
zdolność wzrostowa chrząstek nasadowych zanika, nasady zrastają się z trzonem, stają się
końcami kości. Zarówno nasady, jak i końce zbudowane są prawie wyłącznie z substancji
gąbczastej. Beleczki i blaszki kostne ograniczają bardzo liczne, małe jamki szpikowe
wypełnione szpikiem kostnym.
Struktura mikroskopowa substancji zbitej i gąbczastej jest odmienna. Substancję zbitą
oglądać moŜna na dwu róŜnych rodzajach szlifów kostnych. Na szlifie poprzecznym
widoczną jednostką budowy jest osteon. Ośrodek osteonu stanowi kanał, w którym za Ŝycia
zwierzęcia przebiegają naczynia odŜywcze. Wokół kanału współśrodkowo układają się jamki
kostne, a w nich komórki kostne. Komórki kostne są spłaszczone i zaopatrzone w liczne
wypustki. Przestrzenie pomiędzy jamkami wypełnia substancja międzykomórkowa.
W substancji tej układają się pęczkami włókna łącznotkankowe, głównie kolagenowe. Cała
substancja międzykomórkowa przesycona jest solami mineralnymi i tworzy wokół kanału
osteonu układ blaszek kostnych.
Osteony mają kształt grubościennych rurek tkanki kostnej i układają się wzdłuŜ długiej
osi kości, tworząc ściśle powiązane ze sobą pęczki. Taki ich układ zapewnia kości znaczną
odporność na skręcanie i zginanie. Grube beleczki substancji gąbczastej zbudowane są
równieŜ z osteonów, natomiast cieńsze mają nieregularną budowę. Wszystkie kości są
pokryte błoną zwaną okostną. Wolne od niej są jedynie powierzchnie stawowe. Okostna to
błona zbudowana z tkanki łącznej zbitej włóknistej.
W układzie kostnym zwierząt wyodrębnia się część osiową oraz obwodową. W skład
części osiowej wchodzą:
– czaszka,
– kościec tułowia,
– kościec ogona.
Kośćce tułowia i ogona tworzą: kręgosłup, Ŝebra i mostek. W budowie kręgosłupa
wyodrębnia się następujące odcinki:
– szyjny,
– piersiowy,
– lędźwiowy,
– krzyŜowy,
– ogonowy.
Poszczególne odcinki kręgosłupa zbudowane są z kręgów. Kręgi naleŜą do kości
róŜnokształtnych o symetrycznej budowie. W kaŜdym z nich rozróŜniamy:
– trzon będący częścią osiową kręgu, z przodu zakończony jest wypukłością – głową
kręgu, z tyłu zaś ma zagłębienie − dół kręgu,
– łuk, wznosi się ponad trzonem, wraz z którym ogranicza wspólnie otwór kręgowy.
Wszystkie otwory kręgowe tworzą kanał kręgowy kręgosłupa, przez który przebiega
rdzeń kręgowy. Pomiędzy trzonem a łukiem kaŜdego kręgu znajdują się niewielkie wcięcia –
przednie i tylne. Wcięcia sąsiadujących kręgów tworzą otwory międzykręgowe, przez które
opuszczają rdzeń kręgowy nerwy rdzeniowe, wyrostki wsunięte są do dołów kręgów
poprzedzających.

18
1– trzon,
2 – główka,
3 – dołek,
4 – powierzchnie stawowe do połączeń z Ŝebrami,
5 – wyrostek stawowy,
6 – wyrostek kolczysty.
Rys. 15. Schemat kręgu piersiowego konia [15, s. 32]
Odcinek szyjny składa się u wszystkich ssaków z siedmiu kręgów, przy czym
charakterystyczną budową wyróŜniają się dwa pierwsze kręgi. Kręg szczytowy zwany
atlasem, jest to pierwszy kręg szyjny, nie ma trzonu. Tworzą go dwa łuki, dolny i górny,
łączące się bocznie, tworząc skrzydła kręgu szczytowego. Drugi kręg szyjny zwany
obrotowym, ma masywny trzon, a zamiast głowy wykształcony jest ząb obrotowy, wsunięty
do otworu kręgu szczytowego. Na łuku znajduje się silny wyrostek kolczysty w formie
wysokiego grzebienia. W pozostałych kręgach szyjnych występują dwublaszkowe wyrostki
poprzeczne, których dolne blaszki to zanikające Ŝebra. Wyrostki te nazywane są
Ŝebrowo–poprzecznymi. Długość odcinka szyjnego kręgosłupa zaleŜy od długości trzonów
kręgów. Odcinek piersiowy składa się z róŜnej charakterystycznej dla gatunku liczby kręgów
(tabela 1).
Tabela 1. Liczba kręgów w poszczególnych odcinkach kręgosłupa u róŜnych gatunków zwierząt [6, s. 38]
Odcinek kręgosłupaGatunek
zwierzęcia szyjny piersiowy lędźwiowy krzyŜowy ogonowy
Koń 7 18(17–19) 6(5) 5 20(5–21)
Krowa 7 13 6 5 20(18–20)
Owca 7 13 6 4(3–5) 2–24
Świnia 7 14(13–16) 6(5–7) 4 20–24
Pies 7 13 7(6) 3 20–23
KaŜdy kręg piersiowy ma trzy pary powierzchni do połączenia z Ŝebrami, czyli tzw. dołki
Ŝebrowe. Dwie pary dołków znajdują się na trzonie, trzecia – na wyrostkach poprzecznych.
Wyrostki kolczyste są najdłuŜsze na pierwszych kilku kręgach piersiowych, gdzie tworzą zrąb
kłębu. W dalszych kręgach są one krótsze.
Odcinek lędźwiowy tworzy od 5 do 7 kręgów. Kręgi mają spłaszczone główki i doły
kręgowe oraz najbardziej rozwinięte blaszkowate wyrostki Ŝebrowo – poprzeczne.
Odcinek krzyŜowy tworzy od 3 do 6 kręgów zrośniętych w jedną kość krzyŜową. Ma ona
postać klina, wsuniętego od przodu pomiędzy dwie kości biodrowe miednicy.
Odcinek ogonowy składa się z kilku do kilkudziesięciu kręgów, z których tylko dwa lub
trzy pierwsze mają charakterystyczne, opisane wcześniej cechy budowy. W następnych
zanikają łuki i wyrostki a kręgi ogonowe mają szpulkowatą postać.
śebra i mostek połączone są z odcinkiem piersiowym kręgosłupa tworząc klatkę
piersiową.
Tabela 2. Liczba Ŝeber w poszczególnych odcinkach kręgosłupa u róŜnych gatunków [6, s. 39]
śebraGatunek zwierzęcia
mostkowe łukowe wolne
Koń 8 9 1
Krowa, owca 8 5 –
Świnia 7 7 –
Pies 9 4 –

19
Rys. 15. śebro [15, s. 33]
Mostek stanowi dolne ograniczenie klatki piersiowej. Składa się z dość wcześnie
zrastających się ze sobą członków mostkowych połączonych chrząstkozrostami. Jest ich od 6
do 8. Pierwszy stanowi rękojeść mostka, środkowe człony tworzą trzon mostka, ostatni zaś to
wyrostek mieczykowaty zakończony chrząstkową płytką. Kręgi piersiowe, Ŝebra i mostek
tworzą klatkę piersiową. Kolejnym odcinkiem stanowiącym część osiową kośćca jest czaszka.
W czaszce rozróŜnia się: mózgowioczaszkę i trzewioczaszkę.
Mózgowioczaszka składa się z 3 nieparzystych i 3 parzystych kości. Do kości
nieparzystych naleŜą kości: potyliczna, klinowa, ciemieniowa.
Kość potyliczna składa się z trzonu, parzystych części bocznych i łuski. Kość klinowa
stanowi znaczną część podstawy czaszki. Składa się z trzonu i dwóch par skrzydeł. Trzon
stanowi bezpośrednie przedłuŜenie trzonu kości potylicznej. Jest on wyposaŜony w małą
zatokę klinową. Na jego górnej powierzchni występuje płytki dół dla przysadki mózgowej.
Skrzydła odchodzą od trzonu, kierując się bocznie i ku górze. Przebija je wiele otworów dla
naczyń i nerwów. Kość międzyciemieniowa występuje jedynie w rozwoju płodowym,
a następnie zrasta się bez reszty z łuską kości potylicznej.
Do kości parzystych naleŜą kości: ciemieniowa, skroniowe, czołowa.
Kość ciemieniowa tworzy górno–boczną pokrywę jamy czaszkowej. Kości skroniowe
ograniczają jamę czaszkową z boków i uczestniczą w tworzeniu stawu Ŝuchwowego.
W kaŜdej kości rozróŜnia się łuskę i piramidę. Łuska kości skroniowej jest płaska, wspólnie
z wyrostkiem jarzmowym oraz wyrostkiem skroniowym kości jarzmowej tworzy łuk
jarzmowy. Piramida mieści w sobie błędnik błoniasty – narząd słuchu i równowagi.
Kość czołowa tworzy główną część sklepienia czaszki, a takŜe ogranicza oczodół i dół
skroniowy. W kościach czołowych rozróŜnia się części:
– sklepieniową,
– oczodołową,
– skroniową.
U bydła, a takŜe rogatych owiec i kóz z kości czołowych wyrastają wyrostki dla rogów,
czyli moŜdŜenie.
Trzewioczaszka składa się z 3 nieparzystych i 8 parzystych kości. Do kości nieparzystych
naleŜą: sitowa, lemiesz, gnykowa.
Kość sitowa łączy część mózgową i trzewną czaszki. Składa się z blaszki sitowej, blaszki
pionowej i dwóch błędników sitowych. Blaszka sitowa oddziela jamę czaszkową od jamy
nosowej. Znajdują się w niej liczne otworki, przez które za Ŝycia przechodzą nici węchowe.
Blaszka pionowa przedłuŜa się w chrząstkową przegrodę nosa i oddziela obustronne błędniki
sitowe. Błędniki sitowe są to zbiory tutkowato zwiniętych, cieniutkich blaszek kostnych
małŜowin sitowych.
Lemiesz ma postać wydłuŜonej blaszki, jest przyczepiony się do trzonu kości klinowej.
Przechodzi przez nozdrza tylne do jamy nosowej, kończąc się w jej przedniej części. Na
grzbietowej powierzchni ma rowek, w który wchodzi blaszka pionowa kości sitowej
i chrząstkowa przegroda nosowa.
śebro składa się z części kostnej, zwanej Ŝebrem kostnym oraz
części chrzestnej, czyli chrząstki Ŝebrowej. Górna część Ŝebra
kostnego tworzy dwie wyniosłości, zwane główką i guzkiem Ŝebra.
Za ich pomocą Ŝebro łączy się stawowo z kręgami piersiowymi.
Dolna, chrząstkowa część Ŝebra łączy się bezpośrednio z mostkiem
(Ŝebra mostkowe), albo teŜ wydłuŜone chrząstki Ŝeber łączą się
najpierw między sobą, tworząc łuk Ŝebrowy, a dopiero za jego
pośrednictwem przymocowują się do mostka (Ŝebra łukowe, tab. 2).

20
Kość gnykowa leŜy między gałęziami Ŝuchwy i łączy się więzadłowo z kością
skroniową. Stanowi oparcie dla języka i miejsce przyczepu licznych mięśni języka, gardła
i krtani. Parzyste kości to: szczękowa, siekaczowa, nosowa, łzowa, jarzmowa, podniebienna,
skrzydłowa, Ŝuchwowa.
Rys. 16. Czaszka bydła: 1 – siekaczowa, 2 – nosowa, 3 – szczękowa, 4 – łzowa, 5 – jarzmowa, 6 – kość
czołowa, 7 – wyrostek rogowy( moŜdŜeń), 8 – oczodół, 9 – Ŝuchwa, 10 – zęby sieczne,
11 – zęby przedtrzonowe, 12 – zęby trzonowe [15, s. 34]
Kość szczękowa jest największą kością czaszki. Tworzy boczną ścianę jamy nosowej
i górną jamy ustnej. RozróŜnia się w niej trzon i wyrostki – podniebienny i zębodołowy.
Trzon jest spneumatyzowany. Wyrostek zębodołowy zawiera zębodoły dla wszystkich zębów
przedtrzonowych i trzonowych. Wyrostek podniebienny tworzy największą część zrębu
podniebienia twardego.
Kość siekaczowa leŜy na przedłuŜeniu kości szczękowej, tworzy wraz z taką samą kością
drugiej strony najbardziej do przodu wysuniętą część czaszki. Ma ona (z wyjątkiem
przeŜuwaczy) zębodoły dla zębów siecznych.
Kość nosowa tworzy sklepienie jamy nosowej.
Kość łzowa ogranicza oczodół. Na jej blaszce oczodołowej znajduje się dołek woreczka
łzowego, od którego dna rozpoczyna się przewód nosowo – łzowy.
Kość jarzmowa znajduje się poniŜej kości łzowej. Odchodzi od niej wyrostek skroniowy,
uczestniczący w tworzeniu łuku jarzmowego.
Kość podniebienna zbudowana jest z dwóch blaszek. Blaszki te ograniczają szeroki,
przedzielony lemieszem otwór, prowadzący z jamy nosowej do gardła, czyli nozdrza tylne.
Blaszki poziome obustronnych kości podniebiennych tworzą tylny odcinek kostnego
podniebienia twardego.
Kość skrzydłowa jest najmniejszą z kości czaszki. Jest to cienka blaszka, nakładająca się
na wyrostek skrzydłowy kości klinowej.
śuchwa składa się z dwóch kości Ŝuchwowych, połączonych spojeniem Ŝuchwy. Spojenie
to kostnieje u konia i świni, natomiast u przeŜuwaczy i mięsoŜernych przez całe Ŝycie ma
postać chrząstkozrostu. W kaŜdej kości Ŝuchwowej rozróŜnia się trzon i gałąź. W trzonie
znajdują się zębodoły dla zębów siecznych, kłów, przedtrzonowców i trzonowców. Gałąź jest
płaska i pionowo ustawiona, wyposaŜona w dwa wyrostki.
Wymienione kości tworzące czaszkę występują u wszystkich gatunków zwierząt. Nie
oznacza to jednak, Ŝe czaszki tych zwierząt są jednakowe. Przeciwnie, obserwuje się tu
wyraźne róŜnice gatunkowe, dotyczące zarówno mózgowioczaszki jak i trzewioczaszki.
Stosunkowo duŜy cięŜar czaszki jest wydatnie zmniejszony przez obecność w niektórych
kościach jam powietrznych, zwanych zatokami. Największe z nich pneumatyzują kości
szczękowe i czołowe. Czaszka ulega zmianom kształtu w zaleŜności od wieku zwierzęcia.
U noworodków jest ona bardziej kulista, a to dzięki silniejszemu rozwojowi
mózgowioczaszki. Pojawienie się zębów powoduje silniejszy rozrost trzewioczaszki, co
obserwuje się zwłaszcza u zwierząt roślinoŜernych.

21
W skład części obwodowej układu kostnego zwierząt wchodzą:
– kościec kończyn przednich,
– kościec kończyn tylnych.
Kończyny przednie łączą się z tułowiem za pośrednictwem obręczy barkowej. Obręcz
barkową stanowi – łopatka.
Rys. 17. Łopatka 1– część chrzęstna łopatki, 2 – część kostna łopatki,
3 – panewka [15, s. 36]
Jest to płaska kość o kształcie wydłuŜonego trójkąta, którego węŜsza podstawa
skierowana jest do góry i ku tyłowi. Na kręgowej krawędzi łopatki przymocowana jest
chrząstka łopatkowa. Wierzchołek łopatki stanowi panewka, która łączy się z główką kości
ramiennej, tworząc staw barkowy. Na bocznej powierzchni łopatki znajduje się grzebień
łopatki, który wraz z całą jej powierzchnią boczną tworzy przyczepy dla silnych mięśni
kończyn. Część wolna kończyny piersiowej utworzona jest przez ciąg kości, czyli: kość
ramienną, kości podramienia, kości ręki.
Kość ramienna jest to kość długa. Na końcu bliŜszym (górnym) znajduje się półkulista
główka, obok niej zaś kilka guzków słuŜących jako przyczepy mięśniowe. Trzon kości
ramiennej jest lekko spiralnie skręcony. Koniec dalszy (dolny) ma kształt poprzecznie
ustawionego walca, zwanego bloczkiem, który łączy się w stawie łokciowym z kośćmi
podramienia.
Kości podramienia to równieŜ kości długie. Silniejsza z nich to kość promieniowa. LeŜy
ona przednio–przyśrodkowo w stosunku do kości łokciowej. Kość łokciowa jest róŜnie
zachowana u poszczególnych gatunków zwierząt. MoŜe się ona łączyć z kością promieniową
ruchomo (pies, kot) lub zrasta się z nią (świnia, przeŜuwacze), moŜe teŜ ulegać redukcji.
Obwodowy odcinek części wolnej kończyny piersiowej nazywamy ręką. Składa się ona
z trzech pododcinków połączonych stawowo. Są to: nadgarstek, śródręcze, kości palców.
a b c
Rys. 18. Kości śródręcza i palców: a – świni, b – krowy, c – konia
1 – kość pęcinowa, 2 – kość koronowa, 3 – kość kopytowa (u konia) raciczna (u krowy) [15, s. 37]
Kości nadgarstka układają się w dwóch szeregach. Są one wielkie, róŜnokształtne
i tworzą wraz z kośćmi podramienia i śródramienia staw nadgarstkowy. Ogólna liczba kości
nadgarstka moŜe wynosić od 6 do 8.
Kości śródręcza są wysmukłe i długie. Ich końce tworzą bloczki dla połączenia z kośćmi
palców. Liczba kości śródręcza zaleŜy od liczby wykształconych palców. U świń jest cztery,
u przeŜuwaczy – jedna, ale zrośnięta z dwóch, o czym świadczą dwa zachowane bloczki.
U konia występuje jedna, silna kość, której towarzyszą dwie słabo rozwinięte kości rysikowe,
nie mające własnych bloczków.

22
Liczba palców ręki jest taka sama jak liczba bloczków kości śródręcza, świnia ma więc –
cztery, przeŜuwacze – dwa, a koń – jeden palec. U zwierząt domowych jest brak palca I.
Świnia ma palce II, III, IV i V, u przeŜuwaczy występują palce III i IV, a u konia – tylko
palec III. Szkielet kaŜdego palca składa się z trzech członów palcowych. Pierwszy człon
palcowy łączy się stawowo z odpowiednią kością śródręcza. Ostatni natomiast tworzy zrąb
odpowiedniego narządu palcowego, to jest paznokcia, pazura, racicy lub kopyta. Człony
palcowe konia i innych zwierząt kopytnych oznacza się następującymi nazwami:
– człon I – kość pęcinowa,
– człon II – koronowa,
– człon III – kość kopytowa (raciczna).
Kończyny tylne łączą się z tułowiem za pośrednictwem obręczy miednicznej. Obręcz
miedniczna składa się z trzech parzystych kości płaskich: biodrowe, łonowe i, kulszowej.
Kości te łączą się kościozrostem w panewce stawu biodrowego w jedną, lewą lub prawą, kość
miedniczną.
Rys.19. Miednica konia
[15, s. 39]
A – kość biodrowa:1– skrzydło, 2 – trzon, 3 – guz krzyŜowy, 4 – guz biodrowy,
B – kość łonowa: 5 – gałąź spojeniowa, 6 – gałąź panewkowa,
C – kość kulszowa: 7 – trzon, 8 – gałąź panewkowa, 9 – guz kulszowy,
D – otwór zasłonowy,
E – spojenie miedniczne.
Kości miedniczne łączą się ze sobą w spojeniu miednicznym z kością krzyŜową oraz
pierwszymi kręgami ogonowymi tworzą miednicę kostną.
Kość biodrową tworzą zwęŜony trzon, dochodzący do panewki i płaskie skrzydło.
Przednia krawędź skrzydła posiada dwa zgrubienia. Boczne zgrubienie to guz biodrowy,
widoczny wyraźnie przez skórę zwierzęcia. Zgrubienie przyśrodkowe to guz krzyŜowy.
Kość łonowa utworzona jest z dwóch gałęzi: panewkowej i spojeniowej.
Kość kulszowa składa się z trzonu, gałęzi spojeniowej i gałęzi panewkowej. Obydwie
kości ograniczają leŜący poniŜej panewki obszerny otwór zasłonowy. Tylne krawędzie
trzonów obydwu kości kulszowych tworzą wklęsły łuk kulszowy, którego bocznym
ograniczeniem są duŜe guzy kulszowe.
Część wolną kończyny miednicznej rozpoczyna kość udowa, największa kość długa
całego szkieletu. Na końcu kości znajduje się główka, która łączy się z miednicą w stawie
biodrowym. Bocznie od główki znajduje się występ kostny, zwany krętarzem większym.
PoniŜej główki, po stronie przyśrodkowej zaznacza się listewkowy krętarz mniejszy
o walcowatym i długim trzonie. Koniec dalszy tworzą dwa silne kłykcie, a od przodu −
bloczek rzepkowy, po którym przesuwa się rzepka. U konia, na bocznej powierzchni górnej
części trzonu występuje charakterystyczny krętarz trzeci.
Kości podudzia stanowią kości długie. Silniejsza z nich to kość piszczelowa. Ma dobrze
rozwinięty, trójgraniasty koniec bliŜszy. Koniec dalszy zakończony jest ślimakiem.
Kość strzałkowa jest rozwinięta na całej długości tylko u świni i psa U konia
i przeŜuwaczy jest ona silnie uwsteczniona, przy czym u konia lepiej zachował się koniec
bliŜszy, a u bydła – koniec dalszy.
Stopa składa się z połączonych stawowo kości stępu, śródstopia i palców stopy.
Stęp składa się z trzech szeregów krótkich, róŜnokształtnych kości. Największe są kości
rzędu bliŜszego − skokowa i piętowa.
Kość skokowa ma silny bloczek, który wsunięty jest w rowki ślimaka kości piszczelowej.

23
Kość piętowa kończy się duŜym guzem piętowym. Pozostałe kości stępu są znacznie
mniejsze. Kości stepu wraz z kością piszczelową i kośćmi śródstopia tworzą staw stępowy.
Kości śródstopia i kości palców stopy zbudowane są jak kości śródręcza i kości palców ręki.
Kości stanowiące układ kostny zwierząt są połączone za pomocą zrostów lub stawów.
Zrosty stanowią trwałe zespolenie tkanką wiąŜącą. Ze względu na rodzaj tkanki wiąŜącej
wyróŜniamy:
– więzozrosty –tkanką wiąŜącą jest tkanka łączna,
– chrząstkozrosty – tkanką wiąŜącą jest chrząstka,
– kościozrosty – tkanką wiąŜącą jest kość,
– mięśniozrosty – tkanką wiąŜącą są mięśnie.
WyróŜniamy więzozrosty włókniste albo spręŜyste. Przykładem więzozrostu włóknistego
są błony międzykostne podramienia czy podudzia. Więzozrosty spręŜyste łączą łuki
i wyrostki kolczyste kręgów. Swoistą odmianą więzozrostów są szwy łączące kości płaskie
czaszki. Występują między trzonami kości długich młodych zwierząt. Kościozrosty powstają
w wyniku procesu starzenia się przez kostnienie i chrząstkozrostów. Mięśniozrostem jest
u zwierząt domowych połączenie łopatki i kości ramiennej z tułowiem.
Najczęściej występującymi połączeniami kości zwierząt są stawy. W kaŜdym stawie
rozróŜniamy:
– powierzchnie stawowe łączących się kości,
– torebkę stawową,
– jamę stawową,
– więzadła stawowe,
– łąkotki lub chrząstki śródstawowe.
1– szpik kostny,
2 – istota zbita,
3 – istota gąbczasta,
4– błona maziowa torebki stawowej,
5– błona włóknista torebki stawowej,
6– jama włóknista,
7 – chrząstka stawowa,
8 – okostna
Rys.21. Schemat budowy stawu [15, s. 29]
Powierzchnie stawowe mają róŜny kształt. Okrywa je chrząstka stawowa zbudowana
z tkanki chrzestnej szklistej, niezwykle gładka i przez to zmniejszająca tarcie stykających się
powierzchni stawowych. Torebka stawowa łączy końce stawowe kości oraz ogranicza jamę
stawową. W budowie torebki stawowej wyróŜnia się dwie warstwy:
– zewnętrzną, zwaną błoną włóknistą, zbudowaną z tkanki łącznej włóknistej,
przechodzącą w okostną kości,
– wewnętrzną, zwaną błoną maziową będąca wytworem tkanki łącznej.
Łączące się stawowo kości: udowa i piszczelowa nie pasują do siebie stykającymi się
powierzchniami. W stawie łączącym te dwie kości występują łąkotki stawowe. Są to
półksięŜycowate „wkładki" zbudowane z chrząstki włóknistej. Po nich przesuwają się gładko
końce stawowe obydwu kości. Połączenia stawowe są wyposaŜone takŜe w torebkę stawową,
więzadła stawowe oraz mięśnie połoŜone w okolicy stawu. Wszystkie stawy mają torebki
stawowe i − z wyjątkiem stawu barkowego – więzadła stawowe na bocznej i przyśrodkowej
powierzchni. Staw nadgarstkowy ma takŜe więzadła łączące poszczególne kości nadgarstka
oraz silne wspólne więzadła na powierzchni tylnej. W stawie pęcinowym oraz stawie

24
kopytowym znajdują się kości zwane trzeszczkami, wyposaŜone w odpowiednie więzadła
łączące je z sąsiadującymi kośćmi. W kończynie miednicznej rozróŜnia się następujące stawy:
– krzyŜowo–biodrowy,
– biodrowy,
– kolanowy,
– stępowy,
– trzy stawy palcowe.
Wszystkie stawy kończyny miednicznej, z wyjątkiem krzyŜowo-biodrowego
i biodrowego, mają więzadła boczne i przyśrodkowe. Staw krzyŜowo-biodrowy utworzony
jest przez odpowiednie powierzchnie stawowe kości krzyŜowej i kości biodrowej miednicy.
Dzięki ciasnej torebce i silnym, ale krótkim więzadłom staw ten praktycznie jest połączeniem
nieruchomym. W stawie biodrowym występuje silne więzadło obłe, które przechodzi od
dołka główki kości udowej do zagłębienia na panewki miednicy. Staw kolanowy jest stawem
złoŜonym (tworzą go więcej niŜ dwie kości). Tworzą go staw udowo-piszczelowy, który
zawiera łąkotki, oraz staw udowo-rzepkowy. Posiadają one niezaleŜnie torebki stawowe
i aparat więzadłowy reprezentowany przez więzadła poboczne oraz więzadła proste rzepki.
Układ mięśniowy
Układ mięśniowy jest zbudowany z mięśni. Mięśnie przyczepione do róŜnych części
kręgosłupa nazywają się mięśniami szkieletowymi. Mięsień szkieletowy jest narządem
o określonym kształcie zbudowanym z włókien mięśniowych poprzecznie prąŜkowanych,
połączonych w jedną całość przez tkankę łączną włóknistą. Mięśnie swoją masą wzmacniają
połączenia kości i nazywane są czynnymi narządami ruchu. W kaŜdym mięśniu szkieletowym
rozróŜnia się część mięśniową i część ścięgnistą, czyli brzusiec i ścięgna.
A – rozciagnięty,
B – skurczony,
1 – ścięgno,
2 – brzusieć,
3 – przyczep,
4 – kość.
Rys. 22. Mięśnie kończyny [16, s. 48]
Brzusiec jest częścią czynną mięśnia, zbudowany jest z tkanki mięśniowej. Ścięgna
zbudowane są z tkanki łącznej zbitej włóknistej. Ścięgna nie wykazują zdolności kurczenia,
stanowią więc część bierną. Brzusiec mięśniowy okryty jest łącznotkankową osłoną, zwaną
omięsną zewnętrzną. Od niej wnikają w głąb mięśnia pasma łącznotkankowe, obejmujące
mniejsze i większe pęczki włókien mięśniowych zwane omięsną wewnętrzną. Tworzą one
rusztowanie łącznotkankowe, które zawiera w sobie takŜe sieć naczyń i nerwów
odŜywiających mięsień, docierającą do poszczególnych włókien mięśniowych, otoczonych
takŜe delikatną osłonką łącznotkankową omięsną własną. Mięsień przyczepiony jest do kości
za pośrednictwem włókien ścięgnowych, które łączą się z okostną. Takie miejsca nazywamy
przyczepami ścięgien. Narządy, które współdziałają w pracy mięśni nazywamy narządami
pomocniczymi. NaleŜą do nich:

25
– powięzie,
– więzadła,
– kaletki maziowe,
– pochewki ścięgnowe,
– trzeszczki.
Powięzie są to cienkie, ale mocne błony łącznotkankowe.
Wiązadła występują w tych miejscach, gdzie moŜe dochodzić do przemieszczeń ścięgien.
Są to zgrubienia powięzi w postaci pasm łącznotkankowych.
Kaletki to poduszeczkowate, ze wszystkich stron zamknięte twory, których wewnętrzna
błona wydziela do środka kaletki ciecz podobną do mazi stawowej. Układają się one głównie
pod ścięgnami.
Pochewki ścięgnowe zbudowane są podobnie do kaletek, ale otaczają dookoła wydłuŜone
ścięgno, przymocowując się doń za pomocą tkanki łącznej luźnej. Bogate unerwienie kaletek,
a zwłaszcza pochewek, powoduje przy ich stanach chorobowych silne reakcje bólowe.
Kaletki maziowe i pochewki ścięgnowe występują tam, gdzie ścięgno lub mięsień naraŜone
są w czasie pracy na ocieranie o kość.
Trzeszczki są to niewielkie kości, powstałe w wyniku procesów kostnienia
w określonych ścięgnach mięśniowych. Największą z trzeszczek organizmu jest rzepka
kolanowa. W poszczególnych okolicach ciała rozróŜnia się zespoły mięśniowe. Mięśnie
tworzące zespół wspólnie wykonują określoną czynność, np. prostują lub zginają jakiś staw.
Zespół mięśni działających w podobny sposób nazywa się mięśniami współdziałającymi.
Natomiast zespół mięśni wykonujących pewną czynność w stosunku do mięśni
współdziałających nazywa się mięśniami antagonistycznymi albo przeciwdziałającymi.
W organizmie zwierzęcia rozróŜnia się trzy grupy mięśni szkieletowych: głowy, tułowia
i kończyn. Mięśnie tułowia obejmują swą działalnością obręcz barkową, ściany klatki
piersiowej, ściany brzucha oraz kręgosłup. Mięśnie obręczy barkowej łączą tułów z łopatką
i kością ramienną i obejmują następujące mięśnie:
– czworoboczny,
– równoległoboczny,
– najszerszy grzbietu,
– ramienno-głowy,
– piersiowy powierzchowny,
– piersiowy głęboki,
– zębaty brzuszny.
Mięśnie klatki piersiowej to mięśnie wdechowe oraz mięśnie wydechowe (tabela 3).
Tabela 3. Mięśnie klatki piersiowej [opracowanie własne]
Mięśnie wdechowe Mięśnie wydechowe
– mięsień zębaty grzbietowy wdechowy,
– mięsień międzyŜebrowe zewnętrzne,
– mięsień prosty klatki piersiowej,
– przepona.
− mięsień zębaty grzbietowy wydechowy,
− mięśnie międzyŜebrowe wewnętrzne,
− mięsień poprzeczny klatki piersiowej.
Przepona jest najwaŜniejszym mięśniem wdechowym. Mięśnie ściany brzucha tworzą:
– mięsień skośny wewnętrzny brzucha,
– mięsień skośny zewnętrzny brzucha,
– mięsień prosty brzucha,
– mięsień poprzeczny brzucha.
Wszystkie te mięśnie określa się mianem tłoczni brzusznej.

26
Mięśnie kręgosłupa układają się grzbietowo i brzusznie w stosunku do kręgów.
WyróŜniamy prostowniki kręgosłupa oraz zginacze kręgosłupa (tabela 4).
Tabela 4. Mięśnie kręgosłupa [opracowanie własne]
Prostowniki kręgosłupa Zginacze kręgosłupa
– mięsień najdłuŜszy grzbietu,
– mięsień kolczysty grzbietu i szyi,
– mięsień wielodzielny grzbietu,
– mięsień biodrowo–Ŝebrowy,
– mięsień unosiciel ogona.
– mięsień długi szyi,
– mięsień długi głowy,
– mięśnie lędźwiowe,
– mięśnie opuszczacze ogona.
W okolicy kłębu rozpoczyna się inna grupa prostowników, biegnących do szyi i głowy.
Są to mięśnie:
– płatowaty,
– najdłuŜszy szyi i głowy,
– półkolczysty głowy,
– wielodzielny szyi.
Mięśnie głowy to mięśnie: języka, gardła, krtani, małŜowin usznych i gałek ocznych,
wyrazowe twarzy i Ŝuciowe. Mięśnie wyrazowe twarzy obsługują szparę ust, powieki
i nozdrza m.in. są to:
– mięsień okręŜny ust,
– mięśnie siekaczowe,
– mięsień jarzmowy,
– mięsień dźwigacz nosowo–wargowy,
– mięsień kłowy,
– mięsień dźwigacz wargi górnej własny,
– mięsień obniŜający wargę dolną,
– mięsień policzkowy.
Wśród mięśni kończyn wyróŜniamy mięśnie zginacze, prostowniki, przywodziciele oraz
odwodziciele. Zginacze leŜą wewnątrz kątów stawowych, a ich brzuśce znajdują się powyŜej
zginanych przez nie stawów. Prostowniki leŜą zewnętrznie w stosunku do kątów stawowych,
a brzuśce ich znajdują się zwykle powyŜej prostowanych stawów. Przywodziciele
w kończynie piersiowej mają brzuśce na przyśrodkowej powierzchni łopatki i kości ramiennej
i działają na staw barkowy. W kończynie miednicznej mają brzuśce na przyśrodkowej stronie
kości udowej i działają na staw biodrowy. Odwodziciele mają swoje brzuśce bocznie
i powyŜej stawu, na który działają. Obracacze układają się skośnie w stosunku do osi obrotu
stawu.
Mięśnie kończyny piersiowej reprezentują wszystkie cztery opisane grupy, działające na
poszczególne stawy tej kończyny.
Tabela 5. Mięśnie stawu barkowego [opracowanie własne]
Prostowniki stawu barkowego Zginacze stawu barkowego
– mięsień nadgrzebieniowy,
– mięsień dwugłowy ramienia
– mięsień ramienno–głowowy.
– mięsień obły większy,
– mięsień obły mniejszy,
– mięsień naramienny,
– mięsień najszerszy grzbietu,
– mięsień trójgłowego ramienia.

27
Kończynę przywodzą mięśnie: podłopatkowy i kruczoramienny, odwodzi mięsień
podgrzebieniowy. Oprócz tych ruchów w stawie barkowym moŜliwe jest niewielkie skręcanie
na zewnątrz i do wewnątrz, w czym biorą udział niektóre z wymienionych mięśni zginaczy.
Tabela 6. Mięśnie stawu łokciowy [opracowanie własne]
Prostowniki stawu łokciowego Zginacze stawu łokciowego
– mięsień trójgłowy ramienia,
– mięsień łokciowy,
– mięsień napinacz powięzi podramienia.
– mięsień dwugłowy ramienia,
– mięsień ramienny,
– mięsień prostownik promieniowy
nadgarstka,
– mięsień prostownik wspólny palców
Pomagają im mięśnie zginacze nadgarstka i palców.
Tabela 7. Mięśnie nadgarstka i palców [opracowanie własne]
Prostowniki nadgarstka Zginacze nadgarstka
– mięsień prostownik promieniowy
nadgarstka,
– mięsień odwodziciel palca I długi,
– mięsień prostownik wspólny
palców,
– mięsień prostownik boczny palców.
– mięsień zginacz łokciowy nadgarstka,
– mięsień zginacz promieniowy nadgarstka,
– mięsień prostownik łokciowy nadgarstka
(u zwierząt kopytnych
– mięsień zginacz powierzchowny palców,
– mięsień zginacz głęboki palców.
Mięśnie kończyny miednicznej naleŜą takŜe do róŜnych grup czynnościowych.
Staw biodrowy zginają mięśnie:
– biodrowo-lędźwiowy,
– napinacz powięzi szerokiej,
– najdłuŜszy uda,
– łonowy,
– czworogłowy uda.
Prostują staw biodrowy m.in. mięśnie pośladkowe, z którymi współdziałają mięśnie:
dwugłowy uda, półbłoniasty, półścięgnisty i czworoboczny uda. Przywodzą kończynę
w stawie biodrowym mięśnie smukły i przywodziciel uda. Odwodzi natomiast m. pośladkowy
głęboki.
Staw kolanowy zginają mięśnie: dwugłowy uda, półścięgnisty i brzuchaty łydki. Pomaga
im m. podkolanowy, który przede wszystkim odwraca kończynę na zewnątrz. Prostownikami
stawu kolanowego są mięśnie: czworogłowy uda i pomagający mu dwugłowy uda.
Stawy stępu zginają: m. piszczelowy przedni oraz pomocniczo − m. prostownik palcowy
stopy długi i m. strzałkowy trzeci Prostownikami stępu są m. trójgłowy łydki i m. dwugłowy
z pomocą m. zginacza powierzchownego palców.
Na stawy palcowe jako zginacze działają mięśnie: zginacz powierzchowny palców
i zginacz głęboki palców, jako prostowniki natomiast – prostownik długi palców i prostownik
boczny palców.
Układ powłokowy
Układ powłokowy składa się z powłoki ogólnej i narządów pochodnych skóry. Powłoka
skórna albo po prostu skóra stanowi zewnętrzną osłonę ciała, która umoŜliwia organizmowi
stworzenie własnego środowiska wewnętrznego. W powłoce skórnej rozróŜnia się trzy
warstwy róŜniące się pochodzeniem i budową:
– naskórek,

28
– skóra właściwa,
– warstwa podskórna.
Rys. 23. Budowa skóry [2, s. 289]
Rys. 24. Budowa kopyta konia [http://www.okonie.horsesport.pl/budowakonia.htm]
Puszka rogowa kopyta otacza całe zakończenie palca. RozróŜnia się w niej trzy wzajemnie
połączone części: blaszkę grzbietową, blaszkę podeszwową, strzałkę rogową.
Blaszka grzbietowa puszki tworzy jej zewnętrzną ścianę widoczną przy oparciu kopyta
o podłoŜe. W tyle zgina się ona pod ostrym kątem i wchodzi w obręb podeszwy jako słupy
wsporowe. Blaszka zbudowana jest z trzech warstw rogu róŜniących się budową
i pochodzeniem. Z zewnątrz jest to warstwa szklista, czyli glazura kopyta. Pod nią znajduje
się gruba warstwa rogu rureczkowatego, najgłębiej znajduje się róg blaszkowaty.
Blaszka podeszwowa (inaczej podeszwa rogowa) zamyka puszkę rogową od dołu.
Zbudowana jest z niezbyt twardego, rureczkowatego rogu. W miejscu, gdzie na swym
obwodzie styka się ona z blaszką grzbietową, powstaje na dolnej powierzchni kopyta linia
biała, która wyznacza granicę, której przy kuciu konia nie wolno przekraczać w kierunku
dośrodkowym, grozi to bowiem skaleczeniem Ŝywej miazgi rozrodczej.
Strzałka rogowa stanowi zrogowaciałą, naskórkową warstwę opuszki palcowej. Ma
kształt klina, wbitego w róg podeszwowy. Miazga rozrodcza kopyta (tworzywo) powstała ze
zmienionej skóry właściwej, która straciła włosy i gruczoły, stała się zbita, ale jednocześnie
bardzo silnie unaczyniona. Okrywa ją przynaleŜna do tworzywa warstwa cylindrycznych
komórek rozrodczych naskórka. Miazga rozrodcza wytwarza róg kopytowy, który nie jest
jednakowy w poszczególnych częściach puszki. W związku z tym rozróŜnia się róŜne okolice
miazgi:
– miazgę graniczną, wytwarzającą warstwę szklistą rogu ściennego,
– miazgę koronową, produkuje rureczkowaty róg najgrubszej warstwy blaszki grzbietowej
kopyta,

29
– miazgę ścienną, wytwarza miękki, bezbarwny róg najgłębszej warstwy ściany puszki
kopytowej,
– miazgę podeszwową, produkuje rureczkowaty róg podeszwy i strzałki,
– miazgę strzałkową, wytwarza rureczkowaty róg strzałki.
Warstwa podskórna w narządzie kopytowym rozwinięta jest nierównomiernie. Tworzy
ona zrąb dla wału koronowego, strzałkę gąbczastą i piętki oraz chrząstki kopytowe. Strzałka
gąbczasta znajduje się między ścięgnem mięśnia zginacza palców głębokiego i strzałką
rowową, a następnie przechodzi w siateczkowate zgrubienie zwane piętką. Rusztowanie
kostno–stawowe narządu kopytowego tworzą połączone ze sobą stawowo trzy kości:
kopytowa, koronowa i trzeszczka kopytowa.
Racice są to narządy palcowe zwierząt parzystokopytnych (przeŜuwacze, świnia).
Budowa ich jest podobna do budowy kopyta konia. U mięsoŜernych palce zakończone są
pazurami, których rogowa blaszka grzbietowa odpowiada blaszce grzbietowej kopyta.
Okolica czołowa bydła, owiec i kóz wyposaŜona jest z reguły w charakterystyczne
narządy obronne – rogi. Ich kostny zrąb utworzony jest przez stoŜkowate wyrostki kości
czołowych – moŜdŜenie. Skóra okrywająca moŜdŜenie składa się tylko ze skóry właściwej
i bardzo grubego naskórka. Skóra właściwa zrasta się bezpośrednio z okostną. Na obwodzie
podstawy moŜdŜeni na skórze właściwej występują liczne niskie brodawki. Podobne
brodawki, duŜe, lecz nieliczne, występują w części wierzchołkowej rogów. Warstwa
rozrodcza naskórka wytwarza na podłoŜu opisanych brodawek róg rureczkowy, który formuje
charakterystyczną dla gatunku i rasy pochwę rogową, zwaną potocznie rogiem. W pochwie
rogowej krów, w obrębie jej części środkowej, czyli trzonie, występują charakterystyczne
pierścienie rogowe, pomiędzy którymi znajdują się przewęŜenia. Związane to jest z okresami
ciąŜy. Podczas ostatnich miesięcy ciąŜy czynność rogotwórcza maleje, a powstająca warstwa
rogowa jest cienka. Po porodzie aktywność rogotwórcza wzrasta i powstaje grubsza warstwa
rogu, zaznaczająca się jako pierścień. Liczba pierścieni moŜe słuŜyć do określenia
przybliŜonego wieku krowy (naleŜy do liczby pierścieni dodać liczbę lat poprzedzających
pierwszą ciąŜę.
Układ oddechowy
Układ oddechowy składa się z dróg oddechowych i płuc. W układzie oddechowym
zwierząt rozróŜnia się następujące odcinki:
– jamą nosową,
– gardło,
– krtań,
– tchawicę,
– oskrzela,
– płuca.
Rys. 25. Przekrój poprzeczne
przez tchawicę konia:
1-przydanka, 2-tkanka
łączna wiotka,
3-mięsień poprzeczny
tchawicy,
4-błona śluzowa,
5- pierścień chrzęstny
tchawicy [15, s. 82]
Rys. 26. Płuca bydła: 1-tchawica, 2,3,4,5-
powierzchnia Ŝebrowa płuc,
6-brzeg grzbietowy, 7-brzeg ostry,
8-powierzchnia przeponowa
[15, s. 82]
Rys. 27. Rozgałęzienie oskrzeli
w płucach: 1-tchawica,
2-rozwidlenie główne,
3-oskrzele główne,
4-oskrzele wtórne,
5-oskrzeliki [15, s. 82]

30
Do jamy nosowej prowadzą parzyste nozdrza przednie, umieszczone na wierzchołku
okolicy nosowej, która jest połączona z wargą górną, tworząc płytkę nosowo-wargową,
u bydła zwaną śluzawicą, u świni zaś – tarczą ryja. Nozdrza przednie prowadzą do
przedsionka nosa, który u konia w części górno-bocznej tworzy ślepy uchyłek. Przedsionek
nosa okryty gładką skórą, przechodzi w jamę nosową właściwą, pokrytą silnie unaczynioną
błoną śluzową posiadającą liczne gruczoły śluzowe i nabłonek migawkowy. Jama nosowa jest
podzielona na dwie symetryczne połowy, prawą i lewą przez chrzestną przegrodę nosową. Ku
tyłowi otwierają się dzięki temu do gardła dwa nozdrza tylne. Wnętrze jamy nosowej dzieli
się na części: oddechową i węchową. Część oddechową tworzą dwie boczne połowy. KaŜda z
nich jest z kolei siedliskiem dwóch małŜowin, czyli tutkowato skręconych, cienkich blaszek
kostnych, powleczonych błoną śluzową. Ich obecność w kaŜdej połowie jamy nosowej
powoduje podział jej na trzy piętra, nazywane przewodami nosowymi: górnym, środkowym
i dolnym. Środkowy przewód nosowy komunikuje się bezpośrednio z zatoką szczękową.
Część węchowa jamy nosowej zajmuje jej tylną część, gdzie znajduje się błędnik sitowy.
Błona śluzowa ma tu zabarwienie brudnoŜółtawe. Biorą w niej początek nici węchowe, które
dochodzą do ośrodków węchowych mózgowia.
Kolejnym odcinkiem układu oddechowego jest gardło. Jest to jama kształtu lejowatego,
której ściany zbudowane są z następujących warstw:
– przydanki,
– mięśniówki,
– śluzówki.
W ścianach gardła znajduje się wiele otworów:
– cieśń gardłowa łącząca gardło z jamą ustną,
– dwa ujścia nozdrzy tylnych,
– dwa ujścia przewodów gardłowo – bębenkowych prowadzące do jamy bębenkowej,
– wpust krtaniowy,
– ujście gardłowe przełyku.
W błonie śluzowej występują skupienia tkanki chłonnej tworzące pierścień gardłowy
chłonny, w którym rozróŜniamy: migdałek językowy, dwa migdałki podniebienne i migdałek
gardłowy. Gardło łączy się z krtanią poprzez wpust krtaniowy. Jest to krótka rurka o zrębie
chrząstkowym. WyróŜniamy następujące chrząstki krtaniowe:
– tarczowatą,
– pierścieniowatą
– dwie nalewkowate,
– nagłośniową.
Wnętrze krtani wyściełane jest błoną śluzową, która na bocznych ścianach tworzy fałdy
głosowe, pomiędzy którymi powstaje głośnia.
Kolejnym odcinkiem jest tchawica. Jest to długi rurowaty przewód o spręŜystych
ścianach rozpoczynający się za chrząstką pierścieniowatą krtani a kończący się rozwidleniem
tchawicy przechodzącym w dwa oskrzela. Błona śluzowa oskrzeli jest podobna do bony
śluzowej tchawicy. Następnym odcinkiem są parzyste płuca: płuco lewe oraz płuco prawe.
Płuca ssaków, z wyjątkiem konia, podzielone są na płaty przez głębokie wcięcia
międzypłatowe. Liczba płatów jest róŜna dla płuca lewego i prawego oraz charakterystyczna
dla poszczególnych gatunków zwierząt. W płucach świni rozróŜniamy trzy płaty w płucu
lewym: wierzchołkowy, sercowy i przeponowy, w płucu prawym zaś cztery: wierzchołkowy,
sercowy, przeponowy i dodatkowy. Płat dodatkowy u wszystkich zwierząt stanowi część
płata przeponowego, odciętą przez krezkę Ŝyły głównej tylnej. KaŜdy płat płucny
poprzerastany jest w wielu kierunkach tkanką łączną. Dzieli ona miąŜsz płuca na płatki,
dobrze widoczne np. w płucach krowy. KaŜdy płatek dzieli się na zraziki, do których
dochodzą oskrzeliki końcowe. Wewnątrz zrazików rozgałęziają się one dalej na oskrzeliki

31
oddechowe i przewody pęcherzykowe, przy czym w ścianach tych rozgałęzień pojawiają się
pęcherzyki płucne. Pęcherzyk płucny ma ścianę zbudowaną z jednej warstwy komórek bardzo
cienkiego nabłonka oddechowego. Otacza go gęsta sieć naczyń włosowatych, pochodzących
z rozgałęzień tętnicy płucnej. Płuca okryte są błoną surowiczą, pokrewną otrzewnej, zwaną
opłucną. Jest to cienka, przezroczysta blaszka łącznotkankowo-nabłonkowa. Przylega do
ścian klatki piersiowej. W płaszczyźnie środkowej ciała opłucna opuszcza się w postaci dwu
listków od środka ściany grzbietowej aŜ do mostka. Powstaje w ten sposób przegroda zwana
śródpiersiem, która dzieli wnętrze jamy piersiowej na dwa oddzielne worki opłucnowe. Płuca
wypełniają lewy i prawy worek opłucnowy. Okrywa je opłucna płucna, zaś błona okrywająca
ściany klatki piersiowej to opłucna ścienna. Pomiędzy opłucna płucną a opłucną ścienną
znajduje się jama opłucnowa, w której znajduje się płyn opłucnowy.
Układ naczyniowy
Układ naczyniowy tworzą układ krwionośny i chłonny zwany równieŜ układem
limfatycznym. Układ krwionośny składa się z:
– serca,
– naczyń krwionośnych,
– krwi.
Układ chłonny, czyli limfatyczny składa się z narządów chłonnych, naczyń chłonnych
i chłonki. W układzie krwionośnym, który stanowi zamknięte łoŜysko naczyniowe krąŜy
krew wprowadzana w obieg pracą serca. W układzie chłonnym krąŜy chłonka, czyli 1imfa,
przepływając po drodze przez węzły chłonne i wlewając się ostatecznie do krwi.
Rys. 28. Ogólny schemat układu naczyniowego świni:
1 – naczynie chłonne, 2 – Ŝyła główna (czcza)
przednia, 3 – pień ramienno–głowowy,
4 – przewód chłonny piersiowy, 5 – pień
płucny, 6 – więzadło tętnicze, 7 – lewy
przedsionek, 8 – Ŝyła płucna,
9 – naczynia włosowate płuc, 10 – aorta,
11 –Ŝyła główna (czcza) tylna, 12 – tętnica
trzewna; 13 – węzły chłonne, 14 – tętnice
krezkowe: 15 – naczynia włosowate ciał,
16 – prawy przedsionek, 17 prawa komora,
18– lewa komora, 19 – naczynia włosowate
wątroby, 20 – Ŝyła wrotna, 21– Ŝołądek i jelito,
22 – Ŝyła wątrobowa, 23– nerki [6, s. 106]
Serce jest to twór jamisty o ścianach zbudowanych ze swoistej tkanki mięśnia sercowego
(rys 15).
Rys. 29. Serce krowy [15, s. 65]
1– przedsionek lewy,
2 – przedsionek prawy,
3 – komora lewa,
4 – komora prawa,
5 – Ŝyła główna doczaszkowa,
6 – Ŝyła główna doogonowa,
7 – aorta,
8 – Ŝyły płucne,
9 – pień płucny,
10 – zastawka przedsionko-komorowa lewa,
11 – zastwka przedsionko–komorowa prawa,
12 – zastawka półksięŜycowata, 13–mięśnień sercowy.

32
Mięsień sercowy jest najwaŜniejszym, ale nie jedynym składnikiem budowy serca. Ściana
tego narządu składa się z trzech róŜnych warstw, czyli:
– nasierdzia,
– mięśnia sercowego,
– wsierdzia.
Nasierdzie, jak i wsierdzie są to cienkie błony okrywające z dwóch stron mięśniówkę
serca. Nasierdzie przedłuŜa się na podstawie serca w okrywający je z zewnątrz rodzaj worka
z błony surowiczej, czyli osierdzia. Między nasierdziem a workiem osierdziowym powstaje
szczelinowata przestrzeń – jama osierdziowa. Serce zbudowane jest z dwóch komór: prawej
i lewej oraz z dwóch przedsionków: prawego oraz lewego. Przedsionek prawy od lewego
oddziela przegroda międzyprzedsionkowa. Komorę prawą od lewej oddziela przegroda
międzykomorowa. Pomiędzy przedsionkami i komorami kaŜdej połowy serca istnieje łączący
je otwór. W sercu prawym jest to ujście przedsionkowo-komorowe prawe, w sercu lewym –
ujście przedsionkowo-komorowe lewe. Ujścia te zaopatrzone są w specjalne zastawki.
RozróŜniamy dwie zastawki Ŝaglowe oraz dwie zastawki półksięŜycowate. Zastawki Ŝaglowe
znajdują się w ujściach przedsionkowo-komorowych. Zastawka ujścia prawego nazywa się
trójdzielną, stawka ujścia lewego – dwudzielną. KaŜda z zastawek Ŝaglowych zbudowana jest
odpowiednio z trzech lub dwóch płatów, przymocowanych jedną krawędzią na ścianie serca.
Krawędź wolna przytrzymywana jest przez struny ścięgnowe przymocowane do wystających
ze ścian serca mięśni brodawkowatych. Takie zabezpieczenie przeciwdziała skutecznie
wywijaniu się zastawek w stronę przedsionków podczas skurczu serca. Ściana serca
zbudowana jest z jednego tylko rodzaju tkanki mięśniowej, jednak mięśniówka przedsionków
nie łączy się bezpośrednio z mięśniówką komór. Na pograniczu przedsionków i komór
znajdują się rozdzielające je pierścienie włókniste, co skutkuje niezaleŜnością skurczów jam
serca.
Układ przewodzący serca składa się z węzłów: zatokowego i przedsionkowo-
komorowego oraz pęczka przedsionkowo-komorowego. Węzeł zatokowy znajduje się
w prawym przedsionku w pobliŜu ujścia Ŝyły głównej przedniej, węzeł przedsionkowo-
komorowy zaś usytuowany jest na przegrodzie międzyprzedsionkowej. Prawa połowa serca
zawiera krew nieutlenowaną, czyli krew Ŝylną, lewa zaś krew utlenowaną, czyli tętniczą. Do
prawego przedsionka uchodzą Ŝyły główne (czcze), przednia i tylna. Przez ujście
przedsionkowo-komorowe prawe krew ta dostaje się do prawej komory. W komorze prawej
bierze początek pień płucny, zaś w lewej komorze rozpoczyna się największe naczynie
tętnicze organizmu – tętnica główna, czyli aorta. Mięśniówka jej ściany jest 2–3 razy grubsza
niŜ mięśniówka ściany komory prawej.
Wśród naczyń krwionośnych wyróŜniamy:
– tętnice, którymi krew płynie od serca na obwód ciała,
– Ŝyły, którymi krew powraca do serca,
– naczynia krwionośne włosowate, które na obwodzie ciała łączą naczynia tętnicze
z Ŝylnymi.
Tętnice oglądane na zwłokach zwierzęcia są zabarwione róŜowoŜółtawo, mają spręŜyste
ściany, otwarte światło, zwykle wewnątrz puste. śyły są szarawe o wiotkich ścianach, zwykle
zapadnięte, zawierające skrzepy krwi. W ścianach zarówno tętnic, jak i Ŝył rozróŜnić moŜna
trzy osłonki:
– wewnętrzną zbudowaną z cieniutkiego nabłonka jednowarstwowego płaskiego, zwanego
śródbłonkiem,
– środkową, która jest gruba w tętnicach, cienka – w Ŝyłach, tworzą ją włókna
łącznołkankowe i włókna mięśniowe gładkie, w aorcie osłonka środkowa zbudowana jest
głównie z włókien spręŜystych,

33
– zewnętrzną, czyli przydankę zbudowaną z tkanki łącznej, jest cienka w tętnicach, jest
najgrubszą warstwą ściany Ŝył.
Naczynia włosowate są najcieńszymi z naczyń krwionośnych. Ich średnica sięga
zaledwie od 4 do 50 mikrometrów. Ściany ich zbudowane są głównie z cieniutkiego
śródbłonka oraz nielicznych komórek o właściwościach kurczliwych. Cienkość ścian sprzyja
procesom wymiany zachodzącym między krwią a płynem tkankowym.
W układzie krwionośnym rozróŜnia się dwa obiegi krwi: duŜy i mały. W obiegu małym
w pniu płucnym płynie krew Ŝylna, a w Ŝyłach płucnych płynie krew tętnicza, jest więc
odwrotnie aniŜeli w obiegu duŜym. Natomiast krąŜenie chłonki odbywa się tylko w jednym
kierunku – z obwodu ciała w kierunku serca.
Krwiobieg mały rozpoczyna się w prawej komorze serca, skąd wychodzi duŜe, krótkie
naczynie – pień płucny. Pień płucny dochodzi do płuc, gdzie dzieli się na dwie tętnice płucne
lewą i prawą. Tętnice te wnikają do wnętrza płuc, gdzie dzielą się na coraz drobniejsze
odgałęzienia, aŜ powstaną z nich naczynia włosowate. Gęsta sieć tych naczyń oplata
pęcherzyki płucne. Z naczyń włosowatych pęcherzyków powstają Ŝyłki, które łączą się
w Ŝyły uchodzące do Ŝył płucnych. śyły te uchodzą do prawego przedsionka serca.
Krew składa się z osocza (60%) oraz elementów morfologicznych:
– krwinek czerwonych,
– krwinek białych,
– płytek krwi.
Krwinki czerwone a takŜe płytki występują jedynie w krwi, natomiast krwinki białe
występują zarówno w krwi jak i chłonce. Okres Ŝycia składników komórkowych krwi
i chłonki jest stosunkowo krótki. W miarę ich obumierania zastępują je nowe krwinki,
wytwarzane nieprzerwanie w narządach krwiotwórczych. U dorosłych zwierząt do narządów
krwiotwórczych naleŜą:
– czerwony szpik kostny w substancji gąbczastej kości,
– śledziona,
– węzły chłonne leŜące na drodze naczyń chłonnych,
– wątroba i grasica (u zwierząt młodych).
Układ pokarmowy
Układ pokarmowy zbudowany jest z następujących odcinków:
– odcinek głowowy: jama ustna, gardło,
– odcinek przedni: przełyk, Ŝołądek,
– odcinek środkowy (jelito cienkie): dwunastnica, jelito czcze, jelito biodrowe,
– odcinek tylny (jelito grube): jelito ślepe, okręŜnica, jelito proste.
Odcinki te róŜnią się budową i czynnościami. Narządy układu pokarmowego zalicza się
do trzewi. Trzewia mają zwyczaj kształt narządów rurowatych (cew), o jednolitym planie
budowy. RozróŜnia się w nim trzy zasadnicze warstwy:
– błonę śluzową,
– błonę mięśniową,
– błonę surowiczą.
Błona śluzowa, czyli śluzówka składa się z dwóch warstw: nabłonka oraz
łącznotkankowej blaszki własnej śluzówki. Jest ona silnie unaczyniona (dlatego jest róŜowa)
i unerwiona. Błona śluzowa jest zawsze wilgotna. W miejscach, gdzie tworzy fałdy spoczywa
na dodatkowej błonie łącznotkankowej zwanej podśluzówką. Pochodnymi nabłonka błony
śluzowej są gruczoły. WyróŜniamy gruczoły:
– śródścienne − leŜące wewnątrz ściany cewy pokarmowej, głównie w śluzówce właściwej
lub podśluzówce (np. gruczoły policzkowe, jelitowe, Ŝołądkowe),

34
– zaścienne − znajdujące się poza ścianami przewodu pokarmowego, z którym jednak łączą
się nadal za pośrednictwem swoich przewodów wyprowadzających (np. duŜe ślinianki,
wątroba, trzustka).
Gruczoły śródścienne mogą być reprezentowane przez pojedyncze komórki, zwane ze
względu na kształt, kubkowymi, mogą teŜ być wytworem licznych komórek, jako gruczoły
wielokomórkowe. Gruczoły zaścienne są zawsze wielokomórkowe. Z zewnątrz kaŜdy z nich
pokryty jest torebką łącznotkankową, od której w głąb wchodzą wypustki. Torebka wraz
z wypustkami tworzy zrąb gruczołu, wypełniony zrazikami komórek nabłonka gruczołowego,
czyli miąŜszem gruczołu. Komórki miąŜszu wydzielają charakterystyczną dla danego
gruczołu wydzielinę odprowadzaną następnie do cewy pokarmowej.
Błona mięśniowa, czyli mięśniówka tworzy środkową warstwę cewy jelitowej.
Zbudowana jest z dwu cienkich warstw tkanki mięśniowej gładkiej: wewnętrznej – okręŜnej
i zewnętrznej – podłuŜnej. Błona surowicza wyścieła ściany jamy brzusznej i piersiowej,
a takŜe okrywa mięśniówkę narządów rurowatych (takich jak np. cewa pokarmowa) leŜących
w tych jamach.
Przewód pokarmowy ma rurowatą postać, z róŜnymi przewęŜeniami i rozszerzeniami.
Rozpoczyna się szparą ustną, kończy zaś otworem bytowym. Jama ustna stanowi pierwszy
odcinek przewodu pokarmowego. Prowadzi do niej szpara ustna, utworzona przez dwie
wargi, górną i dolną. Ograniczeniem jamy ustnej są poza tym z boków policzki, od góry
podniebienie, od dołu język i okolica podjęzykowa. Wewnątrz jamy znajdują się łuki zębowe,
które dzielą ją na leŜący przedsionek oraz znajdującą się poza łukami jamę ustną właściwą.
Wargi są to dwa fałdy skórno-mięśniowe. W ich wnętrzu umieszczony jest mięsień
okręŜny ust. Ukształtowanie wargi górnej u róŜnych zwierząt jest róŜne. Tworzy ona
wspólnie z okolicą nozdrzy przednich płytkę nosowo-wargową. U koni, owiec i jest ona
ruchliwa.
Policzki tworzą boczną ścianę jamy ustnej, pokryte są z zewnątrz skórą. Ich zrąb jest
mięśniowy. Od wewnątrz policzki pokryte są błoną śluzową, w której mieszczą się liczne, ale
niewielkie gruczoły ślinowe policzkowe.
Podniebienie twarde ma zrąb kostny utworzony przez kości: siekaczowe, szczękowe
i podniebienne. Od strony jamy ustnej okrywa je błona śluzowa silnie zrośnięta z kośćmi.
Błona ta tworzy poprzecznie ułoŜone listewki, czyli grzebienie podniebienne.
Podniebienie miękkie jest przedłuŜeniem błony śluzowej podniebienia twardego. Po
bokach podniebienie miękkie przechodzi w dwa fałdy błony śluzowej, czyli łuki: językowo-
podniebienny i podniebienno-gardłowy. Pomiędzy łukami, w okolicy korzenia języka,
znajdują się w specjalnych jamkach (przeŜuwacze) lub bardziej powierzchownie (koń, świnia)
skupienia tkanki chłonnej, zwane migdałkami.
Język to wał mięśniowy pokryty śluzówką. Zrąb języka utworzony jest z włókien
mięśniowych w trzech wzajemnie prostopadłych kierunkach. Wolną część języka nazywamy
wierzchołkiem. Wierzchołek przechodzi w gruby trzon, a następnie w przymocowany do
kości gnykowej korzeń. Zewnętrzną okrywę mięśni języka stanowi błona śluzowa pokryta
nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Jej dolna powierzchnia jest gładka, natomiast na
powierzchniach bocznych i górnej znajdują się liczne brodawki językowe-nitkowate,
grzybowate, okolone i liściaste.
Brodawki nitkowate są najliczniejsze nadają błonie śluzowej szorstkość. Brodawki
grzybowate są dosyć liczne i przypominają kształtem grzybki o płaskich kapeluszach
i grubym korzeniu, znajdują się na grzbiecie i bokach języka. Brodawki okolone są duŜe,
okrągłe, otoczone rowkiem zagłębionej błony śluzowej. Liczba ich zaleŜy od gatunku
zwierzęcia. U konia i świni są dwie, u przeŜuwaczy zaś moŜe ich być kilkadziesiąt. Znajdują
się na granicy trzonu i korzenia języka. Brodawki liściaste występują u konia i świni, brak ich
u bydła. Są to ułoŜone poprzecznie wyniosłości na krawędzi bocznych języka, obok brodawek

35
okolonych. Trzy ostatnie rodzaje brodawek zawierają zakończenia nerwowe odbierające
wraŜenia smakowe i zwane są kubkami smakowymi. Okolica podjęzykowa utworzona jest
przez błonę śluzową oraz leŜące pod nią mięśnie, zamykające od dołu rozwór Ŝuchwy.
Pośrodku błona śluzowa przechodząc na język tworzy wędzidełko języka. Po bokach
wędzidełka, po kaŜdej stronie, znajdują się niewielkie wyniosłości błony śluzowej – brodawki
podjęzykowe. Uchodzą do nich przewody lewej i prawej ślinianki podŜuchwowej, a takŜe
(z wyjątkiem konia) przewody ślinianek podjęzykowych większych.
Uzębienie zwierząt ssących składa się z dwu łuków zębowych górnego i dolnego. W skład
kaŜdego łuku wchodzi określona ilość zębów osadzonych w zębodołach. Ząb składa się
z korony i korzenia.
Rys. 30. Budowa zęba
[http://www.bmtatrzanscy.5m.pl/img/mini_slownik_stomatologiczny/rys_przekroj_zeba.gif)]
Korona to część zęba wystająca z dziąsła. Korzeń ukryty jest w zębodole, do którego
ścian przymocowany jest za pomocą błony łącznotkankowej zwanej ozębną. Kształt zębów
jest przystosowany u róŜnych gatunków zwierząt do rodzaju przyjmowanego pokarmu. RóŜna
jest forma zewnętrzna korony, ale takŜe wygląd korzenia lub korzeni. W zaleŜności od
rozmieszczenia i kształtu wyróŜniamy cztery grupy zębów: sieczne, kły, przedtrzonowe
i trzonowe. U zwierząt gospodarskich zęby sieczne, kły i przedtrzonowe naleŜą do zębów
wymiennych. Zęby trzonowe wyrastają tylko raz. U konia długokoronowe zęby wyróŜniają
się listewkowatym układem fałdów szkliwa na powierzchni trącej i obecnością cementu
pomiędzy tymi listewkami. Siekacze na powierzchni trącej mają zagłębienia, zwane
rejestrami, na dnie których znajduje się cement. Zęby sieczne konia otrzymały specjalne
nazwy. Najbardziej wewnętrzna para to cęgi, obok nich znajdują się średniaki, najbardziej zaś
zewnętrzne siekacze to okrajki. Kły u klaczy, jeśli występują, są bardzo małe i często nie
przebijają dziąseł, dlatego liczba zębów wynosi 36 lub 38.PrzeŜuwacze (bydło, owca, koza)
mają 20 zębów mlecznych i 32 zęby stałe (rys.31)
Rys. 31. Uzębienie krowy i świni [2, s. 292]

36
Korony przedtrzonowców i trzonowców mają na powierzchni trącej półksięŜycowate
wzniesienia szkliwa oraz wgłębienia wypełnione cementem. Świnia ma 28 zębów mlecznych
i 44 zęby stałe. Korony zębów świni okrywa szkliwo. Widać na nich liczne guzki. Kły
cechuje stały wzrost, u starych samców mogą one osiągać znaczne rozmiary. Korony
trzonowców, wydłuŜone i bocznie spłaszczone, pokryte są ostrymi guzkami o róŜnej
wysokości. Górny czwarty przedtrzonowiec i dolny pierwszy trzonowiec są znacznie większe
od pozostałych zębów i nazywane są łamaczami.
Określanie wieku na podstawie zębów u koni
Na podstawie stanu uzębienia moŜna określać wiek zwierząt. Podczas ustalania wieku
konia bierze się pod uwagę 4 główne okresy:
– okres wyrzynania i ścierania się mlecznych siekaczy – do 2,5 roku,
– okres zmiany zębów mlecznych na stałe do 5 lat,
– okres ścierania się rejestrów na zębach stałych do 12 lat,
– okres powyŜej 12 lat.
Określenie wieku po zmianach zachodzących w zębach jest moŜliwe na podstawie:
– zmian kształtu powierzchni trącej (z poprzecznie owalnej, poprzez okrągłą, trójkątną, do
podłuŜnie owalnej),
– zmiany szczegółów powierzchni trącej (zanikanie rejestrów),
– zmiany kształtu łuku zębowego,
– zmiany w zgryzie siekaczy.
Okres wyrzynania się i ścierania siekaczy mlecznych:
− 2 tydzień – wyrzynają się cęgi. najpierw w górnym łuku zębowym, potem w dolnym;
− 1 miesiąc – wyrzynają się średniaki;
− miesiąc – średniaki wyrastają ponad połowę wysokości cęgów, a cęgi ścierają się na
przednich i tylnych krawędziach;
− miesiąc – występuje 8 siekaczy (cztery w górnym i cztery w dolnym łuku), średniaki
zaczynają się ścierać na przednich krawędziach;
− miesiąc – w średniakach zaczyna się ścierać tylny brzeg korony;
− miesiąc – ścierają się cęgi, w średniakach starty jest przedni brzeg korony.
− przez zgrubiałe dziąsła wyrastają okrajki, które wyrzynają się między 5 a 9 miesiącem;
− 1 rok – na cęgach dolnych ściera się rejestr, pozostaje po nim ślad w postaci perełki. Cęgi
i średniaki dolne mają mocno startą koronę;
− 1,5 roku – na średniakach dolnych ściera się rejestr, pojawia się perełka. W tym teŜ
czasie moŜna spotkać starty rejestr na dolnych okrajkach. Na cęgach i średniakach
dolnych ukazują się wyraźne gwiazdki. Na górnych cęgach i średniakach ścierają się
takŜe rejestry, po nich pozostają perełki;
− 2 lata – ścierają się rejestry na dolnych i górnych okrajkach, pojawiają się po nich perełki,
przed perełkami pojawiają się gwiazdki. Korony siekaczy są starte, ich szyjki wystają
ponad dziąsła.
− Okresy zmiany zębów:
− 2,5 roku – w szczęce i Ŝuchwie wypadają cęgi mleczne i wyrzynają się stałe, są szerokie,
mają duŜe rejestry;
− 3 lata – cęgi stałe całkowicie wyrastają;
− 3,5 roku – mleczne średniaki górne i dolne wypadają, a wyrzynają się średniaki stałe;
− 4 lata – średniaki stałe całkowicie wyrastają;
− 4,5 roku – wypadają okrajki mleczne, na ich miejsce pojawiają się okrajki stałe, najpierw
następuje wymiana okrajków górnych;

37
− lat – okrajki stałe całkowicie wyrastają, korony cęgów ścierają się, rejestry ich są
mniejsze,
− okres ścierania się rejestrów w zębach stałych;
Rys. 32. Kształty powierzchni trącej
[http://www.konie.biz/modules.php?name=News&file=article&sid=570]
− 6 lat – na dolnych cęgach ściera się rejestr, zastępuje go perełka, powierzchnia siekaczy
poprzecznie owalna;
− 7 lat – na dolnych średniakach ściera się rejestr, zastępuje go perełka;
− 8 lat – na dolnych okrajkach znika rejestr, zastępuje go perełka;
− 9 lat – na górnych cęgach ściera się rejestr, zastępuje go perełka, przed nią pojawia się
gwiazdka, na górnych okrajkach pojawia się wrąb, co jest następstwem
nierównomiernego wysuwania się siekaczy, dolne okrajki wysuwają się przed górne,
a powierzchnia dolnych okrajków styka się tylko częściowo z powierzchnią górnych
okrajków, co powoduje, Ŝe powierzchnia tylna pozostaje nie starta;
− 10 lat – na górnych średniakach znika rejestr, zastępuje go perełka, a przed nią wąska
gwiazdka, powierzchnia dolnych siekaczy zaokrągla się, łuki zębów ulegają spłaszczeniu;
− 11 lat – na górnych okrajkach znika rejestr, zastępuje go perełka, powierzchnie dolnych
siekaczy są niemal okrągłe, perełki dolnych siekaczy są małe i przesuwają się do tylnej
krawędzi zęba, pojawiają się szerokie gwiazdki;
− 12 lat – powierzchnia cęgów i średniaków dolnych jest okrągła, perełki na cęgach
i średniakach są bardzo małe lub zupełnie znikają, gwiazdki na wszystkich zębach są
szerokie i krótkie;
− 13 lat – na dolnych cęgach znika perełka, powierzchnia wszystkich siekaczy jest okrągła,
łuki zębowe tworzą kąt ostry;
− 14 lat – zanika perełka na dolnych średniakach;
− 15 lat – zanika perełka na dolnych okrajkach, powierzchnia górnych cęgów staje się
okrągła, na powierzchni dolnych siekaczy występują poprzeczne owalne gwiazdki;
− 16 lat – znika perełka na górnych cęgach, na górnych okrajkach występuje ponownie
wrąb, powierzchnia górnych średniaków staje się okrągła;
− 17 lat – znika perełka na górnych średniakach, powierzchnia trąca wszystkich siekaczy
jest okrągła;
− 18 lat – ginie perełka na górnych okrajkach, powierzchnia dolnych cęgów staje się
trójkątna.

38
Dalsze rozpoznawanie wieku konia jest obarczone większy błędem i wymaga duŜo
większego doświadczenia
− 19 lat – dolne cęgi i średniaki mają powierzchnie trójkątne;
− 20 lat – dolne okrajki są trójkątne;
− 21 lat – górne cęgi są trójkątne;
− 22 lata – górne średniaki są trójkątne. Pojawia się po raz trzeci wrąb, podobnie jak w 9
i 16 roku;
− 23 lata – wszystkie siekacze mają powierzchnie trójkątne;
− 24 lata – powierzchnia cęgów dolnych jest podłuŜnie owalna, a kąt nachyleniu siekaczy
ostry;
− 25 lat – dolne średniaki podłuŜnie owalne;
− 26 lat – dolne okrajki podłuŜnie owalne;
− 27 lat – górne cęgi podłuŜnie owalne;
− 28 lat – górno średniaki podłuŜnie owalne;
− 29 lat – górne okrajki podłuŜnie owalne, kąt nachylenia siekaczy bardzo ostry lub są
równolegle.
Wiek bydła domowego moŜna określić na podstawie zębów wg następujących zasad:
1. Okresy wykluwania się i ścierania mlecznych zębów siecznych:
Cęgi, średniaki wewnętrzne i średniaki zewnętrzne wyrzynają się przed urodzeniem lub
w kilka dni po urodzeniu, okrajki pojawiają się w pierwszych dwu tygodniach.
przedtrzonowce mleczne są od urodzenia lub wyrastają do 21 dnia, często róŜnie u róŜnych
ras. Pierwsze ślady ścierania się siekaczy mlecznych są widoczne:
– po 1,5 miesiąca na cęgach,
– po 2 miesiącach na średniakach wewnętrznych,
– po 3 miesiącach na okrajkach,
– po 10 miesiącach – powierzchnia trąca cęgów obejmuje całą powierzchnię językową,
– po 12 miesiącach – siekacze nie stykają się koronami,
– po 15 miesiącach – powierzchnia trąca cęgów i średniaków wewnętrznych obejmuje całą
powierzchnię językową,
– po 17 miesiącach – siekacze mleczne tkwią w dziąsłach luźno, korony są krótkie, korzenie
stają się widoczne.
2. Okres wymiany na zęby stałe:
1 – 1,5 roku pojawiają się cęgi stałe,
2 lata (czasami 2,5 roku) – średniaki wewnętrzne,
2,5 roku – średniaki zewnętrzne,
3,5 roku –okrajki.
Dalsze określanie wieku u bydła na podstawie zębów opiera się na obserwowaniu
powierzchni trącej zębów siecznych. W 6 roku powierzchnia trąca obejmuje całą
powierzchnię językową na średniakach wewnętrznych, cęgi w tym czasie znacznie się
ścierają przy krawędziach przyśrodkowych, powstaje miedzy nimi szczelina w kształcie litery
Y, która po 9 – 10 latach obejmuje całą powierzchnię językową. Przedtrzonowce stałe
pojawiają się między 2,5 a 3 rokiem, trzonowce zaś wyrastają róŜnie: pierwsze w 5 – 6
miesiącach, drugie w 1,5 roku, trzecie między 2–2,5 roku.
Kolejnymi narządami układu pokarmowego są ślinianki. Ślinianki, czyli gruczoły
ślinowe klasyfikujemy na: ślinianki małe, znajdujące się są w niewielkich skupiskach,
w róŜnych miejscach błony śluzowej jamy ustnej oraz ślinianki duŜe, czyli gruczoły
zaścienne, do których zaliczamy: przyusznice, ślinianki Ŝuchwowe i ślinianki podjęzykowe.

Technik.weterynarii 2

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Technik.weterynarii 2

Similar to Technik.weterynarii 2 (20)

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

Technik.weterynarii 2