3 1 1

I KONGRES NAUK ROL NICZYCH 27

NAUKA – PRAKTYCE

Jan Żmudzki, Jacek Osek

Państwowy Instytut Weterynaryjny - PIB w Puławach

KRYTERIA GWARANCJI BEZPIECZEŃSTWA I JAKOŚCI ŻYWNOŚCI POCHODZENIA
ZWIERZĘCEGO

1. Strategia bezpieczeństwa żywności

Bezpieczeństwo żywności to ogół warunków, które muszą być spełnione, dotyczących w
szczególności stosowanych substancji dodatkowych i aromatów, poziomów substancji zanie-
czyszczających, pozostałości środków ochrony roślin, warunków napromieniowania żywno-
ści, cech organoleptycznych i działań, które muszą być podejmowane na wszystkich etapach
produkcji lub obrotu żywnością w celu zapewnienia zdrowia i życia człowieka. Definicję tę
podaje ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia z dnia 25 sierpnia 2006 r. (Anonim 2006d).
Wpisuje się ona w pełni w spojrzenie konsumenta na bezpieczeństwo żywności, a odzwiercie-
dla je zasada „od pola do stołu”. Podstawowe elementy strategii bezpieczeństwa żywności
zostaną rozwinięte w tym opracowaniu.
Analiza ryzyka (ang. risk analysis) to obecnie podstawa każdej strategii bezpieczeństwa
żywności. Zarówno zalecenia Kodeksu Żywnościowego FAO/WHO (Trakt Urugwajski – WTO,
1995), jak i główne unormowania Unii Europejskiej, w tym Rozporządzenie Parlamentu Europej-
skiego i Rady Nr 178/2002 z dnia 28 stycznia 2002 r. (Anonim 2002b) ustanawiające ogólne
zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd Bezpieczeństwa
Żywności (EFSA) oraz ustalające procedury w sprawach bezpieczeństwa żywności, odwołują
się do zasad tego trójstopniowego procesu (ocena ryzyka – risk assessment, zarządzanie ryzy-
kiem – risk management, informacja o ryzyku – risk communication). Zdecydowanie umoco-
wania oceny (szacowania) ryzyka jako etapu naukowego i podstawy wszelkich decyzji związa-
nych z ochroną zdrowia konsumenta czy prawem żywnościowym nakłada na naukę nowe
wyzwania i obowiązki.
Ocena ryzyka oznacza proces składający się z czterech etapów postępowania: identyfikacji
zagrożenia, charakterystyki zagrożenia, oceny zagrożenia i charakterystyki ryzyka. Wszystkie
te etapy oceny ryzyka wymagają zarówno bardzo szerokich badań naukowych (doświadczal-
nych, monitoringowych), jak również wiedzy eksperckiej pracowników nauki wdrażanej bezpo-
średnio do praktyki w formie opinii i ocen, które bardzo często są i będą wykorzystywane do
bieżących decyzji administracyjnych i ochrony zdrowia konsumenta. Dobrym przykładem ta-
kiej aktywności jest działalność EFSA, która od momentu powstania do końca 2007 r. przygo-
towała blisko 700 naukowych opinii dotyczących bezpieczeństwa żywności dla Komisji Euro-
pejskiej lub poszczególnych krajów członkowskich (Anonim 2007b). Priorytetem najbliższych
lat wydaje się stworzenie w naszym kraju odpowiednich struktur naukowych, które w praktyce
będą realizowały cele zawarte w rzetelnie przeprowadzonej ocenie ryzyka. Aktualna ustawa o
bezpieczeństwie żywności i żywienia daje prawne podstawy do takiej działalności jednostkom
badawczo-rozwojowym resortu zdrowia i rolnictwa.

PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory Pro www.pdffactory.pl/

28 Jan Żmudzki, Jacek Osek

Znaczącym elementem strategii bezpieczeństwa żywności, zwłaszcza na etapie jej produkcji
i przechowywania, jest system analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli zwany syste-
mem HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points). Obowiązek stosowania zasad
analizy zagrożeń i oceny ryzyka żywności został wprowadzony w krajach Unii Europejskiej od
1996 r. (Dyrektywa Rady 93/43/EWG). Doświadczenia ostatnich lat, w tym wyniki kontroli
urzędowych inspekcji wskazują, że wprowadzenie zasad systemu HACCP spowodowało istotną
poprawę jakości produkowanej w Polsce żywności (Michalski 2006, Nitecka 2002). Ogromne
zasługi we wdrażaniu systemu HACCP w Polsce, a zwłaszcza w szkoleniu producentów żywno-
ści i Inspekcji Weterynaryjnej, mają ośrodki naukowe, w tym Państwowy Instytut Weteryna-
ryjny - Państwowy Instytut Badawczy (PIWet-PIB) w Puławach.
Ważnym elementem strategii bezpieczeństwa żywności jest system wczesnego ostrzegania
o niebezpiecznej żywności i paszach zwany systemem RASFF (Rapid Alert System for Food
and Feed), który pozwala organom urzędowej kontroli żywności w całej Unii Europejskiej na
dostęp do wykazu niebezpiecznych dla zdrowia ludzi i zwierząt produktów. Liczba zgłoszeń do
systemu ma tendencję wzrostową od 823 w 2000 r. do 6840 w 2007 r. W roku 2007 (Anonim 2008)
blisko połowa zgłoszeń do RASFF-u to zgłoszenia alarmowe, a także zatrzymania w trakcie
kontroli granicznej (42%). Najwięcej zgłoszeń dotyczyło ryb i owoców morza oraz mięsa i jego
przetworów. Natomiast za największe zagrożenia uznano patogenne mikroorganizmy (20%) i
metale ciężkie (9%).

2. Zapewnienie bezpiecznej żywności

W czasach intensywnej produkcji żywności pochodzenia zwierzęcego (roczna światowa
produkcja mięsa ponad 250 mln ton) trudno jest znaleźć produkt niezawierający pozostałości
chemicznych czy pozbawiony całkowicie zanieczyszczeń mikrobiologicznych. Jednym z pod-
stawowych działań zapewniających bezpieczną jakość żywności jest stała kontrola obecności
substancji szkodliwych oraz patogennych pasożytów, bakterii, wirusów i prionów (Serratosa
2006, Żmudzki 2005).
Dodatkowo presję w kierunku prowadzenia regularnych badań wywołują głośne w ostat-
nich latach przypadki skażeń i zakażeń żywności: dioksynami – Belgia, nitrofenem – Niemcy,
chloramfenikolem – Chiny (Anonim 2002c, Bernard 2002, Hanekamp 2003), czy najbardziej
rozpoznawalny na świecie problem gąbczastej encefalopatii bydła (BSE), którą rozpoznano w
Wielkiej Brytanii w 1986 r. i ewentualnych zagrożeń dla człowieka – wywołania choroby Creutz-
feld’a - Jakoba. Do końca 2008 r. w Polsce stwierdzono 65 przypadków BSE przy łącznej liczbie
3,5 mln przebadanych zwierząt (Anonim 2009). Obecnie, dzięki regularnym badaniom laborato-
ryjnym mózgów bydła rzeźnego w kierunku BSE, odpowiedniej informacji medialnej, a także
rzeczowym wypowiedziom przedstawicieli administracji państwowej i nauki odzyskano zaufa-
nie do wołowiny, a jej spożycie zwiększa się (Polak 2007).
Ciągłe udoskonalanie metod badania i programów kontroli żywności powoduje, że istotnie
zmniejsza się zagrożenie konsumentów. Rozwój nowoczesnych technik analitycznych spowo-
dował, że jesteśmy w stanie oznaczać wiele związków na poziomie nano- i pikogramów w
jednym kilogramie produktu żywnościowego. W badaniach pozostałości leków metody z uży-
ciem spektrometrii mas są obecnie używane jako podstawowe techniki potwierdzające (Solker
2007, Zeleny 2006). Również w zakresie badań mikrobiologicznych żywności zastosowanie
nowoczesnych metod, w tym osiągnięć biologii molekularnej, jest dość powszechne (Justke
2008).


Kryteria gwarancji bezpieczeństwa i jakości żywności pochodzenia zwierzęcego 29

Samo stwierdzenie obecności jakiegoś związku chemicznego często na granicy wykrywal-
ności stosowanych metod czy obecności pojedynczej bakterii nie może być przyczyną dys-
kwalifikacji żywności. Stąd konieczność określenia wartości granicznych bezpiecznych dla
człowieka (Anonim 2006a), a ich wypracowanie zostało powierzone nauce. Tylko wyniki badań
naukowych mogą stanowić podstawę do decyzji administracyjno-prawnych przy ustalaniu
określonych limitów.

3. Program badań kontrolnych pozostałości chemicznych

Badania kontrolne pozostałości chemicznych w żywności to nie tylko zabezpieczenie zdro-
wia konsumentów, ale także spełnianie wymagań obowiązujących w międzynarodowym han-
dlu żywnością. W chwili obecnej jedynie żywność pochodzenia zwierzęcego objęta jest bardzo
szerokim i kompleksowym programem badań kontrolnych. W krajach Unii Europejskiej obo-
wiązują jednolite i nowe zasady organizowania i prowadzenia badań kontrolnych pozostałości
chemicznych w tkankach zwierząt, żywności pochodzenia zwierzęcego, w wodzie i paszach,
które ujęte są w Dyrektywie Rady 96/23/WE z dnia 29 kwietnia 1996 r. (Anonim 1996). Koniecz-
ność prowadzenia takich badań wynika również z Rozporządzenia Rady i Parlamentu Europej-
skiego (2004/882/WE); (Anonim 2004c). W Polsce podstawą prawną do prowadzenia kontroli
pozostałości w żywności pochodzenia zwierzęcego zgodnie z Dyrektywą Rady 96/23/WE jest
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 sierpnia 2006 r. (Anonim 2006b).
W 2004 roku weterynaryjny krajowy program badań kontrolnych pozostałości w tkankach
zwierząt i żywności został uznany za zgodny z Dyrektywą Rady 96/23/WE i zatwierdzony przez
Unię Europejską Decyzją Komisji 2004/449/WE (Anonim 2004a). Dostosowanie programu kon-
troli pozostałości do standardów Unii Europejskiej to ogromny sukces wszystkich środowisk
weterynaryjnych zaangażowanych w organizację i wykonawstwo badań.
Za realizację programu badań pozostałości odpowiedzialne jest Ministerstwo Rolnictwa i
Rozwoju Wsi oraz Inspekcja Weterynaryjna. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że od samego
początku prowadzenia tego rodzaju badań w Polsce, to jest od blisko 40 lat, Państwowy Insty-
tut Weterynaryjny - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach pełni rolę koordynatora, a od
5 lat również Krajowego Laboratorium Referencyjnego. Założenia programu badań pozostało-
ści, jego plan, opracowywane są w PIWet-PIB w Puławach, zatwierdzane do realizacji przez
Głównego Lekarza Weterynarii, a następnie akceptowane przez Komisję Europejską. Również
wyniki badań pozostałości chemicznych są opracowywane w PIWet-PIB i przekazywane do
Głównego Lekarza Weterynarii oraz Komisji Europejskiej.
Badania kontrolne pozostałości realizowane są w Zakładzie Farmakologii i Toksykologii
oraz w Zakładzie Higieny Żywności Pochodzenia Zwierzęcego PIWet-PIB w Puławach i w 8
Zakładach Higieny Weterynaryjnej (ZHW Białystok, Gdańsk, Katowice, Łódź, Olsztyn, Po-
znań, Warszawa i Wrocław).
Ważnym elementem prowadzonych badań jest zapewnienie jakości i wiarygodności stoso-
wanych procedur analitycznych w laboratoriach. PIWet-PIB w Puławach i laboratoria ZHW
biorące udział w badaniach uzyskały w latach 2004–2005 akredytację w Polskim Centrum Akre-
dytacji (PCA). Instytut jako Krajowe Laboratorium Referencyjne stworzył aktywny program
zapewnienia jakości badań, który obejmuje między innymi regularne uczestnictwo w badaniach
biegłości i szkoleniach. Każdego roku PIWet-PIB organizuje ponad 30 badań biegłości dla
laboratoriów regionalnych, jednocześnie sam uczestniczy w ponad 20 organizowanych przez
Wspólnotowe Laboratoria Referencyjne.



W ostatnich latach wiele wysiłku i zaangażowania naukowego Instytutu, a także laborato-
riów ZHW wymagało dostosowanie procedur analitycznych stosowanych w badaniach pozo-
stałości do wytycznych zawartych w Decyzji Komisji 2002/657/WE (Anonim 2002a). Unormo-
wanie to określa kryteria analityczne, w tym zakres walidacji, zarówno dla metod skryningo-
wych, jak i potwierdzających oraz terminy ich wdrożenia do praktyki laboratoryjnej.
Opracowywanie i wdrażanie do praktyki laboratoryjnej nowych metod oznaczania pozosta-
łości stało się jednym z głównych, ciągle aktualizowanych, zadań Krajowego Laboratorium
Referencyjnego.

4. Wyniki badań kontrolnych pozostałości chemicznych

W krajowym programie badań kontrolnych pozostałości od 2004 roku corocznie wyko-
nuje się około 28 tysięcy badań (tab. 1). Próbki do badań pobiera się od świń, bydła, koni,
owiec, drobiu (kury, kurczęta, indyki, kaczki, gęsi), ryb, królików, zwierząt łownych oraz z pro-
duktów zwierzęcych – mleka krowiego, jaj i miodu (tab. 2). Zakres prowadzonych badań obej-
muje ponad 150 związków – od zakazanych do stosowania substancji o charakterze anabolicz-
nym z grupy A (hormony, tyreostatyki) do zanieczyszczeń środowiskowych zaliczanych do
grupy B (metale, pestycydy); (tab. 3). Tylko 0,45% analizowanych próbek oceniana była jako
niezgodna z obowiązującymi przepisami. Tak niewielki odsetek próbek dodatnich pozwala na
bardzo korzystną ocenę żywności pochodzenia zwierzęcego w aspekcie zagrożeń ze strony
niebezpiecznych pozostałości chemicznych.
W Polsce, podobnie jak w całej Unii Europejskiej, stosowanie związków wykazujących
działanie anaboliczne w tuczu zwierząt rzeźnych jest zabronione. Kontrola pozostałości hormo-
nów i tyreostatyków praktycznie nie wykazuje stosowania tych związków w żywieniu zwierząt
w Polsce. W kierunku pozostałości hormonów wykrywane pojedyncze wyniki dodatnie doty-
czyły pochodnych hormonów naturalnych. Przeprowadzone przez Inspekcję Weterynaryjną
postępowania wyjaśniające w gospodarstwach, z których pochodziły próbki niezgodne nie
potwierdziły nielegalnego stosowania tych związków przez hodowców zwierząt, co mogłoby
wskazywać na inną przyczynę pojawienia się wyników niezgodnych, np. nieprawidłowo po-
brane próbki.
W zakresie pozostałości weterynaryjnych produktów leczniczych nie stwierdzano obecno-
ści większości badanych grup leków weterynaryjnych, w tym niedozwolonych do stosowania
w praktyce weterynaryjnej i hodowli (nitrofurany, nitroimidazole, beta-agoniści, neuroleptyki,
leki przeciwrobacze (benzoimidazole, awermektyny) i leki przeciwzapalne. Chloramfenikol (an-

Tabela 1

Krajowy program badań kontrolnych obecności substancji niedozwolonych oraz pozostałości
chemicznych, biologicznych i produktów leczniczych u zwierząt i w żywności pochodzenia
zwierzęcego

Wyniki niezgodne, n (%)
Rok Liczba badań
grupa A grupa B razem
2004 27 647 6 12 129 (0,47)
2005 26 931 5 88 93 (0,34)
2006 27 565 16 108 124 (0,45)
2007 29 675 2 161 163 (0,55)
Źródło: opracowanie własne.



Tabela 2

Zakres badań i plan pobierania próbek, 2008 rok

Liczba zwierząt
Gatunek zwierząt Liczba zwierząt/próbek Liczba zwierząt/próbek
ubijanych/
lub produkt grupa A grupa B
produkcja
razem 5936 (min. 0,4%)
3568 (0,25%)
Bydło 1 413 086 szt.
ferma – 1784 (50%) 2368 (min. 0,15%) 2140
rzeźnia – 1784 (50%)
razem 11 512 (min. 0,05%)
4606 (0,02%)
Świnie 23 015 105 szt. ferma – 232
6906 (min. 0,03%)
(1 próbka na 100 000 zwierząt)
rzeźnia – 4374
razem 100 (min. 0,05%)
Owce/kozy 20 660 szt.
16 (0,01%) 84 (0,04%)
Konie 37 520 szt. razem 403 (decyzja kraju)
razem 4235 (1 próbka na 200 ton)
Kurczęta 841 500 ton 2115 (50%)
2120 (min. 50%)
ferma 422 (1/5) rzeźnia 1693
Indyki 138 790 ton 347 (50%)
353 (min. 50%)
razem 260 (1 próbka na 200 ton, min. = 200 próbek)
Gęsi 24 820 ton 100 (50%)
160 (min. 50%)
razem 240 (1 próbka na 200 ton, min. = 200 próbek)
Kaczki 7 520 ton 100 (50%)
140 (min. 50%)
Ryby 36 000 ton
130 (1/3) 470 (2/3)
razem 2470 (1 próbka na 15.000 ton)
Mleko 11 761 400 ton 2030 (min. 70%) 440 (min. 30%)
grupa A6, B1, B2a, B2e grupa B3a, B3b, B3c, B3d
Jaja 448 000 ton 395 (min. 70%) 235 (min. 30%)
grupa A6, B1, B2b grupa B3a, B3c
razem 135 (min. 10 próbek na 300 ton)
Króliki 2 290 ton
34 (min. 30%) 101 (min. 70%)
Zwierzęta łowne razem 100
brak danych
fermowe 20 (min. 20%) 80 (min. 70%)
Zwierzęta łowne 281 264 szt. razem 180 (grupa B3)
razem 260
(100 próbek na pierwsze 3000 ton+ 1 próbka na każde następne
Miód 16 228 ton 300 ton)
190 (min. 50%) 70 (min. 50%)
grupa A6, B1, B2c, B2f grupa B3a, B3b, B3c
Przywożone produkty pochodzenia
zgodnie z zaleceniami Głównego Lekarza Weterynarii
zwierzęcego



Tabela 3

Wykaz grup związków i związków objętych programem badań kontrolnych pozostałości
chemicznych

GRUPA A – Substancje wykazujące działanie anaboliczne oraz substancje, których stosowanie
u zwierząt jest niedozwolone
A1 Stilbeny, pochodne stilbenów oraz
dietylostilbestrol, dienestrol, hexestrol
ich sole i estry
tiouracyl, tapazol, metylotiouracyl, propylotiouracyl,
A2 Substancje tyreostatyczne
fenylotiouracyl
19-nortestosteron, trenbolon, estradiol, testosteron, octan
medroksyprogesteronu, metylotestosteron, etynyloestradiol,
A3 Sterydy
boldenon, metylobodenon, stanozolol, octan megestrolu,
octan chlormadinonu
A4 Laktony kwasu rezorcylowego,
metabolity zeranolu
w tym zeranol
A5 Beta-agoniści klenbuterol, salbutamol, mabuterol, mapenterol, terbutalina
metabolity nitrofuranów (AMOZ, AOZ, SEM, ADH),
A6 Substancje farmakologicznie
nitrofurany (furazolidon, nitrofurantoina, nitrofurazon,
czynne, które są określone w
furaldaton), chloropromazyna, metronidazol, dimetridazol,
załączniku nr 4 Rozporządzenia
ronidazol, ipronidazol, metabolity nitroimidazoli (HMMNI,
Komisji 2377/90/WE
MNZOH), chloramfenikol
GRUPA B – Produkty lecznicze, w tym substancje niedozwolone, które mogły być użyte do
celów weterynaryjnych, zanieczyszczenia chemiczne oraz inne zanieczyszczenia
B1 Substancje przeciwbakteryjne, w tym antybiotyki, sulfonamidy, chinolony
sulfametazyna, sulfamerazyna, sulfadimetoksyna,
B1 Sulfonamidy sulfadiazyna, sulfametoksazol, sulfametoksypirydazyna,
sulfatiazol, sulfacetamid
B1 Fluorochinolony enrofloksacyna, ciprofloksacyna
chlorotetracyklina, doksycyklina, oksytetracyklina,
B1 Tetracykliny
tetracyklina
B1 Streptomycyna streptomycyna
B1 Penicyliny amoksycyklina, ampicylina
B2 Inne produkty lecznicze
B2a Leki przeciwrobacze
iwermektyna, abamektyna, doramektyna, eprinomektyna,
B2a Makrocykliczne laktony
moksydektyna
albendazol, fenbendazol, flubendazol, kambendazol,
B2a Benzoimidazole
mebendazol, oksybendazol, tiabendazol, triklabendazol
amprolium, dekokwinat, diklazuril, halofuginon, kazuril,
B2b Kokcydiostatyki lazalocyd, maduramycyna, monenzyna, narazyna,
nikarbazyna, robenidyna, salinomycyna, semduramycyna
bifentryna, cyflutryna, cyhalotryna cypermetryna,
B2c Pyretroidy i karbaminiany deltametryna, permetryna, fenwalerat, fluwalinat,
permetryna, karbaryl, propoksur
B2d Neuroleptyki azaperon, karazolol
4-metylaminoantypiryna, 5-hydroksyfluniksyna, diklofenak,
B2e Niesterydowe leki przeciwzapalne fenylobutazon, fluniksyna, karprofen, kwas mefenamowy,
(NLPZ) kwas tolfenamowy, meloksykam, naproksen,
oksfenylobutazon, wedaprofen



cd. tab. 3
betametazon, deksametazon, flumetazon,
B2f Kortykosteroidy
metyloprednizolon, prednizolon, triamcinolonu acetonid
B2f Akarycydy amitraza
B3 Zanieczyszczenia chemiczne i inne zanieczyszczenia
DDT i metabolity, a, b, g – HCH, HCB, aldryna, dieldryna,
B3a Pestycydy chloroorganiczne endryna, heptachlor, hept. epoksyd, chlordan,
i polichlorowane bifenyle (PCB) bromopropylat, PCB 28, PCB 52, PCB 101, PCB 118, PCB
138, PCB 153, PCB 180
chlorfenwinfos, chlorpiryfos, chlorpiryfos metylowy,
B3b Pestycydy fosforoorganiczne diazynon, dichlorfos, fenchlorfos, kumafos, paration,
paration metylowy, trichlorfon
B3c Pierwiastki toksyczne Pb – ołów, Cd – kadm, Hg – rtęć, As – arsen
B3d Mikotoksyny ochratoksyna A, aflatoksyna M1
B3e Barwniki zieleń malachitowa i zieleń leukomalachitowa

tybiotyk niedozwolony do stosowania u zwierząt żywnościowych) stwierdzano jedynie w 1-3
próbkach na ponad 2 tysiące przebadanych. Warto w tym miejscu przypomnieć, że w roku 2004
stwierdzono podobną liczbę próbek z obecnością chloramfenikolu w krajowych produktach
żywnościowych i 29 próbek niezgodnych (36%) w miodzie importowanym z Chin.
Pozostałości innych leków przeciwbakteryjnych wykryto w około 0,4% przebadanych w
tym kierunku próbek. Pozostałości leków przeciwbakteryjnych to najczęściej oznaczane związ-
ki w badaniach monitoringowych prowadzonych we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Jak
wynika z raportu Komisji Europejskiej w roku 2005 w 25 krajach UE ponad 50% wszystkich
wyników niezgodnych stanowiły pozostałości leków przeciwbakteryjnych (Anonim 2006c). W
kolejnych latach wyniki były podobne.
Pozostałości sulfonamidów stanowią aktualnie dość poważny problem higieniczno-toksy-
kologiczny. W próbkach miodu badanych w kierunku sulfonamidów pozostałości tych związ-
ków oscylują wokół 10% badanych próbek.
Niepokojący od 2 lat jest wzrost liczby wyników niezgodnych w zakresie pozostałości
kokcydiostatyków w tkankach drobiu i jajach kurzych. W roku 2007 wykryto 14 takich wyni-
ków, co stanowi blisko 15% wszystkich niezgodnych (tab. 4).
Stosunkowo niekorzystnie wypada również ocena badań pozostałości zieleni malachitowej
i jej metabolitu – zieleni leukomalachitowej – w rybach. Obecność tych barwników wykrywa się
w ponad 10% badanych próbek, z tego połowa wyników niezgodnych dotyczy ryb z importu
oraz próbek pobieranych w trakcie działań wyjaśniających dokonywanych przez Inspekcję
Weterynaryjną po stwierdzeniu wyników niezgodnych.
Wnikliwa ocena wyników badań dotycząca zanieczyszczeń środowiskowych (środki ochro-
ny roślin, polichlorowane bifenyle – PCB, pierwiastki toksyczne) wskazała na występowanie
niskich stężeń tych związków, często na poziomie wykrywalności stosowanych metod anali-
tycznych. Mimo powszechnego stwierdzania obecności pestycydów chloroorganicznych (>
70%) i PCB (> 50%) ich stężenia były najczęściej na poziomie setnych i tysięcznych części
mg · kg-1, co stanowi zaledwie kilka procent wartości limitowanych dla tych związków. Również
niskie były stężenia ołowiu, kadmu, rtęci i arsenu w mięśniach badanych zwierząt oraz mleku,
jajach i miodzie. Jedynie zawartość ołowiu i kadmu w wątrobie zwierząt, głównie zwierząt łownych,
mogły budzić zastrzeżenia higieniczno-toksykologiczne. Odsetek wyników niezgodnych u



Tabela 4

Zestawienie zbiorcze wyników niezgodnych (non-compliant) wykrytych w Polsce w 2007 roku
w ramach krajowego programu badań kontrolnych pozostałości chemicznych

Grupa Gatunek Liczba
Związki wykryte Rodzaj próbek
związków zwierząt próbek
Plan – próbki ukierunkowane (target)
B1 substancje przeciwbakteryjne bydło mięśnie/nerki 8
B1 substancje przeciwbakteryjne świnie mięśnie/nerki 8
B1 substancje przeciwbakteryjne konie nerka 1
B1 substancje przeciwbakteryjne kury mięśnie/wątroba 2
B1 substancje przeciwbakteryjne kurczęta wątroba 4
B1 substancje przeciwbakteryjne bydło mleko surowe 4
B1 substancje przeciwbakteryjne ryby mięśnie 1
B1 tetracykliny kurczęta mięśnie 1
B2b kokcydiostatyki kurczęta wątroba 10
B2b kokcydiostatyki kury jaja kurze 4
B2e NLPZ konie mięśnie 1
B3a pestycydy chloroorganiczne zwierzęta łowne tłuszcz 2
B3a pestycydy chloroorganiczne ryby mięśnie 1
B3c kadm ( b) bydło mięśnie/wątroba 5
B3c kadm ( b) świnie mięśnie/wątroba 8
B3c ołów ( b) świnie wątroba 2
B3c kadm ( b) konie mięśnie 4
B3c kadm ( b) zwierzęta łowne mięśnie/wątroba 16
B3c ołów ( b) zwierzęta łowne mięśnie 5
B3d ochratoksyna a świnie nerki 4
zieleń malachitowa
B3e ryby mięśnie 8
i leukomalachitowa
Razem 99
Plan – próbki podejrzane (suspect)
A6 chloramfenikol bydło mocz 2
B1 substancje przeciwbakteryjne bydło mięśnie/nerki 3
B1 substancje przeciwbakteryjne konie mięśnie 1
B1 substancje przeciwbakteryjne kurczęta wątroba 1
B1 sulfonamidy pszczoły miód 7
B1 tetracykliny kury jaja kurze 1
B2b kokcydiostatyki kury jaja kurze 1
B2b kokcydiostatyki kury pasza 7
B3c kadm ( b) świnie wątroba 10
B3c ołów ( b) świnie wątroba 3
zieleń malachitowa
i leukomalachitowa
Razem 59
Plan – próbki import
B3c arsen (as) ryby mięśnie 1
B3c rtęć (hg) ryby mięśnie 1
zieleń malachitowa
i leukomalachitowa
Razem 5



zwierząt łownych był bliski 10%.
Ogólna pozytywna ocena wyników badań pozostałości zyskuje w pełni potwierdzenie w
aktualnych raportach Komisji Europejskiej, które dotyczą podobnych programów realizowa-
nych w 27 krajach Unii Europejskiej, a także w porównaniu z innymi wynikami badań monitorin-
gowych (Courtheyn 2002, Hanekamp 2003, Kennedy 2000, Mc Evoy 2002, Nasreddine 2002,
Reybroeck 2003, Serratosa 2006, Żmudzki 2005).

5. Kontrola mikrobiologiczna żywności pochodzenia zwierzęcego

Oprócz opisanej wyżej kontroli pozostałości chemicznych istotnym elementem zapewnie-
nia bezpieczeństwa żywności jest również gwarancja jej właściwego stanu mikrobiologiczne-
go, związanego z brakiem czynników biologicznych, a zwłaszcza chorobotwórczych lub poten-
cjalnie patogennych bakterii lub pasożytów. Czynniki te stanowią wciąż najczęstszą przyczynę
schorzeń pokarmowych ludzi zarówno w Polsce, jak i innych krajach Unii Europejskiej. Problem
ten został zauważony na poziomie unijnym, poprzez powołanie wspomnianym wyżej rozpo-
rządzeniem 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiego Urzędu Bezpieczeństwa
Żywności (EFSA) odpowiedzialnego za monitoring mikrobiologiczny żywności, zwłaszcza w
aspekcie występowania w niej czynników o charakterze zoonotycznym, których źródłem są
zwierzęta zarówno żywnościowe, jak i wolnożyjące (Anonim 2002b). Wszystkie kraje człon-
kowskie Unii Europejskiej oraz niektóre inne na zasadzie dobrowolności (np. Szwajcaria, Nor-
wegia, Islandia) są zobligowane Dyrektywą 2003/99/EC z dnia 17 listopada 2003 r. do prowadze-
nia badań, m.in., żywności pochodzenia zwierzęcego w kierunku obecności niepożądanych
czynników biologicznych (Anonim 2003). Dane te są następnie zbierane i przetwarzane przez
EFSA, która co roku wydaje w formie drukowanej i elektronicznej raport dotyczący chorób
odzwierzęcych (zoonoz) i czynników skażenia mikrobiologicznego żywności oraz występują-
cych schorzeń pokarmowych u ludzi. Również w tym miejscu należy podkreślić duże zaangażo-
wanie PIWet-PIB w Puławach w tych pracach, którego przedstawiciel jest stałym członkiem
odpowiedniej grupy doradczej EFSA.
Celem zwiększenia stopnia ochrony zdrowia publicznego oraz uniknięcia rozbieżności w
interpretacji uzyskiwanych wyników mikrobiologicznego badania żywności ustalono zharmo-
nizowane kryteria bezpieczeństwa dotyczące oceny produktów żywnościowych, zwłaszcza
pod względem obecności określonych mikroorganizmów chorobotwórczych. Kryteria te poda-
ne są w Rozporządzeniu Komisji (WE) Nr 1441/2007 z dnia 5 grudnia 2007 r. w sprawie kryteriów
mikrobiologicznych dotyczących środków spożywczych (Anonim 2007c). Zawarte w nich
wymagania stanowią też wskazówkę do akceptowania żywności, postępowania z nią oraz dys-
trybucji. Stosowanie wspomnianych kryteriów powinno także stanowić integralną część pro-
cesu wdrażania procedur opartych na wspomnianych na wstępie zasadach HACCP oraz in-
nych środków kontroli higieny.
Bezpieczeństwo żywności zapewnia się głównie poprzez podejście zapobiegawcze, np.
wdrażanie dobrej praktyki higienicznej oraz stosowanie procedur HACCP. Zgodnie z artykułem
4 rozporządzenia (WE) Nr 852/2004 w sprawie higieny środków spożywczych producenci i
dystrybutorzy żywności są zobowiązani do zachowania zgodności z kryteriami mikrobiologicz-
nymi (Anonim 2004b). Powinno to obejmować badanie określonej liczby i rodzajów próbek, a
uzyskane wyniki stanowić podstawę do wprowadzania działań naprawczych lub zapobiegaw-
czych. Rozporządzenie (WE) Nr 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia
2004 r. w sprawie kontroli urzędowych zobowiązuje kraje członkowskie UE do zagwarantowa-



nia, aby kontrole te były przeprowadzane regularnie, w oparciu o zagrożenia wynikające m.in. z
prowadzonej analizy ryzyka oraz z właściwą częstotliwością (Anonim 2004c). Badania takie
powinny być wykonywane na właściwych etapach produkcji, przetwarzania i dystrybucji żyw-
ności, w celu zapewnienia przestrzegania ustanowionych kryteriów mikrobiologicznych, a w
rezultacie zagwarantowania bezpieczeństwa konsumentów przez przedsiębiorstwa sektora spo-
żywczego.
Podobnie jak w przypadku oznaczeń pozostałości chemicznych, również badania mikrobio-
logiczne żywności prowadzone są przez wysoko kwalifikowany personel laboratoriów Inspek-
cji Weterynaryjnej lub innych laboratoriów zatwierdzonych do wykonywania badań urzędo-
wych. Laboratoria te potwierdzają swoje kompetencje poprzez posiadanie akredytacji Polskie-
go Centrum Akredytacji, jak również uczestnicząc w badaniach biegłości (PT) organizowanych
i nadzorowanych przez Krajowe Laboratoria Referencyjne (NRL) zlokalizowane w PIWet-PIB w
Puławach. Z drugiej strony NRL są również oceniane przez PCA, jak też biorą udział w PT
przeprowadzanych przez Wspólnotowe Laboratoria Referencyjne (CRL).
Zakres i wyniki badań żywności przeprowadzonych w Zakładzie Higieny Żywności Pocho-
dzenia Zwierzęcego PIWet-PIB w latach 2004–2007 przedstawione są w tabelach 5 i 6. Wynika
z nich, że tylko niewielki odsetek próbek nie spełniał obowiązujących kryteriów mikrobiologicz-
nych. Liczba takich próbek systematycznie jednak malała na przestrzeni ostatnich lat, a poje-
dyncze wyniki dodatnie dotyczyły obecności Salmonella spp., Listeria monocytogenes oraz
liczby gronkowców koagulazo-dodatnich. W 2007 r. stwierdzono zaledwie jedną próbkę nie-
spełniającą kryteriów ustalonych Rozporządzeniem Komisji (WE) Nr 1441/2007. Obserwowano
natomiast obecność w niektórych próbkach Campylobacter spp., jednak drobnoustrój ten nie
jest uwzględniony we wspomnianych unijnych kryteriach mikrobiologicznych, a liczba anali-

Tabela 5

Kategorie żywności badanej w kierunku zanieczyszczeń mikrobiologicznych w PIWet-PIB
w Puławach w latach 2004–2007

Liczba (%) próbek badanych
Kategoria żywności
2004 2005 2006 2007
Wędliny surowe i surowo wędzone (n = 46) 24 (52,2) 11 (23,9) 10 (22,2) 1 (1,7)
Wędliny pozostałe (n = 112) 61 (54,5) 43 (38,4) 7 (6,2) 1 (0,9)
Konserwy mięsne pasteryzowane (n = 147) 94 (63,9) 38 (25,9) 15 (10,2) 0 (0)
Konserwy mięsne sterylizowane (n = 9) 4 (44,4) 3 (33,3) 2 (22,2) 0 (0)
Wyroby garmażeryjne (n = 22) 16 (72,7) 5 (22,7) 1 (4,6) 0 (0)
Gotowe potrawy kulinarne (n = 25) 17 (68,0) 4 (16,0) 4 (16,0) 0 (0)
Mięso surowe wołowe (n = 45) 19 (42,2) 11 (24,4) 11 (24,4) 4 (9,0)
Mięso surowe wieprzowe (n = 57) 31 (54,4) 15 (26,3) 9 (15,8) 2 (3,5)
Mięso surowe drobiowe (n = 127) 78 (61,5) 29 (22,8) 11 (8,9) 9 (6,8)
Wymazy z powierzchni półtusz wołowych
96 (61,9) 33 (21,3) 15 (9,7) 11 (7,1)
i wieprzowych oraz tuszek drobiowych (n = 155)
Ryby i przetwory rybne (n = 58) 32 (55,2) 16 (27,6) 7 (12,0) 3 (5,2)
Owoce morza (n = 11) 0 (0) 0 (0) 4 (36,4) 5 (63,6)
Jaja i przetwory jajeczne (n = 19) 8 (42,1) 5 (26,3) 5 (26,3) 1 (5,3)
Produkty pszczele (n = 29) 20 (69,0) 7 (24,1) 2 (6,9) 0 (0)
Żelatyna spożywcza (n = 5) 2 (40,0) 3 (60,0) 0 (0) 0 (0)



Tabela 6

Wyniki badań mikrobiologicznych żywności wykonanych w PIWet-PIB w Puławach
w latach 2004–2007

Liczba (%) próbek
Kierunek badania niespełniających wymagań
2004 2005 2006 2007
Obecność Salmonella spp. (n = 451) 25 (5,5) 14 (3,1) 27 (5,9) 0 (0)
Obecność Listeria monocytogenes (n = 127) 3 (2,4) 3 (2,4) 1 (0,8) 0 (0)
Obecność Escherichia coli O157 (n = 12) 0 (0) 0 (0) 1 (8,3) 0 (0)
Obecność Campylobacter spp. (n = 11) 0 (0) 0 (0) 0 (0) 4 (36,4)
Obecność Vibrio parahaemolyticus (n = 11) 0 (0) 0 (0) 0 (0) 0 (0)
Obecność beztlenowych bakterii
9 (3,3) 2 (0,7) 0 (0) 0 (0)
przetrwalnikujących (n = 276)
Liczba koagulazo-dodatnich
21 (10,6) 10 (5,0) 7 (3,5) 1 (0,5)
Staphylococcus spp. (n = 199)
Liczba Enterobacteriaceae (n = 55) 0 (0) 0 (0) 0 (0) 0 (0)
Liczba bakterii z grupy coli (n = 241) 8 (3,3) 10 (4,1) 3 (1,2) 0 (0)
Liczba Escherichia coli (n = 135) 0 (0) 0 (0) 0 (0) 0 (0)
Liczba Listeria monocytogenes (n = 45) 2 (4,4) 2 (4,4) 0 (0) 0 (0)

zowanych próbek była zbyt niska, aby wyciągać znaczące wnioski. Można zatem stwierdzić, że
badana żywność była bezpieczna pod względem mikrobiologicznym i nie stanowiła zagrożenia
dla konsumentów.
Istotną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa konsumentów odgrywają także prowadzone w
Polsce i innych krajach członkowskich UE programy monitoringowe, pozwalające na określe-
nie występowania niektórych drobnoustrojów chorobotwórczych lub potencjalnie patogen-
nych u zwierząt żywnościowych. Programy takie dotyczyły w ostatnich latach oznaczania
obecności pałeczek Salmonella u drobiu i świń, jak również termotolerancyjnych Campylo-
bacter u brojlerów i w tuszkach drobiowych (Anonim 2003). Badania takie pozwalają określić
ewentualny stopień zagrożenia zdrowia konsumentów wspomnianymi czynnikami mikrobiolo-
gicznymi, co jest istotnym elementem strategii bezpieczeństwa żywności, uwzględniającej ana-
lizę ryzyka i podejście „od pola do stołu”. Dodatkowo, prowadzone w naszym kraju na szeroką
skalę mikrobiologiczne badania monitoringowe sprawiają, że żywność jest bezpieczna dla zdro-
wia publicznego zarówno w kraju, jak i na poziomie Wspólnotowym.

6. Podsumowanie

Prowadzone corocznie badania pozostałości chemicznych w żywności pochodzenia zwie-
rzęcego oraz regularnej kontroli mikrobiologicznej pozwalają ocenić ją jako bezpieczną dla
konsumenta. Opracowany weterynaryjny krajowy program badań kontrolnych żywności po-
chodzenia zwierzęcego jest na bieżąco dostosowywany do wymagań Komisji Europejskiej i
gwarantuje Polsce pełny dostęp do światowych rynków żywności.
Istotną rolę w zapewnieniu właściwej jakości zdrowotnej produktów pochodzenia zwierzę-
cego i ochronie zdrowia publicznego pełni Państwowy Instytut Weterynaryjny - Państwowy
Instytut Badawczy w Puławach reprezentujący nauki rolnicze.



Literatura

1. Anonim, 1996. Council Directive 96/23/EC of 29 April 1996 on measures to monitor certain substan-
ces and residues thereof in live animals and animal products and repealing. Directives 85/358/EEC,
86/469/EEC and Decision 89/187/EEC and 91/664/EEC. O.J., L 125: 10-31.
2. Anonim, 2002a. Commission Decision 2002/657/EC of 12 August 2002 implementing Council Di-
rective 96/23/EC concerning the performance of analytical methods and the interpretation of results.
O.J., L 221: 8-36.
3. Anonim, 2002b. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) 178/2002 z dnia 28 stycz-
nia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europej-
ski Urząd ds. bezpieczeństwa żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa
żywności. Dz. U., L 31, 1-24.
4. Anonim, 2002c. SANCO 3269/2008 Report on the “Nitrofen incident” in Germany in May/June
2002, RASFF notification, 215-add 37.
5. Anonim, 2003. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/99/WE z dnia 17 listopada 2003
w sprawie monitorowania chorób odzwierzęcych i odzwierzęcych czynników chorobotwórczych,
zmieniająca decyzję Rady 90/424/EWG i uchylająca Dyrektywę Rady 92/117/EEC. Dz. U., L 325,
31-40.
6. Anonim, 2004a. Commission Decision 2004/449/EC of 29 April 2004 approving the residues moni-
toring plans submitted by the Czech Republic, Estonia, Cyprus, Latvia, Hungary, Malta, Poland,
Slovenia and Slovakia in accordance with Council Directive 96/23/EC, O.J., L 155: 86-89.
7. Anonim, 2004b. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) 852/2004 z dnia 29 kwiet-
nia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych, Dz. U., L 139, 1-54.
8. Anonim, 2004c. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) 882/2004 z dnia 29 kwiet-
nia 2004 r. w sprawie kontroli międzynarodowych przeprowadzanych w celu sprawdzenia zgodno-
ści z prawem paszowym i żywnościowym oraz regułami dotyczącymi zdrowia zwierząt i dobro-
stanu zwierząt. Dz. U., L 165, 1-141.
9. Anonim, 2006a, Rozporządzenie Komisji 2006/1881/WE z dnia 19 grudnia 2006 r. ustalające naj-
wyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych. Dz. U.,
L 364, 5-24
10. Anonim, 2006b. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 lipca 2006 r.
w sprawie sposobu postępowania z substancjami niedozwolonymi, pozostałościami chemicznymi,
biologicznymi, produktami leczniczymi i skażeniami promieniotwórczymi u zwierząt i w produk-
tach pochodzenia zwierzęcego. Dz. U., 147, 1067, 7631-7638.
11. Anonim, 2006c. SANCO 1313/2008 Report for 2005 on the results of residue monitoring in food
of animal origin in the Members States. European Commission, SANCO, 3635
12. Anonim, 2006d, Ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia z dnia 25 sierpnia 2006. Dz. U.,
171, 1225, 8845-8883.
13. Anonim, 2007a, Decyzja Komisji z dnia 19 lipca 2007 r. w sprawie wkładu finansowego Wspólnoty
na rzecz badania dotyczącego występowania i oporności przeciwdrobnoustrojowej Campylobacter
spp. w stadach brojlerów oraz występowania Campylobacter spp. i Salmonella spp. w tuszach
brojlerów, prowadzonego w państwach członkowskich. Dz. U., L 190, 25-37.
14. Anonim, 2007b. EFSA Annual Report, 2007, EFSA 2008.
15. Anonim, 2007c. Rozporządzenie Komisji (WE) 1441/2007 z dnia 5 grudnia 2007 r. zmieniające
Rozporządzenie 2073/2005 w sprawie kryteriów mikrobiologicznych dotyczących środków spo-
żywczych. Dz. U., L 322, 21-29.
16. Anonim, 2008. Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF). Annual Report, 2007, European
Commission.
17. Anon., 2009. Krajowe Laboratorium Referencyjne dla BSE i trzęsawki. PIWet-PIB w Puławach,
informacja ustna.



18. B e r n a r d A., B r o e c k a e r t F., D e P o o r t e r G., D e C o c k A., H e r m a n s C., S a-
e g e r m a n C., H o u i n s G., 2002. The Belgian PCB/Dioxin incident: Analysis of the food chain
contamination and health risk evaluation. Environ. Res. A, 88: 1-18.
19. C o u r t h e y n D., L e B i z e c B., B r a m b i l l a G., D e B r a b a n d e r H. F., C o b b a e r t E.,
V a n de W i e l e M., V e r c a m m e n J., D e W a s c h K., 2002. Recent developments in the
use and abuse of growth promoters. Analyt. Chim. Acta, 473, 71-82.
20. H a n e k a m p J. C., F r a p p o r t i G., O l i e m a n K., 2003. Chloramphenicol, food safety and
precautionary thinking in Europe. Environ. Liability, 11: 209-221.
21. J u s t k e A., T h o m m a B. P. H. J., L i e v e n s B., 2008. Recent advances in molecular techniques
to study microbial communities in food-associated matrices and processes. Food Microbiology, 25:
745-761.
22. K e n n e d y D. G., C a n n a v a n A., M c C r a c k e n R. J., 2000. Regulatory problems caused
by contamination, a frequently overlooked cause of veterinary drug residues. J. Chromat., A, 882:
37-52.
23. M c E v o y J. D. G., 2002. Contamination of animal feeding stuffs as a cause of residues in food:
a review of regulatory aspects, incidence and control. Analyt. Chim., Acta, 473: 3-26.
24. M i c h a l s k i M., 2006. Mleko: zagrożenia chemiczne i środki zapobiegawcze w systemie HACCP.
Bezpiecz. Hig. Żywn., 40(11): 28-29.
25. N a s r e d d i n e L., P a r e n t - M a s s i n D., 2002. Food contamination by metals and pesticides
in the European Union. Should we worry? Toxicol. Letters, 127: 29-41.
26. N i t e c k a E., 2002. Higiena środków spożywczych. Prawo żywnościowe Unii Europejskiej.
FAPA, wyd. II, Warszawa.
27. P o l a k M. P., R o l a J., Ż m u d z i ń s k i J. F., 2007. Gąbczasta encefalopatia bydła (BSE) –
aktualna sytuacja epizootyczna, planowane zmiany w zakresie kontroli i zwalaczania choroby.
Magazyn Wet., 16(129): 37-40.
28. R e y b r o e c k W., 2003. Residues of antibiotics and sulphonamides in honey on the Belgian market.
Apiacta, 38: 23-30.
29. S e r r a t o s a J., B l a s s A., R ig a n B., M o n g r e l l B., R i g a n T., T o r t a d e s M.,
T o l o s a E., A g i l a r C., R i b o O., B a l a g e J., 2006. Residues from veterinary medicinal
products, growth promoters and performance enhancers in food-producing animals: a European
Union perspective. Rev. Sci. Tech. Off. Int. Epiz., 25: 637-653.
30. S o l k e r A. A. M., Z u i d e m a T., N i e l e n M. W. F., 2007. Residue analysis of veterinary drugs
and growth-promoting agents. Trends Analyt. Chem., 26(10): 967-979.
31. Z e l e n y R., U l b e r t h F., G o w i k P., P o l z e r J., G i n k e l L. A., E m o n s H., 2006.
Developing new reference materials for effective veterinary drug-residue testing in food-producing
animals. Trends Analyt. Chem., 25(9): 927-936.
32. Ż m u d z k i J., N i e w i a d o w s k a A., W o j t o ń B., 2005. Weterynaryjny krajowy program
badań kontrolnych pozostałości w tkankach zwierząt i żywności pochodzenia zwierzęcego. Med.
Wet., 61: 649-653.

Adres do korespondencji:

prof. dr hab. Jan Żmudzki
Państwowy Instytut Weterynaryjny - PIB
Al. Partyzantów 57
24-100 Puławy
tel.: (081) 886-30-00
e-mail: zmudzki@piwet.pulawy.pl


3 1 1

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to 3 1 1

Similar to 3 1 1 (20)

3 1 1