SlideShare a Scribd company logo

Technik.rolnik 321[05] z3.01_u

•
•
Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

14

Education
1 of 59
Download to read offline
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Ewa Marciniak-Kulka Organizowanie i wykonywanie prac związanych z Ŝywieniem zwierząt 321[05].Z3.01 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1 Recenzenci: mgr inŜ. Janina Kłap mgr inŜ. Justyna Zdunek Opracowanie redakcyjne: mgr inŜ. Ewa Marciniak-Kulka Konsultacja: mgr Rafał Rzepkowski Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[05].Z3.01, „Organizowanie i wykonywanie prac związanych z Ŝywieniem zwierząt”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik rolnik. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 2 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 4 3. Cele kształcenia 5 4. Materiał nauczania 6 4.1. Znaczenie składników pokarmowych w Ŝywieniu zwierząt 6 4.1.1. Materiał nauczania 6 4.1.2. Pytania sprawdzające 13 4.1.3. Ćwiczenia 14 4.1.4. Sprawdzian postępów 15 4.2. Charakterystyka pasz, sposoby ich przygotowania i zadawania 16 4.2.1. Materiał nauczania 16 4.2.2. Pytania sprawdzające 27 4.2.3. Ćwiczenia 27 4.2.4. Sprawdzian postępów 28 4.3. Normowanie i dawkowanie pasz dla zwierząt 29 4.3.1. Materiał nauczania 29 4.3.2. Pytania sprawdzające 35 4.3.3. Ćwiczenia 35 4.3.4. Sprawdzian postępów 37 4.4. Pozyskiwanie pasz, gospodarowanie nimi i koszty Ŝywienia 38 4.4.1. Materiał nauczania 38 4.4.2. Pytania sprawdzające 50 4.4.3. Ćwiczenia 50 4.4.4. Sprawdzian postępów 51 5. Sprawdzian osiągnięć 53 6. Literatura 58
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 3 1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy związanej z organizowaniem i wykonywaniem prac związanych z Ŝywieniem zwierząt. Poprzez studiowanie poradnika powinieneś poznać zasady racjonalnego Ŝywienia zwierząt gospodarskich, wartość pasz i techniki ich stosowania. W poradniku znajdziesz: −−−− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, −−−− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, – materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia załoŜonych celów kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej, – zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści, – ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne, – sprawdzian postępów, – sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie materiału całej jednostki modułowej, – wykaz literatury uzupełniającej. JeŜeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność. Po zrealizowaniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej. Schemat układu jednostek modułowych 321[05].Z3.01 Organizowanie i wykonywanie prac związanych z Ŝywieniem zwierząt 321[05].Z3.02 Organizowanie i prowadzenie produkcji zwierzęcej 321[05].Z3 Produkcja zwierzęca 321[05].Z3.03 Organizowanie produkcji zwierzęcej metodami ekologicznymi
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 4 2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − korzystać z róŜnych źródeł informacji, − posługiwać się podstawowymi programami komputerowymi i siecią Internet, − wykorzystywać wiedzę i umiejętności zawarte w jednostkach modułowych zrealizowanych wcześniej, − wykorzystywać kontekstowo wiedzę biologiczną, − posługiwać się podstawowymi metodami planowania i analizy, − zachowywać zasady bhp, p.poŜ., − oceniać przestrzeganie zasad ochrony środowiska, − prezentować swoje prace i osiągnięcia, − oceniać skutki błędnych decyzji technologicznych, − podejmować decyzje.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 5 3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − określić znaczenie składników organicznych i nieorganicznych w Ŝywieniu zwierząt, − wyjaśnić terminologię: pasza, racjonalne Ŝywienie zwierząt, − dokonać podziału pasz oraz określić ich wartość pokarmową, − określić mierniki do określania pokarmowej wartości pasz oraz pokarmowych potrzeb zwierząt, − scharakteryzować i rozpoznać rodzaje pasz oraz określić róŜnice między poszczególnymi rodzajami, − zastosować metody konserwacji, przechowywania i przyrządzania pasz dla zwierząt, − ustalić zapotrzebowanie pokarmowe dla zwierząt w zaleŜności od gatunku i kierunku uŜytkowania, − zadać pasze zwierzętom gospodarskim, − określić czynniki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt, − zastosować wymagania Unii Europejskiej dotyczące produkcji i uŜytkowania pasz, − obliczyć koszt Ŝywienia zwierząt gospodarskich, − zastosować programy komputerowe do wspomagania Ŝywienia zwierząt gospodarskich.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 6 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Znaczenie składników pokarmowych w Ŝywieniu zwierząt 4.1.1. Materiał nauczania śywienie zwierząt jest jedną z waŜniejszych dziedzin nauk rolniczych, poniewaŜ w znaczący sposób wpływa na efektywność produkcji zwierzęcej. Aby uzyskać odpowiedni wynik produkcyjny zwierzęta powinny być Ŝywione z uwzględnieniem ich fizjologicznych i anatomicznych preferencji. Mówimy równieŜ, Ŝe Ŝywienie zwierząt powinno być racjonalne. Znaczy to, Ŝe powinny one otrzymywać pasze, które są w stanie zjeść, w ilościach zapewniających odpowiedni efekt produkcyjny i tak dobrane, aby ekonomiczny koszt tych pasz zapewniał opłacalność produkcji. Z Ŝywieniem zwierząt związanych jest szereg czynności rolnika wynikających z jego wiedzy i umiejętności. Dotyczą one znajomości wartości Ŝywieniowej pasz, preferencji paszowych zwierząt, planowania Ŝywienia, czynności związanych z przygotowaniem i zadawaniem pasz, obserwacji odpowiednich zachowań zwierząt korzystających z tych pasz i analizy stosowanego Ŝywienia. Aby zacząć poznawanie zasad Ŝywienia zwierząt naleŜy, zorientować się, jakie składniki pokarmowe potrzebne są zwierzęciu i jaką mają wartość Ŝywieniową. O wartości Ŝywieniowej paszy decyduje przede wszystkim jej skład chemiczny. Istotne znaczenie dla hodowcy ma znajomość roli poszczególnych składników chemicznych znajdujących się w paszach. Dostarczenie zwierzęciu poŜywienia o odpowiednim składzie chemicznym zapewnia nie tylko właściwe jego zdrowie i rozwój, ale i oczekiwaną produkcyjność. Zarówno w skład ciała zwierząt jak i pasz wchodzą takie same składniki, choć w róŜnych proporcjach. Aby więc w Ŝywieniu dostarczyć odpowiednich ilości potrzebnych składników, naleŜy znać skład chemiczny pasz i znaczenie poszczególnych składników w Ŝywieniu róŜnych gatunków zwierząt gospodarskich. Na rysunku 1 znajduje się schemat przedstawiający skład chemiczny pasz. Ry s. 1. Skład chemiczny paszy [opracowanie własne autora] Pasza Woda Związki nieorganiczne Związki organiczne Związki azotowe Związki bezazotowe Węglowodany Tłuszcze Sucha masa Bezazotowe wyciągowe Włókno surowe Związki azotowe niebiałkowe Białko
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 7 Związki organiczne dzieli się na związki azotowe i bezazotowe. Związki azotowe to białko ogólne, w którym wyróŜnia się białko właściwe i związki azotowe niebiałkowe. Związki bezazotowe tworzą węglowodany i tłuszcze. Oprócz wymienionych do związków organicznych zalicza się witaminy, enzymy i hormony. Występują one w bardzo małych ilościach. Białka są składnikiem budulcowym, czyli koniecznym do tworzenia odpowiednich struktur organizmu. Ich podstawowymi jednostkami budulcowymi są aminokwasy. Znanych jest około 20 aminokwasów. Część z nich organizm zwierzęcy potrafi sam sobie wytworzyć (syntetyzować). Jest jednak kilka takich, które muszą być zwierzęciu dostarczone w paszach. Aminokwasy, które zwierzę moŜe samo syntetyzować nazywane są aminokwasami endogennymi, natomiast te, które muszą być mu dostarczone w paszach, to aminokwasy egzogenne. Jest jeszcze jedna grupa aminokwasów, które mogą powstawać w organizmie tylko z innych aminokwasów. Te nazywamy względnie egzogennymi. Tabela 1. Podział aminokwasów [opracowanie własne autora] Aminokwasy endogenne Aminokwasy egzogenne Aminokwasy względnie egzogenne Alanina Asparagina Glicyna Seryna Glutamina Hydroksyprolina Kwas asparginowy Kwas glutaminowy Prolina Fenyloalaniana Histydyna Izoleucyna Leucyna Lizyna Metionina Treonina Tryptofan Walina Arginina Cystyna Tyrozyna Jakość białka uzaleŜniona jest od składu aminokwasowego i zawartości aminokwasów egzogennych. Przy syntezie białka w organizmie potrzebne są wszystkie aminokwasy. Aminokwas, który występuje w najmniejszej ilości ogranicza moŜliwość syntezy nowego białka. Udział poszczególnych aminokwasów jest inny w kaŜdym białku. Stąd białka są bardzo róŜnorodne. Nie zawsze ilość białka w paszy przekłada się na efekt Ŝywieniowy. Wartość białka zaleŜy od jego jakości. Bardzo waŜne jest zapewnienie w dziennych dawkach pasz wszystkich aminokwasów egzogennych w takich ilościach, jakie jest zapotrzebowanie poszczególnych gatunków zwierząt. Tylko dorosłe zwierzęta przeŜuwające nie muszą mieć dostarczanych w paszach aminokwasów egzogennych, poniewaŜ syntetyzują je dla nich mikroorganizmy Ŝwacza. Bogatsze we wszystkie aminokwasy są pasze pochodzenia zwierzęcego. W paszach pochodzenia roślinnego nie występują wszystkie aminokwasy, stąd białko tych pasz ma niŜszą wartość biologiczną. Znajomość zapotrzebowania zwierząt na odpowiedni rodzaj białka i skład aminokwasowy pasz pozwala racjonalnie projektować ich Ŝywienie. Jest to szczególnie waŜne w przypadku trzody chlewnej i drobiu. Białka w organizmie zwierzęcym trawione są przede wszystkim w dwunastnicy. Rozkładają się najpierw do peptydów, a następnie do aminokwasów, i w takiej formie są wchłaniane i transportowane do tkanek. Białka z zasady są składnikiem budulcowym, jednak przy deficycie w organizmie składników energetycznych lub jednostronnym karmieniu zwierząt paszami zawierającymi wysoki poziom białka, mogą one być wykorzystywane jako źródło energii. Tłuszcze właściwe zbudowane są z trójwodorotlenowego alkoholu o nazwie glicerol i wolnych kwasów tłuszczowych. Stanowią one składniki odŜywcze o najwyŜszej wartości energetycznej. W organizmie odgrywają dość istotne role: − dostarcza potrzebnej energii,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 8 − wchodzi w skład struktur komórkowych (błony białkowo-lipidowe), − stanowi substancję zapasową, − tłuszcz podskórny tworzy izolację cieplną, − ułatwia wchłanianie rozpuszczalnych w nim witamin (A,D,E,K). Tłuszcz w organizmie występuje we wszystkich tkankach oraz zazwyczaj pod skórą w postaci słoniny lub tłuszczu podskórnego i wokół narządów wewnętrznych jako sadło czy tłuszcz sadełkowy. Skład tłuszczu zapasowego jest charakterystyczny dla gatunku zwierząt. Właściwości fizyczne tłuszczów uzaleŜnione są od udziału kwasów tłuszczowych w ich budowie. Tłuszcze pochodzenia zwierzęcego zwykle mają konsystencję stałą. Tłuszcze pochodzenia roślinnego z reguły są płynne (oleje). Karmienie zwierząt paszami bogatymi w tłuszcze nienasycone (oleje) obniŜa jakość tłuszczów zwierzęcych poprzez zmianę ich barwy i konsystencji. Zawartość tłuszczów w paszach jest niezbyt duŜa, jednak wystarczająca do zapewnienia właściwej ich ilości w dawkach Ŝywieniowych. Tłuszcze trawione są w organizmie do glicerolu i wolnych kwasów tłuszczowych. W takiej formie są one wchłaniane i transportowane do tkanek. W organizmie zwierzęcym tłuszcze występują w ilości od 10–60%. Zawartość tłuszczu w paszach jest bardzo zróŜnicowana. Spośród pasz roślinnych najwięcej tłuszczów jest w nasionach, mniej w łodygach i liściach, a najmniej w korzeniach. DuŜo tłuszczu zawierają nasiona lnu, rzepaku i słonecznika (30–40%) oraz ziarno owsa i kukurydzy (4–7%). Tłuszcze podczas przechowywania ulegają jełczeniu (psuciu się). Na szybkość jełczenia mają wpływ: temperatura, światło i wilgotność. Zjełczałe tłuszcze mogą być szkodliwe dla zwierząt, dlatego podczas przechowywania naleŜy dbać o zachowanie właściwej jakości pasz zawierających tłuszcze. Pasze takie moŜna zabezpieczać poprzez stosowanie tzw. antyoksydantów czyli przeciwutleniaczy. Węglowodany w ciele zwierząt występują w niewielkich ilościach (ok. 1%). Cukry proste występują w paszach rzadziej. W organizmie biorą udział w przemianach komórkowych, wchodzą w skład kwasów nukleinowych i koenzymów. Spośród cukrów złoŜonych w roślinach najczęściej występuje sacharoza – dwucukier, rafinoza – trójcukier oraz skrobia – wielocukier. Skrobia jest materiałem zapasowym gromadzonym w nasionach, owocach, bulwach, kłączach i korzeniach. W ziarnie zbóŜ znajduje się 50–70% skrobi. Do wielocukrowców zaliczamy teŜ celulozę i hemicelulozę. Wchodzą one w skład tzw. włókna. Oprócz wymienionych w skład włókna wchodzą jeszcze pektyna, lignina, kutyna i suberyna. Włókno występuje w paszach roślinnych. Najwięcej jest go w łodygach, mniej w liściach, a najmniej w korzeniach i bulwach. W paszach suchych takich jak słoma, plewy czy siano zawartość włókna sięga 45%, a w ziarnie zbóŜ do 12%. Jest ono najtrudniej trawionym przez zwierzęta składnikiem paszy. Jednak w dawce paszy dla wszystkich zwierząt poŜądana jest pewna ilość włókna. Pobudza ono ruchy perystaltyczne jelit, podraŜnia ściany przewodu pokarmowego, przez co powoduje lepsze wydzielanie soków trawiennych. Włókno jest składnikiem balastującym, czyli wypełniającym układ pokarmowy, co powoduje uczucie sytości. Zbyt mała jego ilość w paszy, jak i zbyt duŜa, mogą wywoływać biegunki. Większe ilości pasz zawierających duŜo włókna mogą spoŜywać przeŜuwacze i konie, poniewaŜ drobnoustroje w Ŝwaczu u tych pierwszych i w jelicie ślepym u drugich, wspomagają ich trawienie i wykorzystanie. Węglowodany są wchłaniane z układu pokarmowego w postaci cukrów prostych, głównie glukozy. Stanowią waŜny składnik energetyczny. Po wchłonięciu wędrują z krwią do wątroby, gdzie przy udziale insuliny zamieniane są w materiał zapasowy wielocukier o nazwie glikogen. Glikogen magazynowany jest w wątrobie i stopniowo, w miarę zapotrzebowania uwalniany. W postaci glukozy dociera do komórek, gdzie jest wykorzystywany jako źródło energii. Zbyt duŜa ilość węglowodanów dostarczanych w paszach zwierzętom moŜe być zamieniana w tłuszcze i magazynowana w tej postaci.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 9 Witaminy to związki organiczne, których organizm sam nie potrafi wyprodukować, a są one niezbędne do normalnego wzrostu, rozwoju i zachowania zdrowia. WyróŜnia się dwie grupy witamin: − rozpuszczalne w tłuszczach, − rozpuszczalne w wodzie. Całkowity brak witamin w organizmie wywołuje awitaminozę, częściowy – hipowitaminozę, a nadmiar witamin – hiperwitaminozę. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach występują w paszach zawierających tłuszcze i są z nimi wchłaniane. Witaminy rozpuszczalne w wodzie biorą czynny udział w przemianie materii. U przeŜuwaczy są wytwarzane przez bakterie Ŝwacza, a ich ilość zabezpiecza zapotrzebowanie tych zwierząt. Nie są one magazynowane w organizmie, a ich nadmiar jest wydalany z moczem. Wyjątek stanowi witamina B12. Tabela 2. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach [opracowanie własne] Witamina Rola w organizmie i występowanie w paszach Witamina A (akseroftol, retinol) Witamina wzrostowa. Niedobór powoduje zahamowanie wzrostu młodych zwierząt i obniŜa sprawność widzenia. Zwierzęta magazynują tę witaminę w wątrobie. W większych ilościach występuje ona w paszach pochodzenia zwierzęcego (tran, mleko pełne). W paszach pochodzenia roślinnego występuje w postaci prowitaminy witaminy A, czyli karotenów (beta-karoten), z których zwierzęta syntetyzują wit. A. Najwięcej karotenu jest w zielonkach, dobrym sianie, marchwi pastewnej i czerwonej oraz brukwi. Witamina D (kalcyferol) Witamina przeciwkrzywicza. Jej niedobór powoduje krzywicę u młodych zwierząt, a porowatość i rozmiękczenie kości u starszych. Ma wpływ na działanie niektórych enzymów i mięśni. Reguluje wchłanianie wapnia i fosforu. Jest syntetyzowana w skórze zwierząt przebywających na słońcu pod wpływem promieni ultrafioletowych. Stąd wskazane jest okólnikowanie zwierząt o kaŜdej porze roku. Spośród pasz znajduje się w: tranie, maśle, wątrobie, jajach i sianie suszonym na słońcu. Witamina E (tokoferol) Jest czynnikiem płodnościowym. Bierze udział w tworzeniu włókien mięśniowych i tkanki łącznej. Jest związana z przemianą tłuszczów i działa jako przeciwutleniacz. Niedobór występuje rzadko i powoduje zwyrodnienie mięśni i rozmiękczenie mózgu. Występuje w ziarnie zbóŜ, kiełkach, zielonce – szczególnie z lucerny i oleju sojowym. Witamina K (filochinon) Przeciwkrwotoczna, poniewaŜ jest niezbędna do prawidłowego krzepnięcia krwi. Jej niedobór opóźnia krzepniecie krwi oraz obniŜa poziom protrombiny. Jest syntetyzowana przez mikroorganizmy przewodu pokarmowego. PoniewaŜ powszechnie występuje w paszach, niedobory prawie nie występują. Antywitamina witaminy K jest dikumorol, który tworzy się z kumaryny znajdującej się w nostrzyku białym.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 10 Tabela 3. Witaminy rozpuszczalne w wodzie [opracowanie własne] Witamina Rola w organizmie i występowanie w paszach Witamina B1 (tiamina) Bierze udział w przemianie węglowodanów. Jest syntetyzowana przez drobnoustroje Ŝwacza i jelita ślepego (konie, świnie). Niedobór występuje rzadko i objawia się nerwobólami, niedowładem mięśni, utratą apetytu, szybkim zmęczeniem, zaburzeniami w przemianie wodnej i wydzielaniu soków trawiennych. Wit. B1 występuje w otrębach, ziarnie zbóŜ, zielonkach, droŜdŜach i mleku. Witamina B2 (ryboflawina) Bierze udział w oddychaniu tkankowym i przemianie białek. Niedobór powoduje osłabienie wzroku, zmęczenie, zmniejszenie apetytu, zahamowanie wzrostu zwierząt młodych i spadek masy ciała dorosłych. Występuje w duŜych ilościach w: zielonkach, suszach z zielonek, droŜdŜach i serwatce. Witamina PP (niacyna) Przeciwpelagryczna, czyli zapobiegająca schorzeniom skóry objawiającym się zaczerwienieniem, zapaleniem jamy ustnej i otępieniem. Niedobór powoduje ponadto zaburzenia w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego i układu nerwowego. Znajduje się w: droŜdŜach, otrębach, wątrobie, mięsie, zielonkach i nasionach roślin strączkowych. Witamina B6 (pirydoksyna) Pomocna przy wchłanianiu aminokwasów z przewodu pokarmowego. Niedobór powoduje niekorzystne zmiany w skórze, układzie nerwowym i układzie ruchowym. Niedobór występuje często przy niedokrwistości. Występuje w: droŜdŜach, kiełkach pszenicy, nasionach strączkowych, ziarnie zbóŜ, zielonkach, mleku i mięsie. Witamina B3 (Kwas pantotenowy) Wchodzi w skład koenzymu A i jest syntetyzowana przez bakterie Ŝwacza. Jest czynnikiem niezbędnym do wzrostu i rozwoju zwierząt. Niedobór powoduje zmiany w skórze i układzie nerwowym, stany zapalne dróg oddechowych i zahamowanie wzrostu. Występuje powszechnie w paszach pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Witamina H (biotyna) Wchodzi w skład enzymów. Jest syntetyzowana przez bakterie jelitowe. Niedobór powoduje zaczerwienienie i łuszczenie się skóry, wypadanie włosów, brak łaknienia i zmiany sklerotyczne naczyń krwionośnych. Występuje w droŜdŜach, wątrobie, zielonkach, mleku, otrębach i melasie. Kwas foliowy (folocyna) Wpływa na wzrost zwierząt oraz wytwarzanie krwinek białych i czerwonych. Cholina Odgrywa waŜną rolę w przemianie tłuszczów. Witamina B12 (cyjanokobalamina) Związana z przemianą białek, węglowodanów i tłuszczów, a takŜe syntezą hemoglobiny i kwasów nukleinowych. Jest syntetyzowana przez drobnoustroje Ŝwacza przy dostatecznej ilości kobaltu. Niedobór hamuje wzrost i powoduje niedokrwistość. W duŜych ilościach występuje w wątrobie i Ŝółtku jaja. Witamina C (kwas askorbinowy) Czynnik przeciwszkorbutowy. Aktywuje enzymy regulujące procesy utleniania i redukcji. Jej brak powoduje podatność na choroby infekcyjne i obniŜenie odporności organizmu. Zwierzęta gospodarskie mogą ją syntetyzować. Zasobne są w nią zielonki, mleko. Związki mineralne odgrywają istotne rolę w wielu procesach Ŝyciowych: − są elementem struktur organizmu – wchodzą w skład tkanek miękkich i układu kostnego, − są składnikiem enzymów, hormonów, witamin, − są katalizatorami reakcji zachodzących w organizmie, − regulują ciśnienie osmotyczne utrzymując jego stały poziom, − utrzymują stałe pH regulując koncentrację jonów wodorowych w tkankach, − regulują stosunek kwasowo zasadowy w organizmie. Związki mineralnie są szczególnie waŜne dla rozwijającej się młodzieŜy, zwierząt wysokoprodukcyjnych i cięŜarnych samic. Niedobór tych związków wywołuje określone reakcje, a czasami nawet choroby. RównieŜ nadmiar niektórych pierwiastków moŜe być dla zwierzęcia szkodliwy. Aby organizm mógł dobrze funkcjonować naleŜy w paszach dostarczyć takŜe pewnych ilości składników mineralnych. Stąd uzasadnione jest bilansowanie niektórych z nich w dawkach pokarmowych. Składniki mineralne w organizmie znajdują się w róŜnych ilościach. Te z nich, które występują w ilości większej niŜ 0,01% nazywa się makroelementami lub makroskładnikami. Występujące w ilościach poniŜej 0,01% to mikroelementy lub mikroskładniki.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 11 Tabela 4. Makroelementy i ich rola w organizmie zwierzęcym [opracowanie własne] Makroelement Rola w organizmie i zawartość w paszach Wapń Stanowi w organizmie zwierzęcym 1,4–2,0% masy ciała. Przede wszystkim wchodzi w skład budowy kości (99%). W pozostałych tkankach i płynach ustrojowych – 1%. Wapń bierze udział w procesie krzepnięcia krwi, wpływa na pobudliwość tkanek i odczyn w komórkach oraz reguluje przepuszczalność błon komórkowych. Niedobór wapnia w paszach hamuje rozwój kośćca, wywołuje krzywicę u zwierząt młodych, a u zwierząt starszych osłabienie kośćca i łamikost. Przy dłuŜszym niedoborze wapnia w paszy dochodzi do obniŜenia jego poziomu we krwi, co powoduje jego uruchomienie z kości. Prowadzi to zwłaszcza po porodzie u krów do poraŜenia poporodowego. Wapń występuje w paszach pochodzenia zwierzęcego, zielonkach, zwłaszcza z roślin motylkowych, sianie, niektórych makuchach, kredzie pastewnej i fosforanach paszowych. WaŜny dla przyswajania wapnia jest stosunek wapnia do fosforu w organizmie oraz obecność witaminy D. Fosfor Występuje w układzie kostnym (ponad 40% fosforu znajdującego się w ciele zwierząt), w kwasach nukleinowych uczestniczących w przemianach energetycznych, w układzie mięśniowym, nerwowym i innych tkankach. Przemiany fosforu związane są ściśle z przemianami wapnia. Niedobór w paszach powoduje krzywicę i łamikost, zaburzenia we wzroście, zanik apetytu oraz zmniejszenie wydajności np. u krów mlecznych. Pasze zasobne w fosfor to: ziarna zbóŜ, otręby, śruty poekstrakcyjne, makuchy, pasze pochodzenia zwierzęcego i paszowe fosforany wapniowe. Magnez Około 70% magnezu znajdującego się w organizmie znajduje się w kościach a pozostałe 30% w tkankach i płynach ustrojowych. Aktywuje liczne enzymy i bierze udział w przemianie węglowodanowej. Niedobór powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych, nadpobudliwość, drgawki prowadzące do tęŜyczki magnezowej. Jest trudno przyswajalny. Pasze bogate w magnez to: zielonki, siano i makuchy. Sód W organizmie zwierzęcym stanowi 0,2% masy ciała. Występuje głównie w płynach ustrojowych i w niewielkiej ilości w tkankach miękkich. Sód wspólnie z potasem i chlorem reguluje ciśnienie osmotyczne w komórkach, wzajemny stosunek kwasów i zasad i przemianę wodną. Sód wpływa na zatrzymywanie wody w organizmie. Niedobór zmniejsza wykorzystanie białka i energii w paszy, zahamowanie wzrostu, zmniejszenie apetytu i obniŜenie produkcyjności starszych zwierząt. W paszach zwłaszcza roślinnych występuje w bardzo małych ilościach. Niedobór w dawkach uzupełnia się solą kuchenną. Nadmiar soli jest jednak szkodliwy. Potas Występuje we wszystkich tkankach zwierzęcych, jest go mniej w płynach ustrojowych. Działa antagonistycznie w stosunku do wapnia i sodu, zwiększając przepuszczalność błon, przez co działa odwadniająco. Bierze udział w transporcie składników odŜywczych. Niedobór zmniejsza apetyt, hamuje wzrost i wywołuje zaburzenia w działaniu serca. Niedobór występuje rzadko poniewaŜ w paszach występuje jego obfitość. Częściej zdarza się nadmiar, jednak jest on szybko wydalany z organizmu z moczem. Chlor Występuje głównie w płynach ustrojowych, w mniejszym stopniu w tkankach. Bierze udział w regulacji ciśnienia osmotycznego. Jest składnikiem soku Ŝołądkowego, jako wolny kwas solny aktywuje pepsynę. Niedobór raczej nie występuje. MoŜe być uzupełniany solą kuchenną. Siarka Występuje w białku zawierającym aminokwasy siarkowe (metionina, cystyna, cysteina). DuŜo siarki jest w keratynie – białku budującym kopyta, rogi, racice, włosy. Siarkę zawiera równieŜ insulina. Siarka nieorganiczna podana przeŜuwaczom jest wykorzystywana przez drobnoustroje Ŝwacza do syntezy aminokwasów siarkowych. Niedobory zdarzają się bardzo rzadko. Pasze bogate w siarkę to: ziarna zbóŜ, nasiona motylkowych, otręby, siano z lucerny i pasze pochodzenia zwierzęcego.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 12 Tabela 5. Mikroelementy i ich rola w organizmie zwierzęcym [opracowanie własne] Mikroelement Rola w organizmie i zawartość w paszach śelazo Składnik hemoglobiny, mioglobiny i ferratyny. Jest magazynowane w wątrobie i śledzionie. Niedobór powoduje anemię (niedokrwistość). Zdarza się to u zwierząt karmionych mlekiem, które jest ubogie w Ŝelazo, szczególnie u świń. Pasze bogate w Ŝelazo to: roślinne pasze objętościowe, szczególnie siano z motylkowych, otręby, melasa, droŜdŜe. Miedź Bierze udział w tworzeniu hemoglobiny, wchodzi w skład lub jest aktywatorem wielu enzymów. Wpływa na metabolizm Ŝelaza, ubarwia włosy wełny. Jest magazynowana w wątrobie i w mięśniach. Objawy niedoboru to: zahamowanie wzrostu, osłabienie, niezborność ruchów, zaburzenia w rozrodzie i zmiany skórne. U owiec zahamowanie odrostu wełny, zmianę jej barwy i brak karbikowatości. W niektórych rejonach podgórskich Polski występuje niedobór miedzi w paszach. Uzupełnia się go dodatkiem siarczanu miedzi do paszy. Nadmiar moŜe być trujący. Kobalt Jest powiązany z syntezą hemoglobiny, uczestniczy w syntezie prowadzonej przez mikroflorę Ŝwacza witaminy B12. Objawy niedoboru to wychudzenie i niedokrwistość. W paszach występuje w bardzo małych ilościach, a jego niedobory uzupełnia się dodatkiem siarczanu lub chlorku kobaltu. Molibden Jest składnikiem wielu enzymów. Problemem jest jego nadmiar wywołujący zatrucia zwłaszcza u cieląt i krów. Objawy nadmiaru molibdenu to: silne biegunki, spadek wydajności mlecznej. Środkiem zaradczym jest podanie siarczanu miedzi. Miedź działa antagonistycznie w stosunku do molibdenu. Jod Jest składnikiem hormonu tyroksyny regulującej tempo przemiany materii. Niedobór powoduje niedoczynność tarczycy objawiająca się wolem, słabość noworodków oraz martwe urodzenia. Zmniejsza się ilość pochłanianego tlenu, następuje obniŜenie temp. Ciała, występuje obrzęk i szorstkość skóry. Niedobór jodu w Polsce występuje w okolicach podgórskich. MoŜna go wyrównać poprzez podawanie soli jodowanej lub tranu. Mangan Występuje we wszystkich tkankach i narządach. Jest aktywatorem wielu enzymów. Niedobór powoduje zaburzenia w rozrodzie, obniŜenie nieśności kur i wylęgowości jaj, zmiany w budowie kości i zahamowanie wzrostu. Niedobór zdarza się rzadko. Cynk Uaktywnia enzymy, pełni istotne role we wzroście i rozwoju. Występuje w skórze, włosach, kościach. Jest go duŜo w mleku i jajach. Objawy spotykane są u świń i kurcząt. U świń występuje parakeratoza objawiająca się zmianami na skórze, wymiotami, biegunką i zahamowaniem wzrostu. U kurcząt jest to słabe upierzenie. Fluor Wchodzi w skład kości i zębów. W praktyce spotyka się jego nadmiar, który jest szkodliwy dla zwierzęcia. W duŜej ilości występuje w glebie. Selen Wywiera dodatni wpływ na wzrost i rozwój. Niedobór objawia się skazą wysiękową i zwyrodnieniem mięśni. Inne Arsen (As), stront (Sr), brom (Br), wanad (W), nikiel (Ni),chrom (Cr) – występują zarówno w ciele zwierząt, jak i w paszach, jednak ich rola nie jest jednak zbyt dobrze poznana. O przeciętnym składzie chemicznym paszy hodowca moŜe zorientować się korzystając z opracowań, w których znajdują się normy Ŝywienia zwierząt. W tych opracowaniach znajdują się równieŜ tabele wartości poszczególnych pasz informujące o ilości niektórych składników chemicznych wchodzących w skład konkretnej paszy. W skład ciała zwierząt natomiast wchodzą takie same składniki chemiczne w przeciętnych ilościach zobrazowanych na poniŜszym rysunku.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 13 Rys. 2. Skład chemiczny ciała zwierząt [opracowanie własne] 4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie składniki chemiczne wchodzą w skład paszy i ciała zwierząt? 2. Jakie znaczenie w Ŝywieniu zwierząt mają białka? 3. Jakie znaczenie w Ŝywieniu zwierząt mają tłuszcze? 4. Jakie znaczenie w Ŝywieniu zwierząt mają węglowodany? 5. Jakie znaczenie w Ŝywieniu zwierząt mają związki mineralne 6. Jakie znaczenie w Ŝywieniu zwierząt mają witaminy? Woda – ok. 50–60% Białko – ok. 15-21% Węglowodany – ok. 1% Tłuszcze – ok. 10–60% Związki mineralne – ok. 4% Witaminy – ok. 1%
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 14 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ, w jakiej formie wchłaniane są poszczególne składniki chemiczne paszy w układzie pokarmowym zwierząt gospodarskich. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować informacje na temat wchłaniania poszczególnych składników pokarmowych z przewodu pokarmowego, 2) nazwać składniki chemiczne, do których w układzie pokarmowym rozkładają się białka, węglowodany i tłuszcze, 3) określić, w której części układu pokarmowego następuje ich wchłanianie, 4) wypełnić poniŜszą tabelę. Składnik chemiczny paszy Jest trawiony do … Jest wchłaniany w postaci Jest wchłaniany w (część układu pokarmowego) Białka Tłuszcze Węglowodany WyposaŜenie stanowiska pracy: − kartki papieru i przybory do pisania, − literatura z rozdziału 6. Ćwiczenie 2 WskaŜ, jakie znaczenie Ŝywieniowe mają poszczególne składniki chemiczne znajdujące się w paszy dla zwierząt. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować informacje na temat roli poszczególnych składników pokarmowych jaką pełnią w Ŝywieniu zwierząt, 2) uzupełnić poniŜszą tabelę. Składnik chemiczny paszy Rola w Ŝywieniu Białka Tłuszcze Węglowodany Są składnikiem energetycznym, dostarczają energii Włókno surowe Związki mineralne Witaminy
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 15 WyposaŜenie stanowiska pracy: − kartki papieru i przybory do pisania lub komputer, − literatura z rozdziału 6. Ćwiczenie 3 Porównaj składniki chemiczne wchodzące w skład paszy i ciała zwierząt. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować informacje na temat składu chemicznego paszy i ciała zwierząt wykorzystując rysunki 1 i 2 w tym poradniku, 2) zaznaczyć na schemacie składu chemicznego paszy składniki wchodzące w skład ciała zwierząt, WyposaŜenie stanowiska pracy: − tekst poradnika – rysunki 1 i 2 (mogą być kserokopie). 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wskazać składniki chemiczne wchodzące w skład paszy i ciała zwierząt? 2) określić, jaką rolę w Ŝywieniu zwierząt pełnią białka.? 3) określić, jaką rolę w Ŝywieniu zwierząt pełnią tłuszcze? 4) określić, jaką rolę w Ŝywieniu zwierząt pełnią węglowodany? 5) określić, jaką rolę w Ŝywieniu zwierząt pełnią związki mineralne? 6) określić, jaką rolę w Ŝywieniu zwierząt pełnią witaminy? 7) porównać skład chemiczny paszy i ciała zwierząt?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 16 4.2. Charakterystyka pasz, sposoby ich przygotowania i zadawania 4.2.1. Materiał nauczania Pasza jest to produkt pochodzenia roślinnego, zwierzęcego, mineralnego lub syntetycznego, którego uŜywa się w Ŝywieniu zwierząt. Skład chemiczny pasz, charakterystyka składników i wzajemne ich proporcje w paszach decydują o ich wartości Ŝywieniowej. Człowiek moŜe wpływać na wartość pokarmową pasz jak i na jakość karmienia nimi zwierząt. DuŜa róŜnorodność pasz stosowanych w Ŝywieniu zwierząt przyczyniła się do zastosowania kilku róŜnych podziałów tych pasz. Najbardziej znanym i najczęściej stosownym jest podział pasz na: − treściwe, − objętościowe. Kryterium takiego podziału jest koncentracja w nich składników pokarmowych. Pasze objętościowe dzieli się jeszcze w zaleŜności od zawartości w nich wody na: − pasze objętościowe soczyste, − pasze objętościowe suche. Tabela 6. Pasze w zaleŜności od koncentracji składników pokarmowych [opracowanie własne] Nazwa paszy Zawartość istotnych składników Przykłady pasz Pasze treściwe Co najmniej 0,7 j.o. w 1 kg DuŜa zawartość białka i skrobi Ziarna zbóŜ, nasiona roślin motylkowych, otręby, śruty poekstrakcyjne, mączki zwierzęce itp. Pasze objętościowe soczyste PoniŜej 0,7 j.o. w 1 kg PowyŜej 40% wody Zielonki, kiszonki, okopowe i niektóre produkty uboczne przemysłu rolno-spoŜywczego Pasze objętościowe suche PoniŜej 0,7 j.o. w 1 kg PowyŜej 19% włókna surowego Siano, susze z zielonek, słoma, plewy Ze względu na zawartość białka pasze dzieli się na: − średniobiałkowe (10–20% białka) – ziarna zbóŜ i mieszanki przemysłowe średniobiałkowe, − wysokobiałkowe (25–80% białka) – śruty poekstrakcyjne, śruty z roślin strączkowych, kiełki słodowe, mleko, kazeina, droŜdŜe i maczki pochodzenia zwierzęcego, pasze przemysłowe, koncentraty wysokobiałkowe i superkoncentraty. Kolejnym kryterium podziału pasz jest źródło ich pochodzenia. W oparciu o to kryterium pasze dzielimy na: − pasze pochodzenia roślinnego – zielonki, siano, słoma, okopowe, ziarna zbóŜ, nasiona innych roślin itp., − pasze pochodzenia zwierzęcego – mleko, produkty uboczne produkcji mleczarskiej, mączki pochodzenia zwierzęcego, droŜdŜe itp. Jeszcze inną grupą pasz są dodatki paszowe. Zalicza się do nich: kredę, sól pastewną, mieszanki mineralne, aminokwasy syntetyczne, stymulatory wzrostu, kokcydiostatyki, probiotyki, konserwanty, enzymy, premiksy, zioła. Dodatki do pasz muszą być stosowane umiejętnie i pod ścisłą kontrolą zgodnie z zasadami ich stosowania.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 17 W praktycznym Ŝywieniu zwierząt przydaje się znajomość ich właściwości mających szczególny wpływ na zdrowie i produkcyjność. W związku z tym moŜna wyróŜnić: − pasze mlekopędne – otręby pszenne, − pasze smakowe – sól, cukier, mięta, inne zioła, − pasze lecznicze – śruta poekstrakcyjna lniana, otręby, kreda, − pasze rozwalniające – buraki, ziemniaki, wywary, dla bydła młode zielonki, − pasze zatwardzające – siano, susze, kreda, − pasze wzdymające – bobik, groch, lucerna, koniczyna. W niektórych paszach występują tzw. czynniki antyŜywieniowe. NaleŜą do nich: inhibitory enzymów proteolitycznych, lektyny, wicyna i konwicyna oraz alkaloidy. Pasze stosowane w Ŝywieniu zwierząt mogą mieć róŜną jakość. Jest ona uzaleŜniona od wielu czynników. Zalicza są do nich: − środowisko (gleba, klimat, nawoŜenie itp.), − gatunek i odmiana roślin, − faza rozwoju roślin przy zbiorze, − metody konserwacji i przechowywania, − sposoby przygotowania do skarmienia, − zastosowanie metod technologicznych przy przerobie, − stopień zanieczyszczenia. − Pasze objętościowe soczyste Charakteryzują się duŜą zawartością wody, co sprawia, Ŝe są trudne do przechowania i w tym celu wymagają stosowania specjalistycznych metod. Tę grupę pasz stanowią zielonki, kiszonki i pasze okopowe. Pasze te są zwykle chętnie spoŜywane przez zwierzęta. Zielonki Pasze te stanowią zielone części roślin, a więc łodygi, liście i kwiaty. Są one tanią i wartościową naturalna paszą soczystą, z której mogą korzystać wszystkie gatunki zwierząt. Zielonki mogą pochodzić z upraw polowych, łąk i pastwisk. Wartość odŜywcza zielonek zaleŜy od gatunku, odmiany, okresu wegetacyjnego, a takŜe sposobu uprawy. W związku z tym, skład chemiczny i strawność zielonek mogą się znacznie wahać. Zielonki zawierają 65–90% wody. W zaleŜności od gatunku roślin i fazy rozwoju w zielonkach są róŜne ilości związków azotowych. Białko ogólne stanowi 8–25% suchej masy zielonki. W jego skład wchodzi ok. 50% związków azotowych niebiałkowych takich jak: aminokwasy, glutamina, asparagina czy azotany. Białko występujące w zielonkach ma wysoką wartość biologiczną. Zawiera duŜo lizyny, tryptofanu i histydyny. Mało jest metioniny. Młode zielonki zawierają duŜe ilości białka w stosunku do składników energetycznych. Stosunek ten wyrównuje się w zielonkach starszych, poniewaŜ wzrasta w nich zawartość włókna. Ze wzrostem włókna pogarsza się strawność zielonek. Zawartość włókna w zielonkach waha się od 8–35% suchej masy. Związki bezazotowe wyciągowe w zielonkach to: cukry proste – w zielonkach młodych, skrobia, pektyny, dekstryny, gumy – w starszych. Na tłuszcz surowy w zielonkach składają się: kwasy tłuszczowe, sterole, lecytyny, barwniki tj. karoteny, ksantofil i chlorofil. Kwasy tłuszczowe wchodzące w skład zielonek są kwasami nienasyconymi i dlatego powodują miękkość masła i słoniny. W zielonkach jest wiele witamin z grupy B, witamina K i E oraz prowitaminy – karoten i prowitamina D. Bardzo zróŜnicowane jest występowanie w zielonkach związków mineralnych. Bogate w wapń są motylkowate (0,5–1,7% suchej masy). W zielonkach występuje niedobór fosforu
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 18 i sodu, czasami siarki, a nadmiar potasu. Ubogie w mikroelementy są zielonki z gleb torfowych i piaszczystych. Najwięcej energii z 1 hektara moŜna uzyskać uprawiając: kukurydzę, buraki cukrowe i słonecznik, białka – lucernę i dobre pastwisko. Fot. 1. Zielonka z kukurydzy [opracowanie własne] Fot. 2. Zielonka z liści buraczanych [opracowanie własne] Fot. 3. Zielonka z lucerny [opracowanie własne] Fot. 4. Zielonka z bobiku [opracowanie własne]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 19 Zielonki z upraw polowych Tabela 7. Charakterystyka zielonek z upraw polowych [opracowanie własne] Gatunek Cechy charakterystyczne i wartość Ŝywieniowa Przykładowe dzienne ilości podawane zwierzętom gospodarskim ROŚLINY MOTYLKOWE Lucerna MoŜe być uzytkowana przez 3–4 lata dając 3–4 pokosy zielonki rocznie. Nie powinno się uprawiać na glebach piaszczystych i podmokłych. Nie nadaje się do wypasu, szybko odrasta po skoszeniu. Daje plon 30– 50 t zielonki z 1 ha, w których jest 800–1500 kg białka strawnego o wysokiej wartości biologicznej. Zawiera duŜo wapnia, karotenu i witaminy K Na początku kwitnienia poniewaŜ później szybko drewnieje Dorosłe świnie – 10 kg Tuczniki – 3 kg Krowy mleczne do 40 kg dziennie, opasy nieco mniej, z paszami uzupełniającymi węglowodany Koniczyna czerwona UŜytkowana przez rok w czystym siewie, przez 2 lata w mieszankach z trawami. Daje 2 pokosy rocznie. Plon do 40 t/ha. Zawiera ok. 3% białka, duŜo składników mineralnych i witamin. Nadaje się na uŜytki kośne, w mieszankach z trawami równieŜ na pastwisko. Ma to szczególnie duŜe znaczenie w gospodarstwach ekologicznych Na początku kwitnienia poniewaŜ później szybko drewnieje Dorosłe świnie – 10 kg Tuczniki – 3 kg Krowy mleczne do 40 kg dziennie, opasy nieco mniej, z paszami uzupełniającymi węglowodany Koniczyna biała Nadaje się na pastwisko dla wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich. Uprawiana najczęściej z trawami. Plony niŜsze niŜ koniczyna czerwona. Powoli drewnieje, jest bogato ulistniona i jest bardzo wartościową paszą Bydło do 5% masy ciała Seradela Plon zielonki do 30 t/ha, zawiera 3,3% białka. Powoli drewnieje dlatego moŜe być koszona w pełni kwitnienia. Uprawiana na glebach lekkich i wilgotnych, odporna na przymrozki i na przygryzanie dlatego moŜe być równieŜ spasana Krowy mleczne do 50 kg Dorosłe świnie do 10 kg MoŜna nią karmić wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich Łubin Na pasze przeznacza się łubin słodki zawierający do 0,1% alkaloidów. Roślina późno dojrzewająca, powinna być koszona w okresie dojrzewania dolnych strąków. Plon do 40 t/ha. Uprawiana w czystym siewie lub w mieszankach. Skarmiany podobnie jak zielonka z seradeli Bobik Plon do 40 t/ha. Uprawiany na glebach gliniastych, w mieszankach z innymi roślinami, dla których stanowi podporę Podobnie ja zielonka z seradeli Wyka i peluszka Uprawiane najczęściej w mieszance z roślinami zboŜowymi. Zawierają duŜe ilości białka. Podobnie ja zielonka z seradeli
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 20 ROŚLINY ZBOśOWE Kukurydza Plon do 100 t/ha. Uprawiana na Ŝyznej glebie, potrzebuje duŜo ciepła i jest wraŜliwa na przymrozki. Na zielonkę powinna być koszona w fazie dojrzałości mlecznej ziarna, a na kiszonkę w fazie woskowo-mlecznej lub woskowej. Zawiera duŜo cukru, jest paszą smaczną. śywione jest nią przede wszystkim bydło. Dorosłe bydło do 50 kg śyto, owies, jęczmień i ich mieszanki Uprawiane zazwyczaj jako poplon lub przedplon. śyto często uprawiane jest w czystym siewie na zielonkę wczesną wiosną. Pozostałe zboŜa zazwyczaj w mieszankach. Dorosłe bydło do 50 kg ROŚLINY KRZYśOWE Rzepak i rzepik Plon do 30 t/ha. Daje stosunkowo wcześnie smaczną zielonkę o małej zawartości włókna i duŜej zawartości białek. Powinien być koszony przed kwitnieniem, poniewaŜ w czasie kwitnienia wytwarzają się w nim olejki gorczyczne szkodliwe dla zdrowia zwierząt. Dorosłe bydło około 30 kg Kapusta pastewna Jest odporna na przymrozki, moŜe być skarmiana jeszcze w grudniu. Daje dobrą i smaczną zielonkę. j.w. INNE ZIELONKI Mieszanka słonecznika z łubinem słodkim Słonecznik zawiera duŜo węglowodanów, ma twarde łodygi i szybko drewnieje. Dlatego wskazana jest uprawa z łubinem słodkim zawierającym duŜo białka Krowy mleczne do 50 kg Dorosłe świnie do 5 kg – tylko modą zielonką MoŜna nią karmić wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich Mieszanki ozime: − gorzowska, − poznańska, − swojacka. Mieszanka gorzowska – rajgras włoski, wyka ozima i inkarnatka Mieszanka poznańska – rajgras angielski, wyka ozima i inkarnatka Mieszanka swojecka – Ŝyto, wyka ozima i inkarnatka Wszystkie dają dobrą zielonkę stosunkowo wcześnie wiosną. Krowy mleczne do 50 kg Dorosłe świnie do 10 kg MoŜna nią karmić wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich Liście buraczane, z brukwi i marchwi Są paszą odpadową, jednak ich wartość pokarmowa jest duŜa. Są równieŜ dla zwierząt smaczne. NaleŜy jednak uwaŜać na higienę tej paszy poniewaŜ trudno ja zachować podczas zbioru. Pasze te zawierają duŜo wody i nie nadają się do przechowywania. Krowy mleczne do 50 kg Dorosłe świnie do 10 kg MoŜna nią karmić wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 21 Fot. 5. Koniczyna czerwona z trawami [opracowanie własne] Fot. 6. Łąka – mieszanka traw [opracowanie własne] Łąki Są to uŜytki zielone przeznaczone przede wszystkim do uŜytkowania kośnego lub rzadziej kośno – pastwiskowego. Pozyskiwane z nich zielonki mogą być skarmiane świeŜe lub wykorzystywane do produkcji siana, kiszonki lub sianokiszonki. W skład runi łąkowej wchodzą w około 60 % trawy. Ponadto znajdują się tam rośliny motylkowe, chwasty, zioła, turzyce i sity. Szczególnie cenne na łąkach są trawy szlachetne, wysokie i rośliny motylkowe. Pastwiska UŜytki zielone przeznaczone do wypasu. Ich skład gatunkowy jest podobny do składu łąk. RóŜnią się przede wszystkim gatunkami traw. Na pastwiskach poŜądane są trawy średnie i niskie. Powinny dobrze się krzewić. Kiszonki Są paszami otrzymanymi w wyniku zastosowania procesu fermentacji do zakonserwowania najczęściej zielonek, ale równieŜ innych pasz, w celu ich przechowania przez dłuŜszy okres czasu. Kiszonki są paszami o wysokiej wartości Ŝywieniowej. Zakiszanie jest dobrą metodą konserwacji pasz poniewaŜ podczas właściwie przeprowadzonego procesu następują niewielkie straty składników odŜywczych. W Ŝywieniu zwierząt stosuje się kiszonki z traw, z traw i roślin motylkowych, kiszonki z zielonki z kukurydzy, typu CCM – z całych odkoszulkowanych kolb kukurydzy, sianokiszonki, kiszonki z ziemniaków parowanych i inne. Kiszonki najbardziej nadają się do Ŝywienia bydła, ale moŜna nimi Ŝywić równieŜ wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich w ilościach dostosowanych do ich moŜliwości. Fot. 7. Sianokiszonka w balotach foliowych [opracowanie własne]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 22 Pasze okopowe Do grupy tej zaliczamy: ziemniaki, buraki, marchew, brukiew, rzepę, topinambur i kapustę pastewną. Zawierają duŜe ilości wody (od 75% – ziemniaki, buraki i topinambur do 90% – buraki pastewne, brukiew, marchew). W suchej masie najwięcej jest związków bezazotowych wyciągowych. Są to: skrobia w ziemniakach, sacharoza w burakach i inulina w topinamburze. Białko występuje w nich w niewielkich ilościach, około 2% jednak jego wartość biologiczna jest dość wysoka. Niewiele jest tłuszczu i włókna surowego. Spośród składników mineralnych dominuje potas. Wartość energetyczna wynosi 1,8– 4,3 MJ energii brutto. Okopowe wykorzystuje się najczęściej w Ŝywieniu zimowym. Działają rozwalniająco – moŜe to wynikać z zanieczyszczenia ziemią i duŜej zawartości potasu. Są teŜ mlekopędne. MoŜna je skarmiać świeŜe i surowe (bydło), parowane lub parowane kiszone (świnie i konie), czy jako produkty suche (susze i płatki). Przy długotrwałym przechowywaniu znacznie tracą na wartości i masie. Ziemniaki mogą porastać. W kiełkach tych ziemniaków, znajduje się duŜa ilość glikozydu – solaniny, która jest trująca. NaleŜy więc przed skarmieniem obrać ziemniaki lub ugotować i wylać wodę. Dobrym sposobem przechowania okopowych jest kiszenie. Kisi się przede wszystkim ziemniaki parowane, rzadziej surowe. Pasze te naleŜy przechowywać w odpowiednich warunkach wilgotnościowych, termicznych i przy ograniczonym dostępie światła. Do przechowywania nie naleŜy przeznaczać okopowych uszkodzonych, poniewaŜ szybko się psują. Przed podaniem zwierzętom naleŜy pasze te oczyścić, najlepiej umyć. Nie naleŜy skarmiać okopowych przemarzniętych. Pasze objętościowe suche Pasze objętościowe suche to: siano i susze z zielonek, słoma, plewy i strączyny. Siano i susze otrzymuje się w wyniku suszenia wcześniej skoszonych zielonek. Siano to zielonki wysuszone naturalnie. Susze to zielonki rozdrobnione i wysuszone w suszarniach. Siano jest paszą wartościową i wpływa korzystnie na trawienie oraz zwiększa zdolność pobrania paszy. Jest dobrym źródłem energii, białka, karotenów, ksantofili i tokoferoli oraz witamin E, K i z grupy B. Wartość pokarmowa siana zaleŜy od składu botanicznego zielonki. PoŜądane są trawy o wysokiej wartości, rośliny motylkowe, wzbogacające w białko i składniki mineralne oraz zioła poprawiające walory smakowe i dietetyczne. WaŜnym czynnikiem decydującym o wartości siana jest stadium rozwoju roślin w czasie koszenia. Najlepiej jest kosić łąki z przeznaczeniem na siano w początku kwitnienia. Wtedy uzyskuje się najwyŜszą wydajność strawnych składników pokarmowych i strawnej energii przy jednocześnie wysokiej wydajności z jednostki powierzchni. Najbardziej wartościowe jest siano z roślin motylkowatych i siano z traw. Dobre siano ma optymalny skład botaniczny, charakterystyczną, dość intensywnie zieloną barwę, przyjemny aromatyczny zapach. Dobrze wysuszone siano (do 15% wody) szeleści, a podczas skręcenia kruszy się. Fot. 8. Siano [opracowanie własne]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 23 Susz produkuje się z roślin koszonych przed wykłoszeniem, które poddaje się suszeniu w specjalnych suszarniach. Metoda ta polega na szybkim odwodnieniu suszonej masy poprzez działanie róŜnych gazów, a następnie zmielenie. Jest to metoda droga. Dobry susz z zielonek np. z lucerny, jest źródłem białka, składników mineralnych i witamin, zwłaszcza karotenu. Wartość pokarmowa słomy zaleŜy od gatunku, odmiany rośliny, z której słoma pochodzi. WaŜne jest równieŜ to, czy w słomie znajdują się domieszki innych roślin – traw, chwastów lub wsiewek roślin motylkowatych. W 1 kg słomy znajduje się 30–40 g białka ogólnego i 15,6– 16,2 MJ energii brutto. Nadaje się przede wszystkim do Ŝywienia bydła i koni. Fot. 9. Słoma [opracowanie własne] Słoma jęczmienna jest miękka i ma działanie zatwardzające. Wskazane jest podawanie jej bydłu w okresie przejścia z Ŝywienia zimowego na letnie, a takŜe w czasie Ŝywienia kiszonkami i liśćmi buraczanymi. Słoma owsiana ma właściwości rozwalniające. Jest nieco twardsza od jęczmiennej, ale nieco lepiej trawiona. Szczególnie jest polecana w Ŝywieniu koni. Słomy Ŝytnia i pszenna są słomami twardymi o niŜszej wartości energetycznej i białkowej. Wykorzystuje się je w Ŝywieniu koni do przygotowania tzw. obroku, czyli pociętej na sieczkę słomy zmieszanej z ziarnem zbóŜ. Taka słoma jednak najbardziej nadaje się na podściółkę. Słoma roślin motylkowatych ma wyŜszą wartość Ŝywieniową niŜ słoma ze zbóŜ. Działa zatwardzająco, dlatego wskazane jest stosowanie jej z paszami rozwalniającymi. Nie wolno stosować w Ŝywieniu słomy nadgniłej, zapleśniałej, poraŜonej rdzą i kilka lat przechowywanej. Plewy i strączyny mają nieco wyŜszą wartość pokarmową niŜ słoma. W 1 kg jest 15,3–16,9 MJ energii brutto i 50–180 g białka ogólnego. Ich przydatność Ŝywieniowa jest dość zróŜnicowana. Stosuje się je najczęściej w Ŝywieniu przeŜuwaczy i koni. Plewy zbóŜ często zawierają zanieczyszczenia: toksyczne nasiona chwastów, ziemię, zarodniki grzybów chorobotwórczych. Plewy z seradeli i koniczyny mają wysoką wartość paszową i nadają się dla trzody chlewnej, najlepiej, jeŜeli są sparzone i zmieszane z parowanymi ziemniakami. Szeroki zastosowanie w Ŝywieniu mają plewy owsiane. Plewy mogą być dodawane do pasz zakiszanych. Powoduje to zatrzymanie soków oraz polepsza strawność. Pasze treściwe Pasze treściwe są to pasze o duŜej koncentracji składników pokarmowych i energii. Do pasz tych zalicza się: ziarna zbóŜ i ich przetwory, nasiona roślin strączkowych, niektóre pasze z przemysłu rolno spoŜywczego(omówione w następnym rozdziale), mączki zwierzęce i mieszanki przemysłowe.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 24 Ziarna zbóŜ stosowane są w Ŝywieniu wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich. Na paszę przeznaczane jest ziarno: jęczmienia, owsa, pszenŜyta, kukurydzy, rzadziej pszenicy, Ŝyta, sporadycznie prosa i sorga. W ziarnie zbóŜ znajduje się ok. 10% białka – najwięcej w pszenicy i pszenŜycie, najmniej w Ŝycie i kukurydzy. Białko zbóŜ ma ograniczoną wartość dla zwierząt ze względu na niedobór lizyny, metioniny i treoniny, a w kukurydzy tryptofanu. W skład tego białka wchodzą białka proste – prolaminy i gluteiny. W części zarodkowej występują albuminy i globuliny o wysokiej wartości biologicznej. Głównym składnikiem ziarna zbóŜ są węglowodany, wśród których najwięcej (50–65%) jest skrobi. Zawartość włókna waha się od 3% (pszenica, Ŝyto, pszenŜyto) do ok. 10% (owies). Ponadto w ziarnie jest 2–3% popiołu i 2–5% tłuszczu surowego (najwięcej w ziarnie owsa i kukurydzy). Fot. 10. Owies [opracowanie własne] Fot. 11. Pszenica [opracowanie własne] Fot. 12. Kukurydza [opracowanie własne] Nasiona roślin strączkowych są najbogatsze ze wszystkich pasz roślinnych w białko. Najwięcej białka jest w nasionach łubinu Ŝółtego – 40–45%, w nasionach bobiku – 30%, a najmniej w nasionach grochu i peluszki – 20–25%. Białko roślin motylkowych, jak kaŜde białko roślinne nie jest pełnowartościowe. Jest w nim mało metioniny, cystyny oraz tryptofanu. Dobrze się jednak uzupełnia z białkiem ziarna zbóŜ, poniewaŜ zawiera dość duŜo lizyny. Spośród związków mineralnych w nasionach strączkowych występują: potas, fosfor i niewielkie ilości wapnia. Nasiona wielu gatunków strączkowych zawierają substancje antyŜywieniowe. Taniny i hemaglutyniny – w nasionach bobiku i grochu obniŜają wartość odŜywczą. W nasionach soi znajdują się inhibitory trypsyny, a w nasionach łubinów gorzkich są alkaloidy, które są trujące. Skarmianie większych ilości nasion strączkowych moŜe powodować u zwierząt zaparcia i wzdęcia. Dlatego naleŜy je skarmiać w umiarkowanych ilościach, najlepiej śrutowane lub moczone. Zarówno ziarna zbóŜ jak i nasiona roślin strączkowych naleŜy przechowywać w dobrych warunkach tak, aby nie spowodować ich zagrzybienia czy poraŜenia przez szkodniki. Taki sam skład chemiczny jak ziarna zbóŜ i nasiona roślin strączkowych mają ich śruty, czyli ziarna czy nasiona rozdrobnione. Fot. 13. Łubin [opracowanie własne] Fot. 14. Bobik [opracowanie własne] Fot. 15. Groch [opracowanie własne]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 25 Otręby otrzymywane są przy przemiale zbóŜ na mąkę lub kaszę. Do otrąb dostaje się wtedy okrywa nasienna, obielmo, część bielma oraz zarodek. W otrębach jest duŜo białka, tłuszczu, witamin i związków mineralnych oraz włókna. Otręby są paszą mlekopędną, wykorzystywaną w Ŝywieniu wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich. Mąki pastewne są resztkami lub mieszaniną mąki zboŜowej o gorszej jakości. W porównaniu z całym ziarnem zawierają mniej włókna, a więcej skrobi. Produkty uboczne przetwórstwa rolno-spoŜywczego Śruty poekstrakcyjne to pozostałość nasion roślin oleistych po wyekstrahowaniu z nich tłuszczu za pomocą rozpuszczalników organicznych. Zawierają ok. 1% tłuszczu. Ekspellery – pozostałość po wyciśnięciu z nasion oleju za pomocą silnych pras wrzecionowatych lub ślimakowych. Zawierają one 5% tłuszczu i mają postać twardych kawałków (płatków). Makuchy – pozostałość po wytłoczeniu oleju z rozdrobnionych nasion roślin oleistych w prasach mechanicznych lub hydraulicznych. Wysłodki buraczane są produktem ubocznym przy przerobie buraków cukrowych na cukier. Mogą być suszone i wtedy mają wartość pokarmową zbliŜoną do pasz treściwych (węglowodanowych). Dla podniesienia wartości, wysłodki moŜna poddawać melasowaniu lub amoniakowaniu. Są one szczególnie przydatne w Ŝywieniu bydła, zwłaszcza w okresach kiedy naleŜy wyrównać stosunek białkowo-energetyczny w paszy, czyli przy Ŝywieniu zielonkami z upraw polowych lub na pastwisku. DroŜdŜe otrzymywane są przy produkcji piwa lub w wyniku hodowli. Są cenną wysokobiałkową paszą dla wszystkich gatunków zwierząt, szczególnie dla drobiu i trzody chlewnej. Ze względu na duŜą zawartość białka, szybko się psują. Kiełki słodowe są kolejnym produktem ubocznym produkcji piwa. Stanowią wartościową paszę dla wszystkich gatunków zwierząt. Szybko pochłaniają wilgotność i dlatego powinny być przechowywane w suchych i przewiewnych magazynach. Susz buraczany i ziemniaczany otrzymywany jest w wyniku suszenia buraków i ziemniaków gorącymi gazami. Są to pasze wybitnie węglowodanowe. Mogą być stosowane jako zamienniki śrut zboŜowych w Ŝywieniu bydła, koni i trzody chlewnej. Płatki ziemniaczane produkowane są z ziemniaków parowanych, a następnie suszonych na specjalnych walcach podgrzewanych od środka. Płatki są bardzo wartościową paszą węglowodanową. Nadają się szczególnie do Ŝywienia trzody chlewnej. Pasze pochodzenia zwierzęcego Mleko w proszku otrzymuje się poprzez suszenie mleka w specjalnych suszarniach. Odtłuszczone mleko w proszku zawiera 94% suchej masy, a w niej 35% białka, 50% cukru mlekowego, 1% tłuszczu i 8% popiołu. MoŜna z niego otrzymywać mleko płynne poprzez zmieszanie 1 kg proszku mlecznego z 9 litrami wody. Mleko sproszkowane jest wykorzystywane jako komponent do mieszanek pasz treściwych przeznaczonych głównie dla kurcząt i prosiąt oraz do produkcji tzw. preparatów mleko-zastępczych stosowanych w Ŝywieniu cieląt. Wodniste produkty mleczne to: mleko pełne, mleko odtłuszczone, maślanka i serwatka. Są to produkty zawierające pełnowartościowe białko, dlatego mogą być stosowane w celu uzupełnienia w dawkach pokarmowych tego składnika. Stosowane są najczęściej w Ŝywieniu trzody chlewnej i drobiu. Mają duŜe znaczenie w Ŝywieniu wymienionych gatunków w gospodarstwach ekologicznych. Zgodnie z obecnymi uregulowaniami prawnymi mączki zwierzęce zostały wycofane z obrotu ze względu na niekorzystny wpływ na zdrowie zwierzą, a pośrednio i ludzi.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 26 Przemysłowe mieszanki paszowe i koncentraty Przemysłowe mieszanki paszowe są paszami dostosowanymi do Ŝywienia konkretnych gatunków i grup produkcyjnych zwierząt przy odpowiedniej konstrukcji dawki pokarmowej, a wiec w zaleŜności od udziału tych pasz w dawce i intensywności eksploatacji zwierzęcia. Wśród przemysłowych mieszanek paszowych wyróŜnimy: − mieszanki pełnodawkowe, − mieszanki uzupełniające, − koncentraty białkowe. Pasze te mogą być produkowane z zachowaniem szczegółowych zasad regulowanych przepisami prawnymi stanowiącymi krajowe wymagania dostosowane do regulacji Unii Europejskiej. Mieszanki pełnodawkowe komponowane są tak, aby w pełni zapewniły pokrycie dziennego zapotrzebowania zwierzęcia na składniki pokarmowe i mogły być wyłączną paszą w Ŝywieniu określonej grupy produkcyjnej zwierząt. Najczęściej stosowane są w Ŝywieniu drobiu i trzody chlewnej. Mieszanki pełnodawkowe mają ściśle określony skład chemiczny i dlatego ich stosowanie gwarantuje osiągnięcie optymalnego efektu produkcyjnego. Mieszanki uzupełniające zawierają powyŜej 10% białka i są dodatkiem do pasz gospodarskich. W ich skład wchodzą zwykle śruty zboŜowe i otręby, śruty poekstrakcyjne, śruty z nasion roślin strączkowych lub odpowiedni koncentrat czy superkoncentrat. Zawartość białka dostosowana jest do zestawu pasz objętościowych jakimi Ŝywione są zwierzęta w róŜnych okresach Ŝywieniowych. Koncentraty białkowe są paszami zawierającymi powyŜej 30% białka, a superkoncentraty powyŜej 40% białka. W ich skład wchodzą śruty poekstrakcyjne, śruty i nasiona roślin strączkowych, dodatki stymulujące takie jak witaminy, składniki mineralne, antybiotyki i probiotyki. Koncentraty i superkoncentraty wykorzystuje się do przygotowania mieszanek w oparciu o własne śruty zboŜowe. Do tych śrut naleŜy dodać 20% koncentratu lub 10% superkoncentratu. W ten sposób pasze gospodarskie wzbogacane są w białko. Dodatki paszowe Dodatki paszowe stały się koniecznością Ŝywieniową przy oczekiwaniu wysokiego poziomu produkcji zwierząt gospodarskich. Stanowią one uzupełnienie składników mineralnych i witamin w paszach naturalnych. Kreda pastewna jest związkiem wapniowym. Zawiera równieŜ małe ilości potasu, sodu, magnezu i Ŝelaza. Dodatek kredy do dawki Ŝywieniowej wynosi 10 g na 100 kg masy ciała. Dobrym źródłem wapnia dla drobiu są równieŜ skorupy jaj. Związki wapniowo-fosforowe znajdują się w fosforanach mineralnych i mączkach kostnych surowych, odklejonych i precypitowanych. Mączki zwierzęce zawierają jednak trudno przyswajalny trójfosforan wapnia. Fosforany paszowe mineralne to jedno- dwu- i trójwapniowe fosforany oraz niewielkie ilości sodowych, potasowych i amonowych łatwiej przyswajalnych dla zwierząt. W fosforanach wapniowych znajduje się 23–17% fosforu i 18–34% wapnia. Podawanie zwierzętom związków zawierających fosfor jest wskazane w związku z tym, Ŝe w paszach pochodzenia roślinnego występują jego niedobory oraz występuje on w powiązaniu z fityną, co ogranicza jego przyswajalność. Wśród dodatków mineralnych na rynku paszowym spotyka się wiele róŜnych preparatów o róŜnych nazwach handlowych. Preparaty zawierające sól pastewną sprzedawane są w postaci specjalnych bloków zwanych lizawkami. Niektóre mieszanki mineralne zawierają w swoim składzie takŜe mikroelementy.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 27 Mieszanki, które zawierają składniki mineralne, witaminy, antybiotyki, probiotyki, kokcydiostatyki (dla drobiu) i inne dodatki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt noszą nazwę premiksów. Dodaje się je do pasz w ilościach 0,5–1%. 4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie produkty mogą stanowić pasze dla zwierząt gospodarskich? 2. W oparciu, o jakie kryteria dokonuje się podziału pasz stosowanych w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich? 3. Jakie pasze zaliczymy do objętościowych soczystych? 4. Jakich zasad naleŜy przestrzegać w Ŝywieniu zwierząt paszami objętościowymi soczystymi? 5. Jakie pasze zaliczymy do objętościowych suchych? 6. Jakich zasad naleŜy przestrzegać w Ŝywieniu zwierząt paszami objętościowymi suchymi 7. Jakie czynniki zdecydują o wyborze kierunku ekologicznej produkcji zwierzęcej w gospodarstwie? 8. Jakie pasze zaliczymy do pasz treściwych? 9. Jakich zasad naleŜy przestrzegać w Ŝywieniu zwierząt paszami treściwymi? 10. Jak w Ŝywieniu zwierząt wykorzystać przemysłowe mieszanki paszowe? 11. Jak w Ŝywieniu zwierząt moŜna wykorzystać produkty uboczne przemysłu rolno- -spoŜywczego? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Dokonaj wyboru przemysłowej mieszanki paszowej stosowanej w Ŝywieniu tuczników w drugim okresie tuczu. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) poszukać w sieci Internet oferty przynajmniej trzech firm produkujących przemysłowe mieszanki paszowe, 2) sprawdzić, czy firmy te mają w ofercie przemysłowe mieszanki paszowe dla tuczników na drugi okres tuczu, jeŜeli nie to poszukać innych firm, 3) przeanalizować skład chemiczny i właściwości proponowanych przez te firmy mieszanek, 4) dokonać wyboru Twoim zdaniem najlepszych mieszanek i uzasadnić ten wybór. WyposaŜenie stanowiska pracy: − komputer z dostępem do sieci Internet, − papier i przybory do robienia notatek, − literatura z rozdziału 6.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 28 Ćwiczenie 2 Dokonaj selekcji poznanych pasz pod względem zawartości w nich białka i porównaj je. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) korzystając z dowolnych Norm śywienia Zwierząt, wybrać, z kaŜdej grupy pasze zawierające najwięcej białka w swoim składzie, 2) zanotować ich nazwy i zawartość białka, 3) porównać pasze z poszczególnych grup i wskazać, która grupa pasz dostarcza najwięcej tego składnika. WyposaŜenie stanowiska pracy: − dowolne Normy śywienia Zwierząt, − papier i przybory do robienia notatek, − literatura z rozdziału 6. Ćwiczenie 3 Rozpoznaj pasze i sklasyfikuj je zaliczając do pasz objętościowych suchych, soczystych, treściwych i innych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) obejrzeć przedstawioną kolekcją pasz, 2) zanotować ich nazwy na karteczkach, 3) ułoŜyć pasze z karteczkami zawierającymi ich nazwy w odpowiednich grupach. WyposaŜenie stanowiska pracy: − kolekcja pasz zawierających przynajmniej 3 przykłady z kaŜdej grupy, − papier i przybory do robienia notatek, − lupa. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wskazać kryteria podziału pasz stosowanych w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich? 2) określić zastosowanie w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich pasz objętościowych suchych i soczystych? 3) określić zastosowanie w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich pasz treściwych? 4) wskazać moŜliwości zastosowania pełnodawkowych i uzupełniających przemysłowych mieszanek paszowych? 5) wskazać moŜliwości wykorzystania w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich produktów odpadowych przetwórstwa spoŜywczego? 6) określić zasady stosowania w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich dodatków paszowych i koncentratów? 7) opisać stosowanie w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich pasz mineralnych?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 29 4.3. Normowanie i dawkowanie pasz dla zwierząt 4.3.1. Materiał nauczania Mierniki wartości pokarmowej pasz Określone w poprzednich rozdziałach składniki pokarmowe zawarte w paszach podczas karmienia dostają się do organizmu zwierzęcego. Tam ulegają przemianom w układzie pokarmowym, a następnie w tkankach. Od jakości tych przemian zaleŜy, osiągany przy pomocy Ŝywienia, efekt produkcyjny. Strawność składników pokarmowych zawartych w paszach Poziom strawności poszczególnych składników odŜywczych zawartych w paszach decyduje o poziomie ich wchłaniania, a następnie wykorzystania w organizmie w celu realizacji funkcji Ŝyciowych. Zatem zwierzęta mogą wykorzystać tylko te składniki pasz, które zostaną strawione i wchłonięte do krwi i limfy. Wyjątkiem są tylko niektóre składniki mineralne i woda przenikające do wnętrza organizmu z przewodu pokarmowego bez Ŝadnych zmian. W jakim stopniu trawione są składniki pokarmowe moŜna określić na podstawie badania ich zawartości w pobieranej paszy i wydalanym kale. Przyjmuje się, Ŝe wszystko to co jest wydalone w kale nie uległo strawieniu. Aby móc porównywać stopień strawności róŜnych składników zawartych w paszach, u poszczególnych zwierząt oblicza się tzw. współczynnik strawności. Współczynnik strawności wyraŜa stopień strawności w procentach, a oblicza się go w następujący sposób: 100[%] × − = a ba WS gdzie: a – ilość składnika pobranego w paszy [g] b – ilość składnika wydalonego w kale [g] Tak obliczony współczynnik strawności jest obarczony pewnym błędem, poniewaŜ w kale obok składników nie strawionych znajdują się składniki ze złuszczonego nabłonka przewodu pokarmowego, resztki soków trawiennych itp. Aby uzyskać dokładniejsze wyniki moŜna obliczyć współczynnik strawności rzeczywistej. 100 )( [%] × −− = a cba WSR gdzie: a – ilość składnika pobranego w paszy [g] b – ilość składnika wydalonego w kale [g] c – ilość składnika metabolicznego w kale [g] Opracowano wiele metod badania strawności. Są to: − badania na zwierzętach in vivo, − badania laboratoryjne in vitro, − badania matematyczne (szacunkowe). Badania te organizowane są w oparciu o przewidzianą dla nich metodykę ich prowadzenia. Wyniki ich przeprowadzania wykorzystywane są w opracowaniach zawierających normy Ŝywienia zwierząt i charakterystyki wartości pokarmowej pasz. Z opracowań tych naleŜy korzystać opracowując dawki Ŝywieniowe dla zwierząt. Współczynnik strawności pasz nie są jednak wartościami stałymi. Na strawność pasz wpływa jeszcze wiele innych czynników. Są to czynniki ze strony zwierzęcia oraz czynniki ze strony samej paszy. Czynniki ze strony zwierzęcia to: − budowa przewodu pokarmowego i procesy fizjologiczne jakie w nim zachodzą,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 30 − róŜnice między rasami i typami uŜytkowymi, − wiek zwierząt, − kondycja i stan zdrowia, − ruch i rodzaj wykonywanej pracy. Czynniki ze strony paszy są następujące: − duŜy udział włókna w paszy obniŜa jej strawność zarówno u zwierząt monogastrycznych jak i poligastrycznych, − u przeŜuwaczy nadmiar łatwo strawnych węglowodanów wywołuje zmniejszony rozkład włókna – moŜna go złagodzić poprzez podanie pasz białkowych, − dodatek pasz białkowych wpływa korzystnie na strawność składników paszy wszystkich gatunków zwierząt, − duŜy udział tłuszczu w dawce powoduje pogorszenie strawności, ze względu na to, Ŝe tłuszcz przyspiesza przechodzenie paszy przez przewód pokarmowy, − dodatek witamin, składników mineralnych i preparatów enzymatycznych moŜe poprawić strawność. Na strawność składników pokarmowych wpływają ponadto: − sposób konserwowania, − przygotowanie przed skarmieniem np. rozdrobnienie siana u przeŜuwaczy moŜe pogorszyć strawność włókna, a u monogastrycznych poprawić, − ilość paszy i częstotliwość jej pobrania, − ilość wypijanej wody, − smak paszy, − zmiana diety, − regularność w zadawaniu pasz. Bilans przemiany materii w organizmie Bilans przemiany materii w organizmie to zestawienie przychodów i rozchodów badanego pierwiastka w organizmie zwierzęcym. Wynik bilansu informuje o gromadzeniu lub ubytku badanego składnika w tkankach. Bada się bilans azotu, węgla czy składników mineralnych w organizmie. Azot wchodzi w skład białka, a wiec bilans azotu jest ilustracją przemian białkowych. Porównanie ilości azotu pobranego przez zwierzę w paszy oraz wydalonego w kale, moczu i wydzielonego z mlekiem lub innymi produktami pozwala na stwierdzenie czy nastąpiło wzbogacenie, czy zuboŜenie organizmu w azot. Około 90% azotu jest w białku mięśni dlatego bilans azotu to przede wszystkim informacja o przyroście lub ubytku tkanki mięśniowej. Ilość azotu zatrzymanego w organizmie nazywa się retencją azotu. Wyniki retencji mogą być dodatnie, ujemne lub równe zeru. Retencja dodatnia świadczy o przyroście tkanki mięśniowej, występuje u zwierząt młodych i rosnących. Retencja ujemna świadczy o ubytku białka z organizmu i jest charakterystyczna dla zwierząt chorych, starych lub krótkotrwale u samic wysokomlecznych w szczytowym okresie laktacji. Retencja równa zeru to stan równowagi azotowej charakterystyczny dla zwierząt dorosłych. Bilans węgla informuje o stratach lub odkładaniu węgla w organizmie. Węgiel wchodzi w skład zarówno białka jak i tłuszczów. Bilans węgla przeprowadza się wspólnie z bilansem azotu. Na podstawie bilansu azotu wykorzystując średnią zawartość węgla w białku moŜna wyliczyć jego ilość zawartą w białku. Pozostała ilość węgla zawarta jest w tłuszczach.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 31 Bilans węgla jest trudny do przeprowadzenia poniewaŜ wymaga zastosowania aparatów respiracyjnych. Węgiel wydalany jest z organizmu nie tylko w moczu i kale, ale równieŜ w trakcie wymiany gazowej. Bilans węgla informuje o przyroście lub ubytku tłuszczu i pozwala na ocenę dawki jako źródła energii, zapotrzebowania na energię i określenie zdolności zwierzęcia do wykorzystania określonego poziomu energii. Przemiany energii w organizmie i mierniki wartości energetycznej pasz Aby zwierzęta sprawnie i efektywnie funkcjonowały konieczne jest dostarczenie im odpowiedniej ilości energii. Energia zawarta w dostarczanej paszy ulega w organizmie zwierzęcym przemianom, dzięki którym moŜliwe jest funkcjonowanie organizmu. Pasze podawane zwierzętom róŜnią się między sobą wartością energetyczną. Dla przykładu średnie wartości energii w 1 g poniŜszych składników ilustruje tabela 8. Tabela 8. Średnie wartości energii w 1g składników pokarmowych [opracowanie własne] Składnik pokarmowy Energii w 1 gramie Węglowodany 17,5 KJ lub 4,2 kcal Tłuszcze 39,9 KJ lub 9,5 kcal Białka 24,0 KJ lub 5,7 kcal Przemiany energetyczne przebiegają w następujący sposób: Energia brutto (EB)– energia kału Energia strawna (ES) – energia moczu i gazów Energia metaboliczna (EM) – energia termiczna Energia netto (EN) (bytowa i produkcyjna) Energia brutto – energia uzyskana w wyniku spalania paszy w bombie kalorymetrycznej. Jest sumą energii zawartej w poszczególnych składnikach paszy. Energia strawna – energia zawarta w wydalanym moczu i gazach. Energia metaboliczna – energia zawarta w dostarczonych do krwi prostych związkach takich jak glukoza, kwasy tłuszczowe i aminokwasy. Energia netto – energia zmagazynowana w produktach zwierzęcych (mleku, mięśniach, tłuszczach, jajach, wełnie) oraz zuŜyta na podtrzymanie czynności Ŝyciowych. Energia netto przeŜuwaczy stanowi 31% energii brutto, a u świń – 52%. Bilans energii przeprowadza się, aby określić zapotrzebowanie zwierząt na energię. Aby porównywać wartość energetyczną pasz konieczne jest określenie mierników ich wartości. W tradycyjnym systemie Ŝywienia wartość energetyczna pasz opiera się na opracowanej przez Oskara Kellera w 1905r. wartości skrobiowej. Wartość skrobiowa jest to liczba, która informuje iloma kilogramami skrobi moŜna zastąpić 100 kg danej paszy pod względem działania tłuszczo-twórczego. W Skandynawii dla określania wartości energetycznej pasz utworzono jednostkę jęczmienną (skandynawską). Jest to wartość energetyczna paszy odpowiadająca 1 kg ziarna jęczmienia średniej jakości, o zdolności produkcyjnej 0,7 kg skrobi, który podany ponad potrzeby bytowe dostarcza energii na produkcję 3 kg mleka o zawartości 3,25–3,5% tłuszczu. Jednostka jęczmienna słuŜy do oceny wartości pasz dla krów mlecznych i opasów. W Polsce w Normach Ŝywienia bydła i owiec systemem tradycyjnym (1993) jako miernika wartości energetycznej pasz uŜywa się jednostki owsianej. Jest to wartość odpowiadająca 1 kg owsa średniej jakości o zdolności produkcyjnej 0,6 kg skrobi, który podany ponad potrzeby bytowe powoduje odłoŜenie w ciele dorosłego przeŜuwacza ok. 150 g tłuszczu.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 32 Inne mierniki wartości pasz W przypadku świń jako miernik wartości energetycznej pasz stosuje się energię metaboliczną wyraŜona w MJ na 1 kg paszy lub 1 kg suchej masy paszy. W projektowaniu Ŝywienia drobiu jest to energia metaboliczna pozorna podawana w normach Ŝywienia drobiu (1993) w kcal lub MJ na 1 kg paszy lub 1 kg suchej masy paszy. Potrzeby pokarmowe koni oraz wartość pasz wyraŜone są w energii strawnej – Normy Ŝywienia koni (1991) Dość istotne w Ŝywieniu jest zachowanie właściwych proporcji składników odŜywczych w stosunku do siebie. Szczególne znaczenie ma stosunek odŜywczy. Jest to stosunek białka ogólnego strawnego do sumy pozostałych strawnych składników. Za 1 przyjmuje się zawartość białka i wylicza ile części pozostałych składników przypada na białko (tłuszcz mnoŜy się przez 2,25 poniewaŜ w stosunku do białek i węglowodanów ma on o tyle wyŜszą wartość energetyczną). Stosunek odŜywczy moŜe być wąski (1:4), średni (1:8) i szeroki (1: powyŜej 8). Ilość białka ogólnego strawnego na 1 jednostkę owsianą Obliczenia tego miernika dokonuje się wykorzystując proporcję. Jest on pomocny przy bilansowaniu dawek Ŝywieniowych dla zwierząt zwłaszcza przy programowaniu składu mieszanek pełnodawkowych. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w Europie opracowano kilka nowych systemów wartościowania pasz i określania potrzeb pokarmowych zwierząt. W Polsce wykorzystywane są system INRA (francuski) i system NEL (stosowany równieŜ w Niemczech, Szwajcarii i Holandii). System INRA System ten obejmuje: − wartość energetyczną pasz i zapotrzebowanie energetyczne zwierząt, − wartość białkową pasz i zapotrzebowanie zwierząt na białko, − wartość wypełnieniową pasz i zdolność pobrania paszy przez zwierzęta, Jednostkami które słuŜą do określania wartości energetycznej pasz w tym systemie są: − Jednostka energetyczna produkcji mleka (JPM). − Jednostka energetyczna produkcji Ŝywca (JPś). Jednostki pokarmowe określono na podstawie wartości energetycznej netto (EN) 1 kg standardowego ziarna jęczmienia obliczanej odrębnie dla produkcji mleka (EN1) i produkcji Ŝywca (ENŜ). Jednostki pokarmowe JPM i JPś zgodnie z normami z 1993 r. mają następujące definicje: Jednostka paszowa (energetyczna) produkcji mleka – JPM – to ilość energii netto produkcji mleka (EN1), którą dostarcza 1kg standardowego ziarna jęczmienia podawanego jako pasza produkcyjna krowie w okresie laktacji. Jedna jednostka produkcji mleka jest równa 170 kcal – ta ilość energii moŜe zostać wydzielona z mlekiem lub odłoŜona w organizmie w postaci rezerw tłuszczu. Jednostka paszowa (energetyczna) produkcji Ŝywca – JPś – to ilość energii netto produkcji Ŝywca (ENś), którą dostarcza 1kg standardowego ziarna jęczmienia podawanego jako pasza bytowa i produkcyjna rosnącym (opasanym, tuczonym) zwierzętom. Odpowiada ona wartości 1820 kcal. RóŜnice w wartości energetycznej 1kg standardowego ziarna jęczmienia wynikają z róŜnej wartości współczynników wykorzystania energii metabolicznej zawartej w 1 kg paszy do produkcji mleka i do produkcji Ŝywca.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 33 W tabelach wartości pokarmowej zawartych w Normach Ŝywienia bydła, owiec i kóz (1993) wartość energetyczną poszczególnych pasz wyraŜono zawartością JPM i JPś w 1 kg paszy i 1 kg suchej masy paszy. Zapotrzebowanie energetyczne zwierząt jest sumą energii zuŜytej na potrzeby bytowe i produkcję (mleko, przyrost masy ciała). WyraŜono je w jednostkach energetycznych produkcji mleka (JPM) i produkcji Ŝywca (JPś), zgodnie z systemem oceny wartości energetycznej pasz. Normy zapotrzebowania energetycznego uwzględniają róŜne stany fizjologiczne i kierunki produkcji bydła, owiec i kóz. Wartość pokarmową białka wyraŜa się jako ilość białka właściwego, rzeczywiście trawionego w jelicie cienkim (białko trawione w jelicie – BTJ). Faktyczną wartość pokarmową białka danej paszy (BTJ, g/kg) określa wielkość niŜsza spośród wymienionych tj. BTJN lub BTJE. W tabelach zamieszczonych w normach Ŝywienia bydła, owiec i kóz wartość pokarmową białka poszczególnych pasz wyraŜono zawartością BTJN i BTJE w g/kg paszy i g/kg suchej masy paszy. Zapotrzebowanie zwierząt na białko stanowi sumę potrzeb bytowych (odnoszonych do MC0,75 ) i produkcyjnych, związanych z zawartością białka w produktach zwierzęcych (mięsie, mleku). Normy na białko wyraŜono w g BTJ, zgodnie z przyjętym systemem oceny wartości pokarmowej białka pasz. Dla określenia wartości wypełnieniowej pasz wprowadzono pojęcie jednostki wypełnieniowej. Jednostka wypełnieniowa (JW) przedstawia wartość wypełnieniową paszy (WW) wyraŜoną w JW/kg paszy oraz zdolność pobrania paszy dla zwierząt (ZPP), wyraŜoną w JW/dzień. W wartości wypełnieniowej pasz uwzględniono zróŜnicowany skład i budowę roślin wchodzących w skład suchej masy paszy – równieŜ zawartość ścian komórkowych i stopień ich zdrewnienia. W przeciwieństwie do pasz objętościowych, pasze treściwe wchodzące w skład dawek pokarmowych dla przeŜuwaczy nie maja stałej wartości wypełnieniowej. Wprowadzenie paszy treściwej do podstawowej dawki pasz objętościowych odbywa się kosztem wartości wypełnieniowej paszy objętościowej. WyraŜa się to obniŜeniem dowolnego pobrania suchej masy paszy objętościowej. W tabelach wartości pokarmowej Norm Ŝywienia bydła, owiec i kóz wartość wypełnieniową poszczególnych pasz objętościowych wyraŜono w JWO (owce), JWB (bydło) i JWK (kozy) na 1 kg paszy i 1 kg SM paszy. Zgodnie z załoŜeniami systemu dla pasz treściwych nie oblicza się oddzielnie wartości wypełnieniowych. Zdolność pobrania paszy (ZPP JW/dzień) jest cechą charakterystyczną dla zwierzęcia i została wyraŜona zgodnie z przyjętym systemem oceny wartości wypełnieniowej pasz dla owiec, rosnącego bydła i krów w JWO, JWB i JWK. Wszystkie niezbędne do obliczeń wzory zamieszczono w Normach Ŝywienia bydła owiec i kóz (1993). W praktyce dla ustalenia norm i zbilansowania dawek Ŝywieniowych w tym systemie stosuje się specjalistyczne oprogramowanie komputerowe. System NEL (Nettoenergie Laktation – energia netto laktacji) Stosowany jest w programowaniu Ŝywienia krów mlecznych i w odchowie młodego bydła. NEL mierzy energię netto magazynowaną w mleku. Aby programować Ŝywienie w systemie NEL naleŜy znać wartość NEL poszczególnych pasz oraz potrzeby energetyczne i białkowe krów. NEL oblicza się z energii metabolicznej, znając stopień jej wykorzystania do produkcji mleka. Wykorzystanie to wynosi średnio 60%. Zatem upraszczając moŜna powiedzieć, Ŝe NEL = EM x 0,6. Wykorzystanie energii metabolicznej EM jest uzaleŜnione od jej
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 34 koncentracji w paszy odzwierciedlonej przez współczynnik q. Pasze znacznie róŜnią się pod tym względem. Współczynnik q oblicza się zgodnie z poniŜszym działaniem: 100×= EB EM q Badania wskazały, Ŝe wykorzystanie energii metabolicznej do produkcji mleka jest równe 60% wtedy, kiedy współczynnik koncentracji q jest równy 57. Kiedy jego wartość zmniejsza się lub zwiększa o 1 wówczas wykorzystanie energii metabolicznej zmienia się o 0,04%. Wartość NEL oblicza się zgodnie z równaniem: NEL = 0,6 [1+0,004x (q-57) x EM Aby wykonać powyŜsze obliczenia trzeba znać wartości EB i EM. NaleŜy je obliczyć wykorzystując równania: Na obliczenie energii brutto EB [MJ/kg] EB= (0,0242z1+0,0366z2+0,0209z3+0,0170z4)-(cukry x 0,0007) Na obliczenie energii metabolicznej EM [MJ/kg] EM= (0,0152x1+0,0342x2+0,0128x3+0,0159x4)-(cukry x 0,0007) gdzie z – zawartość w paszy składników surowych w g/kg x – zawartość w paszy składników strawnych w g/kg 1 – białko 2 – ekstrakt eterowy 3 – włókno 4 – bezazotowe wyciągowe Poprawkę na cukry naleŜy odejmować wtedy, kiedy ich zawartość w suchej masie paszy jest wyŜsza niŜ 8%. Zapotrzebowanie energetyczne krów jest sumą zapotrzebowania bytowego i produkcyjnego. Zapotrzebowanie to ustala się w odniesieniu do masy metabolicznej ciała. Wynosi ono: NEL MJ/dzień = 0,293 MJ x MC0,75 Wtedy kiedy podstawę Ŝywienia stanowi pastwisko, potrzeby bytowe w systemie NEL naleŜy zwiększyć o 10%. Zapotrzebowanie produkcyjne naleŜy obliczyć na podstawie składu mleka skorygowanego do zawartości 4% tłuszczu, tzw FCM – mleko standardowe. Wartość NEL 1 kg mleka skorygowanego wynosi 3,17 MJ (ok. 730 kcal). Mleko na FCM moŜna przeliczyć wg wzoru: FCM = (% tłuszczu w mleku x 0,15) + 0,4 Zatem jeŜeli krowa daje 20 kg mleka o zawartości tłuszczu 3,5% to: FCM = (3,5% x 0,15) + 0,4 = 0,925 0,925 x 20 = 18,5 kg FCM JeŜeli masa krowy wynosi 600 kg, jej całkowite zapotrzebowanie jest następujące: − bytowe – 6000,75 x 0,293 MJ = 121,2 x 0,293 = 35,5 MJ NEL, − produkcyjne – 18,5 x 3,17 = 58,6 MJ NEL, − całkowite potrzeby – 35,5 + 58,6 = 94,1 MJ NEL. Zapotrzebowanie krów na białko normuje się w białku ogólnym. Dane do obliczenia normy moŜna zaczerpnąć z norm DLG lub norm INRA. Krowa o masie 600 kg potrzebuje dziennie 450 g białka ogólnego, na produkcję 1 kg mleka FCM 81 g białka ogólnego. Do sumy obliczonego zapotrzebowania naleŜy dodać jeszcze 5% w celu uniknięcia błędu.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 35 Zapotrzebowanie na białko krowy o masie 600 kg: − potrzeby bytowe – 450 g białka ogólnego, − potrzeby produkcyjne – 20 kg mleka (4%) x 81 g = 1620 g białka ogólnego, − razem 2070, − + 5% 103,5. Systemy Ŝywienia, normowania i dawkowania pasz Zwierzęta mogą być Ŝywione systemem do woli i systemem dawkowanym. W kaŜdym z systemów Ŝywienia konieczne jest jego odpowiednie zaprojektowanie. Dotyczy ono doboru pasz i właściwej organizacji Ŝywienia. śywienie do woli wymaga projektowania mniej precyzyjnego, natomiast w Ŝywieniu dawkowanym konieczne jest precyzyjne obliczanie zapotrzebowania na pasze jak i moŜliwości jego pokrycia. W projektowaniu Ŝywienia zwierząt naleŜy uwzględnić zapotrzebowanie zwierzęcia na poszczególne składniki pokarmowe, moŜliwości zwierzęcia jeŜeli chodzi o pobranie poszczególnych pasz i moŜliwości zwierzęcia w zakresie trawienia pobranych pasz. Zapotrzebowanie zwierzęcia na składniki pokarmowe nazywa się normą Ŝywieniową. Zapotrzebowanie zwierzęcia określa się z uwzględnieniem potrzeb bytowych i produkcyjnych. Określa się potrzeby zwierzęcia pod względem energetycznym, białkowym, mineralnym i witaminowym. Pasze podawane zwierzętom w swoim składzie chemicznym zawierają składniki, które potrzebne są zwierzętom dla ich właściwego wzrostu, rozwoju lub produkcyjności. Jednak występują one w nich w róŜnych ilościach. Aby właściwie dobrać proporcje pasz dla zapewnienia pokrycia zapotrzebowania zwierząt naleŜy poznać ich skład chemiczny i tak zaprojektować ich ilości, aby pokryły zapotrzebowanie zwierzęcia. Zestaw róŜnych pasz zawierających ilości składników pokarmowych zgodnych z normą, które naleŜy podać zwierzęciu w ciągu doby nazywamy dzienną dawką Ŝywieniową. Normy i dawki Ŝywieniowe mogą być ustalane na róŜne okresy czasu. Największe zastosowanie praktyczne mają dzienne normy i dawki Ŝywieniowe, poniewaŜ słuŜą one bezpośredniej organizacji karmienia zwierząt. Dla racjonalnego planowania Ŝywienia ustala się równieŜ normy i dawki na dłuŜsze okresy czasu np. na okres Ŝywieniowy, miesiąc lub rok. 4.3.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. W jaki sposób naleŜy obliczyć współczynnik strawności pasz? 2. Jakich informacji dostarcza bilans azotu w organizmie? 3. W jakim celu wykonuje się bilans węgla w organizmie? 4. Jakie mierniki wartości pokarmowej pasz moŜesz wskazać? 5. Co to jest norma Ŝywieniowa? 6. W jaki sposób ustala się zapotrzebowanie Ŝywieniowe zwierzęcia w systemie INRA? 7. W jaki sposób ustala się zapotrzebowanie Ŝywieniowe zwierzęcia w systemie NEL? 8. Co to jest dawka Ŝywieniowa i jakie znasz rodzaje dawek Ŝywieniowych? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Na podstawie dowolnych Norm śywienia Zwierząt ustal normę Ŝywieniową dla krowy mlecznej waŜącej 600 kg i produkującej 20 kg mleka w ciągu doby.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 36 Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować wybrane normy Ŝywienia zwierząt i odnaleźć dane dotyczące zapotrzebowania na składniki pokarmowe dla krowy mlecznej o wskazanych parametrach, 2) wykonać obliczenia, 3) przygotować zestawienie odzwierciedlające zapotrzebowanie wskazanego zwierzęcia na składniki pokarmowe. WyposaŜenie stanowiska pracy: − komputer z dostępem do sieci Internet, − lub kalkulator, − dowolne Normy śywienia Zwierząt, − papier i przybory do robienia notatek. Ćwiczenie 2 Na podstawie dowolnych Norm śywienia Zwierząt ustal normę Ŝywieniową dla kur nieśnych w pierwszym sezonie nieśności. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować wybrane normy Ŝywienia zwierząt i odnaleźć dane dotyczące zapotrzebowania na składniki pokarmowe dla kur nieśnych w pierwszym okresie nieśności, 2) wykonać obliczenia, 3) przygotować zestawienie odzwierciedlające zapotrzebowanie wskazanego stada kur na składniki pokarmowe. WyposaŜenie stanowiska pracy: − komputer z dostępem do sieci Internet, − lub kalkulator, − dowolne Normy śywienia Zwierząt, − papier i przybory do robienia notatek. Ćwiczenie 3 Na podstawie dowolnych Norm śywienia Zwierząt oblicz i zbilansuj dawkę Ŝywieniową dla tucznika na drugi okres tuczu. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować wybrane normy Ŝywienia zwierząt i odnaleźć dane dotyczące zapotrzebowania na składniki pokarmowe dla tucznika w drugim okresie tuczu, 2) wykonać obliczenia, 3) przygotować zestawienie odzwierciedlające zapotrzebowanie wskazanego stada kur na składniki pokarmowe,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 37 4) wybrać pasze, na podstawie tych samych norm odczytać zawartości w nich poszczególnych składników pokarmowych, 5) określić planowane ilości pasz dla jednego tucznika, 6) sprawdzić, ile składników pokarmowych zawierają planowane ilości pasz, 7) porównać z zapotrzebowaniem, 8) dokonać korekty, w przypadku róŜnic tak, aby były one mniejsze niŜ (+), (-) 5% normy (zapotrzebowania). WyposaŜenie stanowiska pracy: − komputer z dostępem do sieci Internet, − lub kalkulator, − dowolne Normy śywienia Zwierząt, − papier i przybory do robienia notatek. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować strawność i obliczyć współczynnik strawności na dowolnym przykładzie 2) ocenić zasadność wykonywania bilansu azotu i węgla w organizmie? 3) wskazać jednostki wartości odŜywczej pasz i dokonać ich podziału? 4) dobrać pasze dla określonej grupy zwierząt i odczytać ich wartość Ŝywieniową? 5) określić zasady normowania pasz w systemie INRA? 6) określić zasady normowania pasz w systemie NEL? 7) opracować normę Ŝywieniową dla wskazanego zwierzęcia? 8) zbilansować przykładowa dawkę Ŝywieniową?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 38 4.4 Pozyskiwanie pasz, gospodarowanie nimi i koszty Ŝywienia 4.4.1 Materiał nauczania Konserwowanie, przechowywanie i przygotowywanie pasz do skarmiania Podstawowe metody konserwowania pasz dla zwierząt to suszenie i kiszenie. Suszenie pasz W wyniku suszenia pasz otrzymujemy siano i susze. Paszami najbardziej nadającymi się do suszenia są zielonki. KaŜda metoda konserwowania powoduje straty składników pokarmowych. Wartość pokarmowa siana jest więc niŜsza od zielonek. Przy produkcji siana straty są dość duŜe. Ich wielkość zaleŜy od sposobu suszenia, warunków pogodowych oraz warunków przechowywania siana. Wielkość tych strat obrazują zamieszczone niŜej tabele. Zielonki na siano moŜna suszyć z wykorzystaniem następujących metod: − suszenie naturalne na pokosach (na ziemi) lub na przyrządach, − dosuszanie zimnym lub ogrzanym powietrzem, − suszenie mechaniczne gorącymi gazami. Suszenie na ziemi daje dobre efekty tylko wówczas, kiedy jest sprzyjająca pogoda. W czasie suszenia na ziemi wykonuje się wiele czynności związanych z roztrząsaniem zielonki, odwracaniem, zgrabianiem, składaniem w kopy. JeŜeli zabiegi te wykonywane są niewłaściwie, dochodzi do duŜych strat. Dotyczy to zwłaszcza roślin motylkowych takich jak lucerna, koniczyna itp. Dlatego prace te najlepiej wykonywać kiedy rośliny są podwiędnięte, wczesnym rankiem i przed wieczorem. Suszenie na ziemi przy sprzyjającej pogodzie trwa zwykle kilka dni. JeŜeli się przedłuŜa, a pogoda jest mniej sprzyjająca, to suszona masa traci na wartości. W mniejszych gospodarstwach do suszenia zielonek wykorzystywane są przyrządy zwane suszakami. W zaleŜności od regionu mają one róŜne formy. Suszenie na nich jest dość efektywne lecz pracochłonne. Dosuszanie zielonki zimnym i podgrzanym powietrzem traci na znaczeniu ze względu na rozpowszechnioną metodę prasowania siana w celu przechowania. Jest to równieŜ metoda wymagająca dodatkowego wyposaŜenia w urządzenia dosuszające. Zielonki dosuszane zachowują jednak zdecydowanie większą wartość odŜywczą. Najlepsze efekty w postaci bardzo dobrej jakości produktu daje suszenie mechaniczne gazami o wysokiej temperaturze. Odbywa się ono w specjalnych suszarniach. Proces suszenia jest bardzo krótki i trwa od kilku do kilkunastu sekund. Takie suszenie powoduje szybkie odwodnienie oraz wstrzymanie procesów oddychania i rozpadu białek. Nie pogarsza się strawność składników odŜywczych. Jest to jednak metoda wymagająca inwestycji w suszarnię oraz wysokie koszty jej eksploatacji. Tabela 9. Straty w % przy róŜnych sposobach suszenia zielonej masy [6] Straty w %Sposób suszenia Suchej masy Białka strawnego Karotenu Suszenie w kopkach przy sprzyjającej pogodzie 15–30 12–25 60–85 Suszenie w kopkach przy niesprzyjającej pogodzie 25–50 50–60 95–98 Dosuszanie niedogrzanym powietrzem 15–20 10–20 50–85 Sztuczne suszenie ciągłym powietrzem 5–10 5–8 5–6
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 39 Siano moŜna przechowywać w stogach lub w stodołach, na poddaszach uŜytkowych czy magazynach pasz objętościowych suchych. Zdecydowanie najlepszym sposobem przechowywania jest zgromadzenie siana w magazynach. Powinny one być suche, przewietrzane i ciemne. Wtedy siano traci wartość odŜywczą w najmniejszym stopniu. Zachowuje barwę i zapach. Fot. 16. Dobre siano łąkowe [opracowanie własne] Tabela 10. Ubytki naturalne przy przechowywaniu siana [6] Ubytki w % w okresie Wyszczególnienie do 6 miesięcy powyŜej 6 miesięcy Siano luzem W stogach 1 5 W szopach 0,7 4 Siano prasowane W stogach 0,4 3 W szopach 0,3 2 Tabela. 11. Przyczyny strat zachodzących podczas suszenia zielonki na siano i przechowywania siana (w %) [6] Przyczyna strat Sucha masa Białko surowe Jednostki pokarmowe Wilgotność suszonej zielonki i słoma przy której powstają straty Oddychanie Do 10 5–10 5–10 Od skoszenia do 4% wilgotności Mechaniczne kruszenie 5–10 10–15 0–15 Od 40% wilgotności do momentu składowania Wymywanie i fermentacja 5–15 5–15 5–15 Od skoszenia Pogorszenie zawartości 10–15 Do czasu skarmienia
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 40 Dobre siano ma kolor zielony, charakterystyczny przyjemny zapach, nie jest połamane i skruszone. Nie zawiera obcych zapachów, przebarwień i widocznych śladów obecności grzybów (pleśni). MoŜna odróŜnić rośliny z jakich powstało. Zakiszanie pasz Zakiszanie pasz to kolejna metoda konserwacji pasz w celu wykorzystania ich w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich. Polega ono na poddaniu zakiszanej masy procesowi fermentacji. Zasadniczo jest to fermentacja mlekowa, jednak towarzyszą jej takŜe fermentacje octowa, propionowa i masłowa. Fermentacje towarzyszące są niepoŜądane W wyniku fermentacji gromadzą się w kiszonkach kwas mlekowy i niewielkie ilości kwasu octowego, dzięki którym moŜliwe jest zakonserwowanie, czyli zakwaszenia paszy Ŝyciowych zahamowanie procesów Ŝyciowych szkodliwych drobnoustrojów takich jak: bakterie kwasu masłowego, bakterie gnilne i pałeczki okręŜnicy. Fermentacja mlekowa zachodzi w warunkach beztlenowych, w odpowiedniej temperaturze (25–35o C), przy odpowiedniej wilgotności (65–75%) i w obecności w zakiszanym materiale odpowiedniej ilości cukrów. Odpowiednia ilość cukrów to taka, która zapewnia wytworzenie kwasu mlekowego w takiej ilości, aby obniŜyć pH kiszonki do 4,2. Materiał wykorzystywany do przygotowania kiszonek moŜna podzielić w zaleŜności od stopnia przydatności do zakiszania. Podział ten obrazuje tab. 12. O stopniu przydatności pasz do zakiszania decyduje przede wszystkim zawartość węglowodanów i białka. Tabela 12. Przydatność róŜnych pasz do zakiszania [opracowanie własne] Stopień przydatności do zakiszania Zawartość składników o istotnym znaczeniu Pasze Pasze łatwo zakiszające się Wysoka zawartość cukrów i niska zawartość białka kukurydza, słonecznik, zrzynki buraków cukrowych i pastewnych, kapusta pastewna, zielonki z Ŝyta i owsa, korzenie buraków pastewnych, ziemniaki parowane, dynia, wywar gorzelniany i wysłodki buraczane Pasze trudno zakiszające się Wysoka zawartość białka i niska zawartość cukrów Koniczyna czerwona i biała, mieszanki traw z roślinami motylkowymi, poplony z przewagą roślin strączkowych, łęty ziemniaczane Pasze nie zakiszające się Bardzo wysoka zawartość białka i niska zawartość cukrów Zielonka z lucerny, niektóre chwasty takie jak komosa i pokrzywa Aby zapewnić właściwe warunki zakiszania naleŜy: − zebrać materiał w odpowiedniej fazie rozwojowej, − do zakiszania zastosować taki rośliny lub ich mieszankę, która zawiera minimum cukrowe, − zapewnić odpowiednią wilgotność zakiszanego materiału, − doprowadzić do szybkiego odcięcia powietrza w celu zapewnienia warunków beztlenowych, − zapewnić właściwe ugniecenie zakiszanej masy, aby usunąć powietrze ze środka i spowodować wypływ soków zawartych w komórkach, co znacznie ułatwia rozwój bakterii, − w przypadku materiału trudno zakiszającego się zastosować odpowiednie preparaty ułatwiające zakiszanie. Kiszonki stanowią podstawę Ŝywienia zimowego bydła. Szczególne znaczenie mają kiszonka z traw, z mieszanek traw z koniczyną i kiszonka z kukurydzy. Jakość kiszonki z traw zaleŜy od zawartości białka i energii, składu botanicznego runi, nawoŜenia i czasu kłoszenia.
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u
Technik.rolnik 321[05] z3.01_u

Recommended

Technik.weterynarii 8
Technik.weterynarii 8Technik.weterynarii 8
Technik.weterynarii 8Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 16
Technik.weterynarii 16Technik.weterynarii 16
Technik.weterynarii 16Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 6
Technik.weterynarii 6Technik.weterynarii 6
Technik.weterynarii 6Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
11 4.1 ppz_tresc
11 4.1 ppz_tresc11 4.1 ppz_tresc
11 4.1 ppz_trescSzymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 15
Technik.weterynarii 15Technik.weterynarii 15
Technik.weterynarii 15Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 17
Technik.weterynarii 17Technik.weterynarii 17
Technik.weterynarii 17Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 10
Technik.weterynarii 10Technik.weterynarii 10
Technik.weterynarii 10Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
11 3.1 ppz_tresc
11 3.1 ppz_tresc11 3.1 ppz_tresc
11 3.1 ppz_trescSzymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 

Recommended

Technik.weterynarii 8
Technik.weterynarii 8Technik.weterynarii 8
Technik.weterynarii 8Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 16
Technik.weterynarii 16Technik.weterynarii 16
Technik.weterynarii 16Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 6
Technik.weterynarii 6Technik.weterynarii 6
Technik.weterynarii 6Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
11 4.1 ppz_tresc
11 4.1 ppz_tresc11 4.1 ppz_tresc
11 4.1 ppz_trescSzymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 15
Technik.weterynarii 15Technik.weterynarii 15
Technik.weterynarii 15Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 17
Technik.weterynarii 17Technik.weterynarii 17
Technik.weterynarii 17Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 10
Technik.weterynarii 10Technik.weterynarii 10
Technik.weterynarii 10Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
11 3.1 ppz_tresc
11 3.1 ppz_tresc11 3.1 ppz_tresc
11 3.1 ppz_trescSzymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.rolnik 321[05] z3.02_u
Technik.rolnik 321[05] z3.02_uTechnik.rolnik 321[05] z3.02_u
Technik.rolnik 321[05] z3.02_uSzymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 11
Technik.weterynarii 11Technik.weterynarii 11
Technik.weterynarii 11Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 2
Technik.weterynarii 2Technik.weterynarii 2
Technik.weterynarii 2Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
11 7.1 ppz_tresc
11 7.1 ppz_tresc11 7.1 ppz_tresc
11 7.1 ppz_trescSzymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 22
Technik.weterynarii 22Technik.weterynarii 22
Technik.weterynarii 22Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 5
Technik.weterynarii 5Technik.weterynarii 5
Technik.weterynarii 5Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.rolnik 321[05] o2.02_u
Technik.rolnik 321[05] o2.02_uTechnik.rolnik 321[05] o2.02_u
Technik.rolnik 321[05] o2.02_uSzymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 14
Technik.weterynarii 14Technik.weterynarii 14
Technik.weterynarii 14Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 18
Technik.weterynarii 18Technik.weterynarii 18
Technik.weterynarii 18Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 12
Technik.weterynarii 12Technik.weterynarii 12
Technik.weterynarii 12Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
11 1.1 ppz_tresc
11 1.1 ppz_tresc11 1.1 ppz_tresc
11 1.1 ppz_trescSzymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 9
Technik.weterynarii 9Technik.weterynarii 9
Technik.weterynarii 9Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 3
Technik.weterynarii 3Technik.weterynarii 3
Technik.weterynarii 3Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 21
Technik.weterynarii 21Technik.weterynarii 21
Technik.weterynarii 21Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
11 2.1 ppz_tresc
11 2.1 ppz_tresc11 2.1 ppz_tresc
11 2.1 ppz_trescSzymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 7
Technik.weterynarii 7Technik.weterynarii 7
Technik.weterynarii 7Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
18 6.1 wg_tresc
18 6.1 wg_tresc18 6.1 wg_tresc
18 6.1 wg_trescSzymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 13
Technik.weterynarii 13Technik.weterynarii 13
Technik.weterynarii 13Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 19
Technik.weterynarii 19Technik.weterynarii 19
Technik.weterynarii 19Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Technik.weterynarii 4
Technik.weterynarii 4Technik.weterynarii 4
Technik.weterynarii 4Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Scalone dokumenty (17)
Scalone dokumenty (17)Scalone dokumenty (17)
Scalone dokumenty (17)Darek Simka
 
2
22
2Dorotazzz
 

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Technik.rolnik 321[05] z3.02_u
Technik.rolnik 321[05] z3.02_uTechnik.rolnik 321[05] z3.02_u
Technik.rolnik 321[05] z3.02_u
 
Technik.weterynarii 11
Technik.weterynarii 11Technik.weterynarii 11
Technik.weterynarii 11
 
Technik.weterynarii 2
Technik.weterynarii 2Technik.weterynarii 2
Technik.weterynarii 2
 
11 7.1 ppz_tresc
11 7.1 ppz_tresc11 7.1 ppz_tresc
11 7.1 ppz_tresc
 
Technik.weterynarii 22
Technik.weterynarii 22Technik.weterynarii 22
Technik.weterynarii 22
 
Technik.weterynarii 5
Technik.weterynarii 5Technik.weterynarii 5
Technik.weterynarii 5
 
Technik.rolnik 321[05] o2.02_u
Technik.rolnik 321[05] o2.02_uTechnik.rolnik 321[05] o2.02_u
Technik.rolnik 321[05] o2.02_u
 
Technik.weterynarii 14
Technik.weterynarii 14Technik.weterynarii 14
Technik.weterynarii 14
 
Technik.weterynarii 18
Technik.weterynarii 18Technik.weterynarii 18
Technik.weterynarii 18
 
Technik.weterynarii 12
Technik.weterynarii 12Technik.weterynarii 12
Technik.weterynarii 12
 
11 1.1 ppz_tresc
11 1.1 ppz_tresc11 1.1 ppz_tresc
11 1.1 ppz_tresc
 
Technik.weterynarii 9
Technik.weterynarii 9Technik.weterynarii 9
Technik.weterynarii 9
 
Technik.weterynarii 3
Technik.weterynarii 3Technik.weterynarii 3
Technik.weterynarii 3
 
Technik.weterynarii 21
Technik.weterynarii 21Technik.weterynarii 21
Technik.weterynarii 21
 
11 2.1 ppz_tresc
11 2.1 ppz_tresc11 2.1 ppz_tresc
11 2.1 ppz_tresc
 
Technik.weterynarii 7
Technik.weterynarii 7Technik.weterynarii 7
Technik.weterynarii 7
 
18 6.1 wg_tresc
18 6.1 wg_tresc18 6.1 wg_tresc
18 6.1 wg_tresc
 
Technik.weterynarii 13
Technik.weterynarii 13Technik.weterynarii 13
Technik.weterynarii 13
 
Technik.weterynarii 19
Technik.weterynarii 19Technik.weterynarii 19
Technik.weterynarii 19
 
Technik.weterynarii 4
Technik.weterynarii 4Technik.weterynarii 4
Technik.weterynarii 4
 

Similar to Technik.rolnik 321[05] z3.01_u

Scalone dokumenty (17)
Scalone dokumenty (17)Scalone dokumenty (17)
Scalone dokumenty (17)Darek Simka
 
Wykorzystanie produktów spożywczych jako źródła składników pokarmowych
Wykorzystanie produktów spożywczych jako źródła składników pokarmowychWykorzystanie produktów spożywczych jako źródła składników pokarmowych
Wykorzystanie produktów spożywczych jako źródła składników pokarmowychMarcin Dzieciątkowski
 
Dietetyk 321[11] z1.04_u
Dietetyk 321[11] z1.04_uDietetyk 321[11] z1.04_u
Dietetyk 321[11] z1.04_ugemix gemix
 
Scalone dokumenty (17)
Scalone dokumenty (17)Scalone dokumenty (17)
Scalone dokumenty (17)gemix gemix
 
Scalone dokumenty (19)
Scalone dokumenty (19)Scalone dokumenty (19)
Scalone dokumenty (19)gemix gemix
 
Scalone dokumenty (14)
Scalone dokumenty (14)Scalone dokumenty (14)
Scalone dokumenty (14)gemix gemix
 
Scalone dokumenty (12)
Scalone dokumenty (12)Scalone dokumenty (12)
Scalone dokumenty (12)Darek Simka
 
Dietetyk 321[11] z1.02_u
Dietetyk 321[11] z1.02_uDietetyk 321[11] z1.02_u
Dietetyk 321[11] z1.02_ugemix gemix
 
Technik.hotelarstwa 341[04] z4.01_u
Technik.hotelarstwa 341[04] z4.01_uTechnik.hotelarstwa 341[04] z4.01_u
Technik.hotelarstwa 341[04] z4.01_uPusiu99
 
Dietetyk 321[11] z2.08_u
Dietetyk 321[11] z2.08_uDietetyk 321[11] z2.08_u
Dietetyk 321[11] z2.08_ugemix gemix
 
Scalone dokumenty (29)
Scalone dokumenty (29)Scalone dokumenty (29)
Scalone dokumenty (29)gemix gemix
 
Dietetyk 321[11] z3.02_u
Dietetyk 321[11] z3.02_uDietetyk 321[11] z3.02_u
Dietetyk 321[11] z3.02_ugemix gemix
 
Prowadzenie gospodarki produktami żywnościowymi
Prowadzenie gospodarki produktami żywnościowymiProwadzenie gospodarki produktami żywnościowymi
Prowadzenie gospodarki produktami żywnościowymiMarcin Dzieciątkowski
 
Scalone dokumenty (34)
Scalone dokumenty (34)Scalone dokumenty (34)
Scalone dokumenty (34)gemix gemix
 

Similar to Technik.rolnik 321[05] z3.01_u (20)

Scalone dokumenty (17)
Scalone dokumenty (17)Scalone dokumenty (17)
Scalone dokumenty (17)
 
2
22
2
 
2
22
2
 
Wykorzystanie produktów spożywczych jako źródła składników pokarmowych
Wykorzystanie produktów spożywczych jako źródła składników pokarmowychWykorzystanie produktów spożywczych jako źródła składników pokarmowych
Wykorzystanie produktów spożywczych jako źródła składników pokarmowych
 
Dietetyk 321[11] z1.04_u
Dietetyk 321[11] z1.04_uDietetyk 321[11] z1.04_u
Dietetyk 321[11] z1.04_u
 
Rzeznik.wedliniarz 741[03] z2.01_u
Rzeznik.wedliniarz 741[03] z2.01_uRzeznik.wedliniarz 741[03] z2.01_u
Rzeznik.wedliniarz 741[03] z2.01_u
 
Scalone dokumenty (17)
Scalone dokumenty (17)Scalone dokumenty (17)
Scalone dokumenty (17)
 
Scalone dokumenty (19)
Scalone dokumenty (19)Scalone dokumenty (19)
Scalone dokumenty (19)
 
Scalone dokumenty (14)
Scalone dokumenty (14)Scalone dokumenty (14)
Scalone dokumenty (14)
 
Scalone dokumenty (12)
Scalone dokumenty (12)Scalone dokumenty (12)
Scalone dokumenty (12)
 
Dietetyk 321[11] z1.02_u
Dietetyk 321[11] z1.02_uDietetyk 321[11] z1.02_u
Dietetyk 321[11] z1.02_u
 
Technik.hotelarstwa 341[04] z4.01_u
Technik.hotelarstwa 341[04] z4.01_uTechnik.hotelarstwa 341[04] z4.01_u
Technik.hotelarstwa 341[04] z4.01_u
 
Dietetyk 321[11] z2.08_u
Dietetyk 321[11] z2.08_uDietetyk 321[11] z2.08_u
Dietetyk 321[11] z2.08_u
 
Scalone dokumenty (29)
Scalone dokumenty (29)Scalone dokumenty (29)
Scalone dokumenty (29)
 
Dietetyk 321[11] z3.02_u
Dietetyk 321[11] z3.02_uDietetyk 321[11] z3.02_u
Dietetyk 321[11] z3.02_u
 
Prowadzenie gospodarki produktami żywnościowymi
Prowadzenie gospodarki produktami żywnościowymiProwadzenie gospodarki produktami żywnościowymi
Prowadzenie gospodarki produktami żywnościowymi
 
Scalone dokumenty (34)
Scalone dokumenty (34)Scalone dokumenty (34)
Scalone dokumenty (34)
 
1
11
1
 
Technik.zywienia.i.gospodarstwa.domowego 321[10] z1.01_u
Technik.zywienia.i.gospodarstwa.domowego 321[10] z1.01_uTechnik.zywienia.i.gospodarstwa.domowego 321[10] z1.01_u
Technik.zywienia.i.gospodarstwa.domowego 321[10] z1.01_u
 
Technik.rolnik 321[05] z2.03_u
Technik.rolnik 321[05] z2.03_uTechnik.rolnik 321[05] z2.03_u
Technik.rolnik 321[05] z2.03_u
 

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

k1.pdf
k1.pdfk1.pdf
k1.pdf
 
t1.pdf
t1.pdft1.pdf
t1.pdf
 
Quiz3
Quiz3Quiz3
Quiz3
 
Quiz2
Quiz2Quiz2
Quiz2
 
Quiz 1
Quiz 1Quiz 1
Quiz 1
 
Pytania RODO do prezentacji
Pytania RODO do prezentacjiPytania RODO do prezentacji
Pytania RODO do prezentacji
 
Rodo prezentacja dla_pracownikow (1)
Rodo prezentacja dla_pracownikow (1)Rodo prezentacja dla_pracownikow (1)
Rodo prezentacja dla_pracownikow (1)
 
Rodo bezpieczenstwo _dla_pracownikow
Rodo bezpieczenstwo _dla_pracownikowRodo bezpieczenstwo _dla_pracownikow
Rodo bezpieczenstwo _dla_pracownikow
 
Rodo reakcja na_naruszenia
Rodo reakcja na_naruszeniaRodo reakcja na_naruszenia
Rodo reakcja na_naruszenia
 
Rodo podstawy przetwarzania_danych_ dla pracownikow
Rodo podstawy przetwarzania_danych_ dla pracownikowRodo podstawy przetwarzania_danych_ dla pracownikow
Rodo podstawy przetwarzania_danych_ dla pracownikow
 
4
44
4
 
3
33
3
 
2
2 2
2
 
1
11
1
 
6
66
6
 
5
55
5
 
4
44
4
 
3
33
3
 
2
22
2
 
1
11
1
 

Technik.rolnik 321[05] z3.01_u

  • 1. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Ewa Marciniak-Kulka Organizowanie i wykonywanie prac związanych z Ŝywieniem zwierząt 321[05].Z3.01 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007
  • 2. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1 Recenzenci: mgr inŜ. Janina Kłap mgr inŜ. Justyna Zdunek Opracowanie redakcyjne: mgr inŜ. Ewa Marciniak-Kulka Konsultacja: mgr Rafał Rzepkowski Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[05].Z3.01, „Organizowanie i wykonywanie prac związanych z Ŝywieniem zwierząt”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik rolnik. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
  • 3. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 2 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 4 3. Cele kształcenia 5 4. Materiał nauczania 6 4.1. Znaczenie składników pokarmowych w Ŝywieniu zwierząt 6 4.1.1. Materiał nauczania 6 4.1.2. Pytania sprawdzające 13 4.1.3. Ćwiczenia 14 4.1.4. Sprawdzian postępów 15 4.2. Charakterystyka pasz, sposoby ich przygotowania i zadawania 16 4.2.1. Materiał nauczania 16 4.2.2. Pytania sprawdzające 27 4.2.3. Ćwiczenia 27 4.2.4. Sprawdzian postępów 28 4.3. Normowanie i dawkowanie pasz dla zwierząt 29 4.3.1. Materiał nauczania 29 4.3.2. Pytania sprawdzające 35 4.3.3. Ćwiczenia 35 4.3.4. Sprawdzian postępów 37 4.4. Pozyskiwanie pasz, gospodarowanie nimi i koszty Ŝywienia 38 4.4.1. Materiał nauczania 38 4.4.2. Pytania sprawdzające 50 4.4.3. Ćwiczenia 50 4.4.4. Sprawdzian postępów 51 5. Sprawdzian osiągnięć 53 6. Literatura 58
  • 4. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 3 1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy związanej z organizowaniem i wykonywaniem prac związanych z Ŝywieniem zwierząt. Poprzez studiowanie poradnika powinieneś poznać zasady racjonalnego Ŝywienia zwierząt gospodarskich, wartość pasz i techniki ich stosowania. W poradniku znajdziesz: −−−− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, −−−− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, – materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia załoŜonych celów kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej, – zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści, – ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne, – sprawdzian postępów, – sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie materiału całej jednostki modułowej, – wykaz literatury uzupełniającej. JeŜeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność. Po zrealizowaniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej. Schemat układu jednostek modułowych 321[05].Z3.01 Organizowanie i wykonywanie prac związanych z Ŝywieniem zwierząt 321[05].Z3.02 Organizowanie i prowadzenie produkcji zwierzęcej 321[05].Z3 Produkcja zwierzęca 321[05].Z3.03 Organizowanie produkcji zwierzęcej metodami ekologicznymi
  • 5. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 4 2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − korzystać z róŜnych źródeł informacji, − posługiwać się podstawowymi programami komputerowymi i siecią Internet, − wykorzystywać wiedzę i umiejętności zawarte w jednostkach modułowych zrealizowanych wcześniej, − wykorzystywać kontekstowo wiedzę biologiczną, − posługiwać się podstawowymi metodami planowania i analizy, − zachowywać zasady bhp, p.poŜ., − oceniać przestrzeganie zasad ochrony środowiska, − prezentować swoje prace i osiągnięcia, − oceniać skutki błędnych decyzji technologicznych, − podejmować decyzje.
  • 6. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 5 3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − określić znaczenie składników organicznych i nieorganicznych w Ŝywieniu zwierząt, − wyjaśnić terminologię: pasza, racjonalne Ŝywienie zwierząt, − dokonać podziału pasz oraz określić ich wartość pokarmową, − określić mierniki do określania pokarmowej wartości pasz oraz pokarmowych potrzeb zwierząt, − scharakteryzować i rozpoznać rodzaje pasz oraz określić róŜnice między poszczególnymi rodzajami, − zastosować metody konserwacji, przechowywania i przyrządzania pasz dla zwierząt, − ustalić zapotrzebowanie pokarmowe dla zwierząt w zaleŜności od gatunku i kierunku uŜytkowania, − zadać pasze zwierzętom gospodarskim, − określić czynniki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt, − zastosować wymagania Unii Europejskiej dotyczące produkcji i uŜytkowania pasz, − obliczyć koszt Ŝywienia zwierząt gospodarskich, − zastosować programy komputerowe do wspomagania Ŝywienia zwierząt gospodarskich.
  • 7. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 6 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Znaczenie składników pokarmowych w Ŝywieniu zwierząt 4.1.1. Materiał nauczania śywienie zwierząt jest jedną z waŜniejszych dziedzin nauk rolniczych, poniewaŜ w znaczący sposób wpływa na efektywność produkcji zwierzęcej. Aby uzyskać odpowiedni wynik produkcyjny zwierzęta powinny być Ŝywione z uwzględnieniem ich fizjologicznych i anatomicznych preferencji. Mówimy równieŜ, Ŝe Ŝywienie zwierząt powinno być racjonalne. Znaczy to, Ŝe powinny one otrzymywać pasze, które są w stanie zjeść, w ilościach zapewniających odpowiedni efekt produkcyjny i tak dobrane, aby ekonomiczny koszt tych pasz zapewniał opłacalność produkcji. Z Ŝywieniem zwierząt związanych jest szereg czynności rolnika wynikających z jego wiedzy i umiejętności. Dotyczą one znajomości wartości Ŝywieniowej pasz, preferencji paszowych zwierząt, planowania Ŝywienia, czynności związanych z przygotowaniem i zadawaniem pasz, obserwacji odpowiednich zachowań zwierząt korzystających z tych pasz i analizy stosowanego Ŝywienia. Aby zacząć poznawanie zasad Ŝywienia zwierząt naleŜy, zorientować się, jakie składniki pokarmowe potrzebne są zwierzęciu i jaką mają wartość Ŝywieniową. O wartości Ŝywieniowej paszy decyduje przede wszystkim jej skład chemiczny. Istotne znaczenie dla hodowcy ma znajomość roli poszczególnych składników chemicznych znajdujących się w paszach. Dostarczenie zwierzęciu poŜywienia o odpowiednim składzie chemicznym zapewnia nie tylko właściwe jego zdrowie i rozwój, ale i oczekiwaną produkcyjność. Zarówno w skład ciała zwierząt jak i pasz wchodzą takie same składniki, choć w róŜnych proporcjach. Aby więc w Ŝywieniu dostarczyć odpowiednich ilości potrzebnych składników, naleŜy znać skład chemiczny pasz i znaczenie poszczególnych składników w Ŝywieniu róŜnych gatunków zwierząt gospodarskich. Na rysunku 1 znajduje się schemat przedstawiający skład chemiczny pasz. Ry s. 1. Skład chemiczny paszy [opracowanie własne autora] Pasza Woda Związki nieorganiczne Związki organiczne Związki azotowe Związki bezazotowe Węglowodany Tłuszcze Sucha masa Bezazotowe wyciągowe Włókno surowe Związki azotowe niebiałkowe Białko
  • 8. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 7 Związki organiczne dzieli się na związki azotowe i bezazotowe. Związki azotowe to białko ogólne, w którym wyróŜnia się białko właściwe i związki azotowe niebiałkowe. Związki bezazotowe tworzą węglowodany i tłuszcze. Oprócz wymienionych do związków organicznych zalicza się witaminy, enzymy i hormony. Występują one w bardzo małych ilościach. Białka są składnikiem budulcowym, czyli koniecznym do tworzenia odpowiednich struktur organizmu. Ich podstawowymi jednostkami budulcowymi są aminokwasy. Znanych jest około 20 aminokwasów. Część z nich organizm zwierzęcy potrafi sam sobie wytworzyć (syntetyzować). Jest jednak kilka takich, które muszą być zwierzęciu dostarczone w paszach. Aminokwasy, które zwierzę moŜe samo syntetyzować nazywane są aminokwasami endogennymi, natomiast te, które muszą być mu dostarczone w paszach, to aminokwasy egzogenne. Jest jeszcze jedna grupa aminokwasów, które mogą powstawać w organizmie tylko z innych aminokwasów. Te nazywamy względnie egzogennymi. Tabela 1. Podział aminokwasów [opracowanie własne autora] Aminokwasy endogenne Aminokwasy egzogenne Aminokwasy względnie egzogenne Alanina Asparagina Glicyna Seryna Glutamina Hydroksyprolina Kwas asparginowy Kwas glutaminowy Prolina Fenyloalaniana Histydyna Izoleucyna Leucyna Lizyna Metionina Treonina Tryptofan Walina Arginina Cystyna Tyrozyna Jakość białka uzaleŜniona jest od składu aminokwasowego i zawartości aminokwasów egzogennych. Przy syntezie białka w organizmie potrzebne są wszystkie aminokwasy. Aminokwas, który występuje w najmniejszej ilości ogranicza moŜliwość syntezy nowego białka. Udział poszczególnych aminokwasów jest inny w kaŜdym białku. Stąd białka są bardzo róŜnorodne. Nie zawsze ilość białka w paszy przekłada się na efekt Ŝywieniowy. Wartość białka zaleŜy od jego jakości. Bardzo waŜne jest zapewnienie w dziennych dawkach pasz wszystkich aminokwasów egzogennych w takich ilościach, jakie jest zapotrzebowanie poszczególnych gatunków zwierząt. Tylko dorosłe zwierzęta przeŜuwające nie muszą mieć dostarczanych w paszach aminokwasów egzogennych, poniewaŜ syntetyzują je dla nich mikroorganizmy Ŝwacza. Bogatsze we wszystkie aminokwasy są pasze pochodzenia zwierzęcego. W paszach pochodzenia roślinnego nie występują wszystkie aminokwasy, stąd białko tych pasz ma niŜszą wartość biologiczną. Znajomość zapotrzebowania zwierząt na odpowiedni rodzaj białka i skład aminokwasowy pasz pozwala racjonalnie projektować ich Ŝywienie. Jest to szczególnie waŜne w przypadku trzody chlewnej i drobiu. Białka w organizmie zwierzęcym trawione są przede wszystkim w dwunastnicy. Rozkładają się najpierw do peptydów, a następnie do aminokwasów, i w takiej formie są wchłaniane i transportowane do tkanek. Białka z zasady są składnikiem budulcowym, jednak przy deficycie w organizmie składników energetycznych lub jednostronnym karmieniu zwierząt paszami zawierającymi wysoki poziom białka, mogą one być wykorzystywane jako źródło energii. Tłuszcze właściwe zbudowane są z trójwodorotlenowego alkoholu o nazwie glicerol i wolnych kwasów tłuszczowych. Stanowią one składniki odŜywcze o najwyŜszej wartości energetycznej. W organizmie odgrywają dość istotne role: − dostarcza potrzebnej energii,
  • 9. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 8 − wchodzi w skład struktur komórkowych (błony białkowo-lipidowe), − stanowi substancję zapasową, − tłuszcz podskórny tworzy izolację cieplną, − ułatwia wchłanianie rozpuszczalnych w nim witamin (A,D,E,K). Tłuszcz w organizmie występuje we wszystkich tkankach oraz zazwyczaj pod skórą w postaci słoniny lub tłuszczu podskórnego i wokół narządów wewnętrznych jako sadło czy tłuszcz sadełkowy. Skład tłuszczu zapasowego jest charakterystyczny dla gatunku zwierząt. Właściwości fizyczne tłuszczów uzaleŜnione są od udziału kwasów tłuszczowych w ich budowie. Tłuszcze pochodzenia zwierzęcego zwykle mają konsystencję stałą. Tłuszcze pochodzenia roślinnego z reguły są płynne (oleje). Karmienie zwierząt paszami bogatymi w tłuszcze nienasycone (oleje) obniŜa jakość tłuszczów zwierzęcych poprzez zmianę ich barwy i konsystencji. Zawartość tłuszczów w paszach jest niezbyt duŜa, jednak wystarczająca do zapewnienia właściwej ich ilości w dawkach Ŝywieniowych. Tłuszcze trawione są w organizmie do glicerolu i wolnych kwasów tłuszczowych. W takiej formie są one wchłaniane i transportowane do tkanek. W organizmie zwierzęcym tłuszcze występują w ilości od 10–60%. Zawartość tłuszczu w paszach jest bardzo zróŜnicowana. Spośród pasz roślinnych najwięcej tłuszczów jest w nasionach, mniej w łodygach i liściach, a najmniej w korzeniach. DuŜo tłuszczu zawierają nasiona lnu, rzepaku i słonecznika (30–40%) oraz ziarno owsa i kukurydzy (4–7%). Tłuszcze podczas przechowywania ulegają jełczeniu (psuciu się). Na szybkość jełczenia mają wpływ: temperatura, światło i wilgotność. Zjełczałe tłuszcze mogą być szkodliwe dla zwierząt, dlatego podczas przechowywania naleŜy dbać o zachowanie właściwej jakości pasz zawierających tłuszcze. Pasze takie moŜna zabezpieczać poprzez stosowanie tzw. antyoksydantów czyli przeciwutleniaczy. Węglowodany w ciele zwierząt występują w niewielkich ilościach (ok. 1%). Cukry proste występują w paszach rzadziej. W organizmie biorą udział w przemianach komórkowych, wchodzą w skład kwasów nukleinowych i koenzymów. Spośród cukrów złoŜonych w roślinach najczęściej występuje sacharoza – dwucukier, rafinoza – trójcukier oraz skrobia – wielocukier. Skrobia jest materiałem zapasowym gromadzonym w nasionach, owocach, bulwach, kłączach i korzeniach. W ziarnie zbóŜ znajduje się 50–70% skrobi. Do wielocukrowców zaliczamy teŜ celulozę i hemicelulozę. Wchodzą one w skład tzw. włókna. Oprócz wymienionych w skład włókna wchodzą jeszcze pektyna, lignina, kutyna i suberyna. Włókno występuje w paszach roślinnych. Najwięcej jest go w łodygach, mniej w liściach, a najmniej w korzeniach i bulwach. W paszach suchych takich jak słoma, plewy czy siano zawartość włókna sięga 45%, a w ziarnie zbóŜ do 12%. Jest ono najtrudniej trawionym przez zwierzęta składnikiem paszy. Jednak w dawce paszy dla wszystkich zwierząt poŜądana jest pewna ilość włókna. Pobudza ono ruchy perystaltyczne jelit, podraŜnia ściany przewodu pokarmowego, przez co powoduje lepsze wydzielanie soków trawiennych. Włókno jest składnikiem balastującym, czyli wypełniającym układ pokarmowy, co powoduje uczucie sytości. Zbyt mała jego ilość w paszy, jak i zbyt duŜa, mogą wywoływać biegunki. Większe ilości pasz zawierających duŜo włókna mogą spoŜywać przeŜuwacze i konie, poniewaŜ drobnoustroje w Ŝwaczu u tych pierwszych i w jelicie ślepym u drugich, wspomagają ich trawienie i wykorzystanie. Węglowodany są wchłaniane z układu pokarmowego w postaci cukrów prostych, głównie glukozy. Stanowią waŜny składnik energetyczny. Po wchłonięciu wędrują z krwią do wątroby, gdzie przy udziale insuliny zamieniane są w materiał zapasowy wielocukier o nazwie glikogen. Glikogen magazynowany jest w wątrobie i stopniowo, w miarę zapotrzebowania uwalniany. W postaci glukozy dociera do komórek, gdzie jest wykorzystywany jako źródło energii. Zbyt duŜa ilość węglowodanów dostarczanych w paszach zwierzętom moŜe być zamieniana w tłuszcze i magazynowana w tej postaci.
  • 10. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 9 Witaminy to związki organiczne, których organizm sam nie potrafi wyprodukować, a są one niezbędne do normalnego wzrostu, rozwoju i zachowania zdrowia. WyróŜnia się dwie grupy witamin: − rozpuszczalne w tłuszczach, − rozpuszczalne w wodzie. Całkowity brak witamin w organizmie wywołuje awitaminozę, częściowy – hipowitaminozę, a nadmiar witamin – hiperwitaminozę. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach występują w paszach zawierających tłuszcze i są z nimi wchłaniane. Witaminy rozpuszczalne w wodzie biorą czynny udział w przemianie materii. U przeŜuwaczy są wytwarzane przez bakterie Ŝwacza, a ich ilość zabezpiecza zapotrzebowanie tych zwierząt. Nie są one magazynowane w organizmie, a ich nadmiar jest wydalany z moczem. Wyjątek stanowi witamina B12. Tabela 2. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach [opracowanie własne] Witamina Rola w organizmie i występowanie w paszach Witamina A (akseroftol, retinol) Witamina wzrostowa. Niedobór powoduje zahamowanie wzrostu młodych zwierząt i obniŜa sprawność widzenia. Zwierzęta magazynują tę witaminę w wątrobie. W większych ilościach występuje ona w paszach pochodzenia zwierzęcego (tran, mleko pełne). W paszach pochodzenia roślinnego występuje w postaci prowitaminy witaminy A, czyli karotenów (beta-karoten), z których zwierzęta syntetyzują wit. A. Najwięcej karotenu jest w zielonkach, dobrym sianie, marchwi pastewnej i czerwonej oraz brukwi. Witamina D (kalcyferol) Witamina przeciwkrzywicza. Jej niedobór powoduje krzywicę u młodych zwierząt, a porowatość i rozmiękczenie kości u starszych. Ma wpływ na działanie niektórych enzymów i mięśni. Reguluje wchłanianie wapnia i fosforu. Jest syntetyzowana w skórze zwierząt przebywających na słońcu pod wpływem promieni ultrafioletowych. Stąd wskazane jest okólnikowanie zwierząt o kaŜdej porze roku. Spośród pasz znajduje się w: tranie, maśle, wątrobie, jajach i sianie suszonym na słońcu. Witamina E (tokoferol) Jest czynnikiem płodnościowym. Bierze udział w tworzeniu włókien mięśniowych i tkanki łącznej. Jest związana z przemianą tłuszczów i działa jako przeciwutleniacz. Niedobór występuje rzadko i powoduje zwyrodnienie mięśni i rozmiękczenie mózgu. Występuje w ziarnie zbóŜ, kiełkach, zielonce – szczególnie z lucerny i oleju sojowym. Witamina K (filochinon) Przeciwkrwotoczna, poniewaŜ jest niezbędna do prawidłowego krzepnięcia krwi. Jej niedobór opóźnia krzepniecie krwi oraz obniŜa poziom protrombiny. Jest syntetyzowana przez mikroorganizmy przewodu pokarmowego. PoniewaŜ powszechnie występuje w paszach, niedobory prawie nie występują. Antywitamina witaminy K jest dikumorol, który tworzy się z kumaryny znajdującej się w nostrzyku białym.
  • 11. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 10 Tabela 3. Witaminy rozpuszczalne w wodzie [opracowanie własne] Witamina Rola w organizmie i występowanie w paszach Witamina B1 (tiamina) Bierze udział w przemianie węglowodanów. Jest syntetyzowana przez drobnoustroje Ŝwacza i jelita ślepego (konie, świnie). Niedobór występuje rzadko i objawia się nerwobólami, niedowładem mięśni, utratą apetytu, szybkim zmęczeniem, zaburzeniami w przemianie wodnej i wydzielaniu soków trawiennych. Wit. B1 występuje w otrębach, ziarnie zbóŜ, zielonkach, droŜdŜach i mleku. Witamina B2 (ryboflawina) Bierze udział w oddychaniu tkankowym i przemianie białek. Niedobór powoduje osłabienie wzroku, zmęczenie, zmniejszenie apetytu, zahamowanie wzrostu zwierząt młodych i spadek masy ciała dorosłych. Występuje w duŜych ilościach w: zielonkach, suszach z zielonek, droŜdŜach i serwatce. Witamina PP (niacyna) Przeciwpelagryczna, czyli zapobiegająca schorzeniom skóry objawiającym się zaczerwienieniem, zapaleniem jamy ustnej i otępieniem. Niedobór powoduje ponadto zaburzenia w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego i układu nerwowego. Znajduje się w: droŜdŜach, otrębach, wątrobie, mięsie, zielonkach i nasionach roślin strączkowych. Witamina B6 (pirydoksyna) Pomocna przy wchłanianiu aminokwasów z przewodu pokarmowego. Niedobór powoduje niekorzystne zmiany w skórze, układzie nerwowym i układzie ruchowym. Niedobór występuje często przy niedokrwistości. Występuje w: droŜdŜach, kiełkach pszenicy, nasionach strączkowych, ziarnie zbóŜ, zielonkach, mleku i mięsie. Witamina B3 (Kwas pantotenowy) Wchodzi w skład koenzymu A i jest syntetyzowana przez bakterie Ŝwacza. Jest czynnikiem niezbędnym do wzrostu i rozwoju zwierząt. Niedobór powoduje zmiany w skórze i układzie nerwowym, stany zapalne dróg oddechowych i zahamowanie wzrostu. Występuje powszechnie w paszach pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Witamina H (biotyna) Wchodzi w skład enzymów. Jest syntetyzowana przez bakterie jelitowe. Niedobór powoduje zaczerwienienie i łuszczenie się skóry, wypadanie włosów, brak łaknienia i zmiany sklerotyczne naczyń krwionośnych. Występuje w droŜdŜach, wątrobie, zielonkach, mleku, otrębach i melasie. Kwas foliowy (folocyna) Wpływa na wzrost zwierząt oraz wytwarzanie krwinek białych i czerwonych. Cholina Odgrywa waŜną rolę w przemianie tłuszczów. Witamina B12 (cyjanokobalamina) Związana z przemianą białek, węglowodanów i tłuszczów, a takŜe syntezą hemoglobiny i kwasów nukleinowych. Jest syntetyzowana przez drobnoustroje Ŝwacza przy dostatecznej ilości kobaltu. Niedobór hamuje wzrost i powoduje niedokrwistość. W duŜych ilościach występuje w wątrobie i Ŝółtku jaja. Witamina C (kwas askorbinowy) Czynnik przeciwszkorbutowy. Aktywuje enzymy regulujące procesy utleniania i redukcji. Jej brak powoduje podatność na choroby infekcyjne i obniŜenie odporności organizmu. Zwierzęta gospodarskie mogą ją syntetyzować. Zasobne są w nią zielonki, mleko. Związki mineralne odgrywają istotne rolę w wielu procesach Ŝyciowych: − są elementem struktur organizmu – wchodzą w skład tkanek miękkich i układu kostnego, − są składnikiem enzymów, hormonów, witamin, − są katalizatorami reakcji zachodzących w organizmie, − regulują ciśnienie osmotyczne utrzymując jego stały poziom, − utrzymują stałe pH regulując koncentrację jonów wodorowych w tkankach, − regulują stosunek kwasowo zasadowy w organizmie. Związki mineralnie są szczególnie waŜne dla rozwijającej się młodzieŜy, zwierząt wysokoprodukcyjnych i cięŜarnych samic. Niedobór tych związków wywołuje określone reakcje, a czasami nawet choroby. RównieŜ nadmiar niektórych pierwiastków moŜe być dla zwierzęcia szkodliwy. Aby organizm mógł dobrze funkcjonować naleŜy w paszach dostarczyć takŜe pewnych ilości składników mineralnych. Stąd uzasadnione jest bilansowanie niektórych z nich w dawkach pokarmowych. Składniki mineralne w organizmie znajdują się w róŜnych ilościach. Te z nich, które występują w ilości większej niŜ 0,01% nazywa się makroelementami lub makroskładnikami. Występujące w ilościach poniŜej 0,01% to mikroelementy lub mikroskładniki.
  • 12. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 11 Tabela 4. Makroelementy i ich rola w organizmie zwierzęcym [opracowanie własne] Makroelement Rola w organizmie i zawartość w paszach Wapń Stanowi w organizmie zwierzęcym 1,4–2,0% masy ciała. Przede wszystkim wchodzi w skład budowy kości (99%). W pozostałych tkankach i płynach ustrojowych – 1%. Wapń bierze udział w procesie krzepnięcia krwi, wpływa na pobudliwość tkanek i odczyn w komórkach oraz reguluje przepuszczalność błon komórkowych. Niedobór wapnia w paszach hamuje rozwój kośćca, wywołuje krzywicę u zwierząt młodych, a u zwierząt starszych osłabienie kośćca i łamikost. Przy dłuŜszym niedoborze wapnia w paszy dochodzi do obniŜenia jego poziomu we krwi, co powoduje jego uruchomienie z kości. Prowadzi to zwłaszcza po porodzie u krów do poraŜenia poporodowego. Wapń występuje w paszach pochodzenia zwierzęcego, zielonkach, zwłaszcza z roślin motylkowych, sianie, niektórych makuchach, kredzie pastewnej i fosforanach paszowych. WaŜny dla przyswajania wapnia jest stosunek wapnia do fosforu w organizmie oraz obecność witaminy D. Fosfor Występuje w układzie kostnym (ponad 40% fosforu znajdującego się w ciele zwierząt), w kwasach nukleinowych uczestniczących w przemianach energetycznych, w układzie mięśniowym, nerwowym i innych tkankach. Przemiany fosforu związane są ściśle z przemianami wapnia. Niedobór w paszach powoduje krzywicę i łamikost, zaburzenia we wzroście, zanik apetytu oraz zmniejszenie wydajności np. u krów mlecznych. Pasze zasobne w fosfor to: ziarna zbóŜ, otręby, śruty poekstrakcyjne, makuchy, pasze pochodzenia zwierzęcego i paszowe fosforany wapniowe. Magnez Około 70% magnezu znajdującego się w organizmie znajduje się w kościach a pozostałe 30% w tkankach i płynach ustrojowych. Aktywuje liczne enzymy i bierze udział w przemianie węglowodanowej. Niedobór powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych, nadpobudliwość, drgawki prowadzące do tęŜyczki magnezowej. Jest trudno przyswajalny. Pasze bogate w magnez to: zielonki, siano i makuchy. Sód W organizmie zwierzęcym stanowi 0,2% masy ciała. Występuje głównie w płynach ustrojowych i w niewielkiej ilości w tkankach miękkich. Sód wspólnie z potasem i chlorem reguluje ciśnienie osmotyczne w komórkach, wzajemny stosunek kwasów i zasad i przemianę wodną. Sód wpływa na zatrzymywanie wody w organizmie. Niedobór zmniejsza wykorzystanie białka i energii w paszy, zahamowanie wzrostu, zmniejszenie apetytu i obniŜenie produkcyjności starszych zwierząt. W paszach zwłaszcza roślinnych występuje w bardzo małych ilościach. Niedobór w dawkach uzupełnia się solą kuchenną. Nadmiar soli jest jednak szkodliwy. Potas Występuje we wszystkich tkankach zwierzęcych, jest go mniej w płynach ustrojowych. Działa antagonistycznie w stosunku do wapnia i sodu, zwiększając przepuszczalność błon, przez co działa odwadniająco. Bierze udział w transporcie składników odŜywczych. Niedobór zmniejsza apetyt, hamuje wzrost i wywołuje zaburzenia w działaniu serca. Niedobór występuje rzadko poniewaŜ w paszach występuje jego obfitość. Częściej zdarza się nadmiar, jednak jest on szybko wydalany z organizmu z moczem. Chlor Występuje głównie w płynach ustrojowych, w mniejszym stopniu w tkankach. Bierze udział w regulacji ciśnienia osmotycznego. Jest składnikiem soku Ŝołądkowego, jako wolny kwas solny aktywuje pepsynę. Niedobór raczej nie występuje. MoŜe być uzupełniany solą kuchenną. Siarka Występuje w białku zawierającym aminokwasy siarkowe (metionina, cystyna, cysteina). DuŜo siarki jest w keratynie – białku budującym kopyta, rogi, racice, włosy. Siarkę zawiera równieŜ insulina. Siarka nieorganiczna podana przeŜuwaczom jest wykorzystywana przez drobnoustroje Ŝwacza do syntezy aminokwasów siarkowych. Niedobory zdarzają się bardzo rzadko. Pasze bogate w siarkę to: ziarna zbóŜ, nasiona motylkowych, otręby, siano z lucerny i pasze pochodzenia zwierzęcego.
  • 13. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 12 Tabela 5. Mikroelementy i ich rola w organizmie zwierzęcym [opracowanie własne] Mikroelement Rola w organizmie i zawartość w paszach śelazo Składnik hemoglobiny, mioglobiny i ferratyny. Jest magazynowane w wątrobie i śledzionie. Niedobór powoduje anemię (niedokrwistość). Zdarza się to u zwierząt karmionych mlekiem, które jest ubogie w Ŝelazo, szczególnie u świń. Pasze bogate w Ŝelazo to: roślinne pasze objętościowe, szczególnie siano z motylkowych, otręby, melasa, droŜdŜe. Miedź Bierze udział w tworzeniu hemoglobiny, wchodzi w skład lub jest aktywatorem wielu enzymów. Wpływa na metabolizm Ŝelaza, ubarwia włosy wełny. Jest magazynowana w wątrobie i w mięśniach. Objawy niedoboru to: zahamowanie wzrostu, osłabienie, niezborność ruchów, zaburzenia w rozrodzie i zmiany skórne. U owiec zahamowanie odrostu wełny, zmianę jej barwy i brak karbikowatości. W niektórych rejonach podgórskich Polski występuje niedobór miedzi w paszach. Uzupełnia się go dodatkiem siarczanu miedzi do paszy. Nadmiar moŜe być trujący. Kobalt Jest powiązany z syntezą hemoglobiny, uczestniczy w syntezie prowadzonej przez mikroflorę Ŝwacza witaminy B12. Objawy niedoboru to wychudzenie i niedokrwistość. W paszach występuje w bardzo małych ilościach, a jego niedobory uzupełnia się dodatkiem siarczanu lub chlorku kobaltu. Molibden Jest składnikiem wielu enzymów. Problemem jest jego nadmiar wywołujący zatrucia zwłaszcza u cieląt i krów. Objawy nadmiaru molibdenu to: silne biegunki, spadek wydajności mlecznej. Środkiem zaradczym jest podanie siarczanu miedzi. Miedź działa antagonistycznie w stosunku do molibdenu. Jod Jest składnikiem hormonu tyroksyny regulującej tempo przemiany materii. Niedobór powoduje niedoczynność tarczycy objawiająca się wolem, słabość noworodków oraz martwe urodzenia. Zmniejsza się ilość pochłanianego tlenu, następuje obniŜenie temp. Ciała, występuje obrzęk i szorstkość skóry. Niedobór jodu w Polsce występuje w okolicach podgórskich. MoŜna go wyrównać poprzez podawanie soli jodowanej lub tranu. Mangan Występuje we wszystkich tkankach i narządach. Jest aktywatorem wielu enzymów. Niedobór powoduje zaburzenia w rozrodzie, obniŜenie nieśności kur i wylęgowości jaj, zmiany w budowie kości i zahamowanie wzrostu. Niedobór zdarza się rzadko. Cynk Uaktywnia enzymy, pełni istotne role we wzroście i rozwoju. Występuje w skórze, włosach, kościach. Jest go duŜo w mleku i jajach. Objawy spotykane są u świń i kurcząt. U świń występuje parakeratoza objawiająca się zmianami na skórze, wymiotami, biegunką i zahamowaniem wzrostu. U kurcząt jest to słabe upierzenie. Fluor Wchodzi w skład kości i zębów. W praktyce spotyka się jego nadmiar, który jest szkodliwy dla zwierzęcia. W duŜej ilości występuje w glebie. Selen Wywiera dodatni wpływ na wzrost i rozwój. Niedobór objawia się skazą wysiękową i zwyrodnieniem mięśni. Inne Arsen (As), stront (Sr), brom (Br), wanad (W), nikiel (Ni),chrom (Cr) – występują zarówno w ciele zwierząt, jak i w paszach, jednak ich rola nie jest jednak zbyt dobrze poznana. O przeciętnym składzie chemicznym paszy hodowca moŜe zorientować się korzystając z opracowań, w których znajdują się normy Ŝywienia zwierząt. W tych opracowaniach znajdują się równieŜ tabele wartości poszczególnych pasz informujące o ilości niektórych składników chemicznych wchodzących w skład konkretnej paszy. W skład ciała zwierząt natomiast wchodzą takie same składniki chemiczne w przeciętnych ilościach zobrazowanych na poniŜszym rysunku.
  • 14. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 13 Rys. 2. Skład chemiczny ciała zwierząt [opracowanie własne] 4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie składniki chemiczne wchodzą w skład paszy i ciała zwierząt? 2. Jakie znaczenie w Ŝywieniu zwierząt mają białka? 3. Jakie znaczenie w Ŝywieniu zwierząt mają tłuszcze? 4. Jakie znaczenie w Ŝywieniu zwierząt mają węglowodany? 5. Jakie znaczenie w Ŝywieniu zwierząt mają związki mineralne 6. Jakie znaczenie w Ŝywieniu zwierząt mają witaminy? Woda – ok. 50–60% Białko – ok. 15-21% Węglowodany – ok. 1% Tłuszcze – ok. 10–60% Związki mineralne – ok. 4% Witaminy – ok. 1%
  • 15. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 14 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ, w jakiej formie wchłaniane są poszczególne składniki chemiczne paszy w układzie pokarmowym zwierząt gospodarskich. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować informacje na temat wchłaniania poszczególnych składników pokarmowych z przewodu pokarmowego, 2) nazwać składniki chemiczne, do których w układzie pokarmowym rozkładają się białka, węglowodany i tłuszcze, 3) określić, w której części układu pokarmowego następuje ich wchłanianie, 4) wypełnić poniŜszą tabelę. Składnik chemiczny paszy Jest trawiony do … Jest wchłaniany w postaci Jest wchłaniany w (część układu pokarmowego) Białka Tłuszcze Węglowodany WyposaŜenie stanowiska pracy: − kartki papieru i przybory do pisania, − literatura z rozdziału 6. Ćwiczenie 2 WskaŜ, jakie znaczenie Ŝywieniowe mają poszczególne składniki chemiczne znajdujące się w paszy dla zwierząt. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować informacje na temat roli poszczególnych składników pokarmowych jaką pełnią w Ŝywieniu zwierząt, 2) uzupełnić poniŜszą tabelę. Składnik chemiczny paszy Rola w Ŝywieniu Białka Tłuszcze Węglowodany Są składnikiem energetycznym, dostarczają energii Włókno surowe Związki mineralne Witaminy
  • 16. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 15 WyposaŜenie stanowiska pracy: − kartki papieru i przybory do pisania lub komputer, − literatura z rozdziału 6. Ćwiczenie 3 Porównaj składniki chemiczne wchodzące w skład paszy i ciała zwierząt. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować informacje na temat składu chemicznego paszy i ciała zwierząt wykorzystując rysunki 1 i 2 w tym poradniku, 2) zaznaczyć na schemacie składu chemicznego paszy składniki wchodzące w skład ciała zwierząt, WyposaŜenie stanowiska pracy: − tekst poradnika – rysunki 1 i 2 (mogą być kserokopie). 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wskazać składniki chemiczne wchodzące w skład paszy i ciała zwierząt? 2) określić, jaką rolę w Ŝywieniu zwierząt pełnią białka.? 3) określić, jaką rolę w Ŝywieniu zwierząt pełnią tłuszcze? 4) określić, jaką rolę w Ŝywieniu zwierząt pełnią węglowodany? 5) określić, jaką rolę w Ŝywieniu zwierząt pełnią związki mineralne? 6) określić, jaką rolę w Ŝywieniu zwierząt pełnią witaminy? 7) porównać skład chemiczny paszy i ciała zwierząt?
  • 17. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 16 4.2. Charakterystyka pasz, sposoby ich przygotowania i zadawania 4.2.1. Materiał nauczania Pasza jest to produkt pochodzenia roślinnego, zwierzęcego, mineralnego lub syntetycznego, którego uŜywa się w Ŝywieniu zwierząt. Skład chemiczny pasz, charakterystyka składników i wzajemne ich proporcje w paszach decydują o ich wartości Ŝywieniowej. Człowiek moŜe wpływać na wartość pokarmową pasz jak i na jakość karmienia nimi zwierząt. DuŜa róŜnorodność pasz stosowanych w Ŝywieniu zwierząt przyczyniła się do zastosowania kilku róŜnych podziałów tych pasz. Najbardziej znanym i najczęściej stosownym jest podział pasz na: − treściwe, − objętościowe. Kryterium takiego podziału jest koncentracja w nich składników pokarmowych. Pasze objętościowe dzieli się jeszcze w zaleŜności od zawartości w nich wody na: − pasze objętościowe soczyste, − pasze objętościowe suche. Tabela 6. Pasze w zaleŜności od koncentracji składników pokarmowych [opracowanie własne] Nazwa paszy Zawartość istotnych składników Przykłady pasz Pasze treściwe Co najmniej 0,7 j.o. w 1 kg DuŜa zawartość białka i skrobi Ziarna zbóŜ, nasiona roślin motylkowych, otręby, śruty poekstrakcyjne, mączki zwierzęce itp. Pasze objętościowe soczyste PoniŜej 0,7 j.o. w 1 kg PowyŜej 40% wody Zielonki, kiszonki, okopowe i niektóre produkty uboczne przemysłu rolno-spoŜywczego Pasze objętościowe suche PoniŜej 0,7 j.o. w 1 kg PowyŜej 19% włókna surowego Siano, susze z zielonek, słoma, plewy Ze względu na zawartość białka pasze dzieli się na: − średniobiałkowe (10–20% białka) – ziarna zbóŜ i mieszanki przemysłowe średniobiałkowe, − wysokobiałkowe (25–80% białka) – śruty poekstrakcyjne, śruty z roślin strączkowych, kiełki słodowe, mleko, kazeina, droŜdŜe i maczki pochodzenia zwierzęcego, pasze przemysłowe, koncentraty wysokobiałkowe i superkoncentraty. Kolejnym kryterium podziału pasz jest źródło ich pochodzenia. W oparciu o to kryterium pasze dzielimy na: − pasze pochodzenia roślinnego – zielonki, siano, słoma, okopowe, ziarna zbóŜ, nasiona innych roślin itp., − pasze pochodzenia zwierzęcego – mleko, produkty uboczne produkcji mleczarskiej, mączki pochodzenia zwierzęcego, droŜdŜe itp. Jeszcze inną grupą pasz są dodatki paszowe. Zalicza się do nich: kredę, sól pastewną, mieszanki mineralne, aminokwasy syntetyczne, stymulatory wzrostu, kokcydiostatyki, probiotyki, konserwanty, enzymy, premiksy, zioła. Dodatki do pasz muszą być stosowane umiejętnie i pod ścisłą kontrolą zgodnie z zasadami ich stosowania.
  • 18. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 17 W praktycznym Ŝywieniu zwierząt przydaje się znajomość ich właściwości mających szczególny wpływ na zdrowie i produkcyjność. W związku z tym moŜna wyróŜnić: − pasze mlekopędne – otręby pszenne, − pasze smakowe – sól, cukier, mięta, inne zioła, − pasze lecznicze – śruta poekstrakcyjna lniana, otręby, kreda, − pasze rozwalniające – buraki, ziemniaki, wywary, dla bydła młode zielonki, − pasze zatwardzające – siano, susze, kreda, − pasze wzdymające – bobik, groch, lucerna, koniczyna. W niektórych paszach występują tzw. czynniki antyŜywieniowe. NaleŜą do nich: inhibitory enzymów proteolitycznych, lektyny, wicyna i konwicyna oraz alkaloidy. Pasze stosowane w Ŝywieniu zwierząt mogą mieć róŜną jakość. Jest ona uzaleŜniona od wielu czynników. Zalicza są do nich: − środowisko (gleba, klimat, nawoŜenie itp.), − gatunek i odmiana roślin, − faza rozwoju roślin przy zbiorze, − metody konserwacji i przechowywania, − sposoby przygotowania do skarmienia, − zastosowanie metod technologicznych przy przerobie, − stopień zanieczyszczenia. − Pasze objętościowe soczyste Charakteryzują się duŜą zawartością wody, co sprawia, Ŝe są trudne do przechowania i w tym celu wymagają stosowania specjalistycznych metod. Tę grupę pasz stanowią zielonki, kiszonki i pasze okopowe. Pasze te są zwykle chętnie spoŜywane przez zwierzęta. Zielonki Pasze te stanowią zielone części roślin, a więc łodygi, liście i kwiaty. Są one tanią i wartościową naturalna paszą soczystą, z której mogą korzystać wszystkie gatunki zwierząt. Zielonki mogą pochodzić z upraw polowych, łąk i pastwisk. Wartość odŜywcza zielonek zaleŜy od gatunku, odmiany, okresu wegetacyjnego, a takŜe sposobu uprawy. W związku z tym, skład chemiczny i strawność zielonek mogą się znacznie wahać. Zielonki zawierają 65–90% wody. W zaleŜności od gatunku roślin i fazy rozwoju w zielonkach są róŜne ilości związków azotowych. Białko ogólne stanowi 8–25% suchej masy zielonki. W jego skład wchodzi ok. 50% związków azotowych niebiałkowych takich jak: aminokwasy, glutamina, asparagina czy azotany. Białko występujące w zielonkach ma wysoką wartość biologiczną. Zawiera duŜo lizyny, tryptofanu i histydyny. Mało jest metioniny. Młode zielonki zawierają duŜe ilości białka w stosunku do składników energetycznych. Stosunek ten wyrównuje się w zielonkach starszych, poniewaŜ wzrasta w nich zawartość włókna. Ze wzrostem włókna pogarsza się strawność zielonek. Zawartość włókna w zielonkach waha się od 8–35% suchej masy. Związki bezazotowe wyciągowe w zielonkach to: cukry proste – w zielonkach młodych, skrobia, pektyny, dekstryny, gumy – w starszych. Na tłuszcz surowy w zielonkach składają się: kwasy tłuszczowe, sterole, lecytyny, barwniki tj. karoteny, ksantofil i chlorofil. Kwasy tłuszczowe wchodzące w skład zielonek są kwasami nienasyconymi i dlatego powodują miękkość masła i słoniny. W zielonkach jest wiele witamin z grupy B, witamina K i E oraz prowitaminy – karoten i prowitamina D. Bardzo zróŜnicowane jest występowanie w zielonkach związków mineralnych. Bogate w wapń są motylkowate (0,5–1,7% suchej masy). W zielonkach występuje niedobór fosforu
  • 19. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 18 i sodu, czasami siarki, a nadmiar potasu. Ubogie w mikroelementy są zielonki z gleb torfowych i piaszczystych. Najwięcej energii z 1 hektara moŜna uzyskać uprawiając: kukurydzę, buraki cukrowe i słonecznik, białka – lucernę i dobre pastwisko. Fot. 1. Zielonka z kukurydzy [opracowanie własne] Fot. 2. Zielonka z liści buraczanych [opracowanie własne] Fot. 3. Zielonka z lucerny [opracowanie własne] Fot. 4. Zielonka z bobiku [opracowanie własne]
  • 20. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 19 Zielonki z upraw polowych Tabela 7. Charakterystyka zielonek z upraw polowych [opracowanie własne] Gatunek Cechy charakterystyczne i wartość Ŝywieniowa Przykładowe dzienne ilości podawane zwierzętom gospodarskim ROŚLINY MOTYLKOWE Lucerna MoŜe być uzytkowana przez 3–4 lata dając 3–4 pokosy zielonki rocznie. Nie powinno się uprawiać na glebach piaszczystych i podmokłych. Nie nadaje się do wypasu, szybko odrasta po skoszeniu. Daje plon 30– 50 t zielonki z 1 ha, w których jest 800–1500 kg białka strawnego o wysokiej wartości biologicznej. Zawiera duŜo wapnia, karotenu i witaminy K Na początku kwitnienia poniewaŜ później szybko drewnieje Dorosłe świnie – 10 kg Tuczniki – 3 kg Krowy mleczne do 40 kg dziennie, opasy nieco mniej, z paszami uzupełniającymi węglowodany Koniczyna czerwona UŜytkowana przez rok w czystym siewie, przez 2 lata w mieszankach z trawami. Daje 2 pokosy rocznie. Plon do 40 t/ha. Zawiera ok. 3% białka, duŜo składników mineralnych i witamin. Nadaje się na uŜytki kośne, w mieszankach z trawami równieŜ na pastwisko. Ma to szczególnie duŜe znaczenie w gospodarstwach ekologicznych Na początku kwitnienia poniewaŜ później szybko drewnieje Dorosłe świnie – 10 kg Tuczniki – 3 kg Krowy mleczne do 40 kg dziennie, opasy nieco mniej, z paszami uzupełniającymi węglowodany Koniczyna biała Nadaje się na pastwisko dla wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich. Uprawiana najczęściej z trawami. Plony niŜsze niŜ koniczyna czerwona. Powoli drewnieje, jest bogato ulistniona i jest bardzo wartościową paszą Bydło do 5% masy ciała Seradela Plon zielonki do 30 t/ha, zawiera 3,3% białka. Powoli drewnieje dlatego moŜe być koszona w pełni kwitnienia. Uprawiana na glebach lekkich i wilgotnych, odporna na przymrozki i na przygryzanie dlatego moŜe być równieŜ spasana Krowy mleczne do 50 kg Dorosłe świnie do 10 kg MoŜna nią karmić wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich Łubin Na pasze przeznacza się łubin słodki zawierający do 0,1% alkaloidów. Roślina późno dojrzewająca, powinna być koszona w okresie dojrzewania dolnych strąków. Plon do 40 t/ha. Uprawiana w czystym siewie lub w mieszankach. Skarmiany podobnie jak zielonka z seradeli Bobik Plon do 40 t/ha. Uprawiany na glebach gliniastych, w mieszankach z innymi roślinami, dla których stanowi podporę Podobnie ja zielonka z seradeli Wyka i peluszka Uprawiane najczęściej w mieszance z roślinami zboŜowymi. Zawierają duŜe ilości białka. Podobnie ja zielonka z seradeli
  • 21. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 20 ROŚLINY ZBOśOWE Kukurydza Plon do 100 t/ha. Uprawiana na Ŝyznej glebie, potrzebuje duŜo ciepła i jest wraŜliwa na przymrozki. Na zielonkę powinna być koszona w fazie dojrzałości mlecznej ziarna, a na kiszonkę w fazie woskowo-mlecznej lub woskowej. Zawiera duŜo cukru, jest paszą smaczną. śywione jest nią przede wszystkim bydło. Dorosłe bydło do 50 kg śyto, owies, jęczmień i ich mieszanki Uprawiane zazwyczaj jako poplon lub przedplon. śyto często uprawiane jest w czystym siewie na zielonkę wczesną wiosną. Pozostałe zboŜa zazwyczaj w mieszankach. Dorosłe bydło do 50 kg ROŚLINY KRZYśOWE Rzepak i rzepik Plon do 30 t/ha. Daje stosunkowo wcześnie smaczną zielonkę o małej zawartości włókna i duŜej zawartości białek. Powinien być koszony przed kwitnieniem, poniewaŜ w czasie kwitnienia wytwarzają się w nim olejki gorczyczne szkodliwe dla zdrowia zwierząt. Dorosłe bydło około 30 kg Kapusta pastewna Jest odporna na przymrozki, moŜe być skarmiana jeszcze w grudniu. Daje dobrą i smaczną zielonkę. j.w. INNE ZIELONKI Mieszanka słonecznika z łubinem słodkim Słonecznik zawiera duŜo węglowodanów, ma twarde łodygi i szybko drewnieje. Dlatego wskazana jest uprawa z łubinem słodkim zawierającym duŜo białka Krowy mleczne do 50 kg Dorosłe świnie do 5 kg – tylko modą zielonką MoŜna nią karmić wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich Mieszanki ozime: − gorzowska, − poznańska, − swojacka. Mieszanka gorzowska – rajgras włoski, wyka ozima i inkarnatka Mieszanka poznańska – rajgras angielski, wyka ozima i inkarnatka Mieszanka swojecka – Ŝyto, wyka ozima i inkarnatka Wszystkie dają dobrą zielonkę stosunkowo wcześnie wiosną. Krowy mleczne do 50 kg Dorosłe świnie do 10 kg MoŜna nią karmić wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich Liście buraczane, z brukwi i marchwi Są paszą odpadową, jednak ich wartość pokarmowa jest duŜa. Są równieŜ dla zwierząt smaczne. NaleŜy jednak uwaŜać na higienę tej paszy poniewaŜ trudno ja zachować podczas zbioru. Pasze te zawierają duŜo wody i nie nadają się do przechowywania. Krowy mleczne do 50 kg Dorosłe świnie do 10 kg MoŜna nią karmić wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich
  • 22. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 21 Fot. 5. Koniczyna czerwona z trawami [opracowanie własne] Fot. 6. Łąka – mieszanka traw [opracowanie własne] Łąki Są to uŜytki zielone przeznaczone przede wszystkim do uŜytkowania kośnego lub rzadziej kośno – pastwiskowego. Pozyskiwane z nich zielonki mogą być skarmiane świeŜe lub wykorzystywane do produkcji siana, kiszonki lub sianokiszonki. W skład runi łąkowej wchodzą w około 60 % trawy. Ponadto znajdują się tam rośliny motylkowe, chwasty, zioła, turzyce i sity. Szczególnie cenne na łąkach są trawy szlachetne, wysokie i rośliny motylkowe. Pastwiska UŜytki zielone przeznaczone do wypasu. Ich skład gatunkowy jest podobny do składu łąk. RóŜnią się przede wszystkim gatunkami traw. Na pastwiskach poŜądane są trawy średnie i niskie. Powinny dobrze się krzewić. Kiszonki Są paszami otrzymanymi w wyniku zastosowania procesu fermentacji do zakonserwowania najczęściej zielonek, ale równieŜ innych pasz, w celu ich przechowania przez dłuŜszy okres czasu. Kiszonki są paszami o wysokiej wartości Ŝywieniowej. Zakiszanie jest dobrą metodą konserwacji pasz poniewaŜ podczas właściwie przeprowadzonego procesu następują niewielkie straty składników odŜywczych. W Ŝywieniu zwierząt stosuje się kiszonki z traw, z traw i roślin motylkowych, kiszonki z zielonki z kukurydzy, typu CCM – z całych odkoszulkowanych kolb kukurydzy, sianokiszonki, kiszonki z ziemniaków parowanych i inne. Kiszonki najbardziej nadają się do Ŝywienia bydła, ale moŜna nimi Ŝywić równieŜ wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich w ilościach dostosowanych do ich moŜliwości. Fot. 7. Sianokiszonka w balotach foliowych [opracowanie własne]
  • 23. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 22 Pasze okopowe Do grupy tej zaliczamy: ziemniaki, buraki, marchew, brukiew, rzepę, topinambur i kapustę pastewną. Zawierają duŜe ilości wody (od 75% – ziemniaki, buraki i topinambur do 90% – buraki pastewne, brukiew, marchew). W suchej masie najwięcej jest związków bezazotowych wyciągowych. Są to: skrobia w ziemniakach, sacharoza w burakach i inulina w topinamburze. Białko występuje w nich w niewielkich ilościach, około 2% jednak jego wartość biologiczna jest dość wysoka. Niewiele jest tłuszczu i włókna surowego. Spośród składników mineralnych dominuje potas. Wartość energetyczna wynosi 1,8– 4,3 MJ energii brutto. Okopowe wykorzystuje się najczęściej w Ŝywieniu zimowym. Działają rozwalniająco – moŜe to wynikać z zanieczyszczenia ziemią i duŜej zawartości potasu. Są teŜ mlekopędne. MoŜna je skarmiać świeŜe i surowe (bydło), parowane lub parowane kiszone (świnie i konie), czy jako produkty suche (susze i płatki). Przy długotrwałym przechowywaniu znacznie tracą na wartości i masie. Ziemniaki mogą porastać. W kiełkach tych ziemniaków, znajduje się duŜa ilość glikozydu – solaniny, która jest trująca. NaleŜy więc przed skarmieniem obrać ziemniaki lub ugotować i wylać wodę. Dobrym sposobem przechowania okopowych jest kiszenie. Kisi się przede wszystkim ziemniaki parowane, rzadziej surowe. Pasze te naleŜy przechowywać w odpowiednich warunkach wilgotnościowych, termicznych i przy ograniczonym dostępie światła. Do przechowywania nie naleŜy przeznaczać okopowych uszkodzonych, poniewaŜ szybko się psują. Przed podaniem zwierzętom naleŜy pasze te oczyścić, najlepiej umyć. Nie naleŜy skarmiać okopowych przemarzniętych. Pasze objętościowe suche Pasze objętościowe suche to: siano i susze z zielonek, słoma, plewy i strączyny. Siano i susze otrzymuje się w wyniku suszenia wcześniej skoszonych zielonek. Siano to zielonki wysuszone naturalnie. Susze to zielonki rozdrobnione i wysuszone w suszarniach. Siano jest paszą wartościową i wpływa korzystnie na trawienie oraz zwiększa zdolność pobrania paszy. Jest dobrym źródłem energii, białka, karotenów, ksantofili i tokoferoli oraz witamin E, K i z grupy B. Wartość pokarmowa siana zaleŜy od składu botanicznego zielonki. PoŜądane są trawy o wysokiej wartości, rośliny motylkowe, wzbogacające w białko i składniki mineralne oraz zioła poprawiające walory smakowe i dietetyczne. WaŜnym czynnikiem decydującym o wartości siana jest stadium rozwoju roślin w czasie koszenia. Najlepiej jest kosić łąki z przeznaczeniem na siano w początku kwitnienia. Wtedy uzyskuje się najwyŜszą wydajność strawnych składników pokarmowych i strawnej energii przy jednocześnie wysokiej wydajności z jednostki powierzchni. Najbardziej wartościowe jest siano z roślin motylkowatych i siano z traw. Dobre siano ma optymalny skład botaniczny, charakterystyczną, dość intensywnie zieloną barwę, przyjemny aromatyczny zapach. Dobrze wysuszone siano (do 15% wody) szeleści, a podczas skręcenia kruszy się. Fot. 8. Siano [opracowanie własne]
  • 24. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 23 Susz produkuje się z roślin koszonych przed wykłoszeniem, które poddaje się suszeniu w specjalnych suszarniach. Metoda ta polega na szybkim odwodnieniu suszonej masy poprzez działanie róŜnych gazów, a następnie zmielenie. Jest to metoda droga. Dobry susz z zielonek np. z lucerny, jest źródłem białka, składników mineralnych i witamin, zwłaszcza karotenu. Wartość pokarmowa słomy zaleŜy od gatunku, odmiany rośliny, z której słoma pochodzi. WaŜne jest równieŜ to, czy w słomie znajdują się domieszki innych roślin – traw, chwastów lub wsiewek roślin motylkowatych. W 1 kg słomy znajduje się 30–40 g białka ogólnego i 15,6– 16,2 MJ energii brutto. Nadaje się przede wszystkim do Ŝywienia bydła i koni. Fot. 9. Słoma [opracowanie własne] Słoma jęczmienna jest miękka i ma działanie zatwardzające. Wskazane jest podawanie jej bydłu w okresie przejścia z Ŝywienia zimowego na letnie, a takŜe w czasie Ŝywienia kiszonkami i liśćmi buraczanymi. Słoma owsiana ma właściwości rozwalniające. Jest nieco twardsza od jęczmiennej, ale nieco lepiej trawiona. Szczególnie jest polecana w Ŝywieniu koni. Słomy Ŝytnia i pszenna są słomami twardymi o niŜszej wartości energetycznej i białkowej. Wykorzystuje się je w Ŝywieniu koni do przygotowania tzw. obroku, czyli pociętej na sieczkę słomy zmieszanej z ziarnem zbóŜ. Taka słoma jednak najbardziej nadaje się na podściółkę. Słoma roślin motylkowatych ma wyŜszą wartość Ŝywieniową niŜ słoma ze zbóŜ. Działa zatwardzająco, dlatego wskazane jest stosowanie jej z paszami rozwalniającymi. Nie wolno stosować w Ŝywieniu słomy nadgniłej, zapleśniałej, poraŜonej rdzą i kilka lat przechowywanej. Plewy i strączyny mają nieco wyŜszą wartość pokarmową niŜ słoma. W 1 kg jest 15,3–16,9 MJ energii brutto i 50–180 g białka ogólnego. Ich przydatność Ŝywieniowa jest dość zróŜnicowana. Stosuje się je najczęściej w Ŝywieniu przeŜuwaczy i koni. Plewy zbóŜ często zawierają zanieczyszczenia: toksyczne nasiona chwastów, ziemię, zarodniki grzybów chorobotwórczych. Plewy z seradeli i koniczyny mają wysoką wartość paszową i nadają się dla trzody chlewnej, najlepiej, jeŜeli są sparzone i zmieszane z parowanymi ziemniakami. Szeroki zastosowanie w Ŝywieniu mają plewy owsiane. Plewy mogą być dodawane do pasz zakiszanych. Powoduje to zatrzymanie soków oraz polepsza strawność. Pasze treściwe Pasze treściwe są to pasze o duŜej koncentracji składników pokarmowych i energii. Do pasz tych zalicza się: ziarna zbóŜ i ich przetwory, nasiona roślin strączkowych, niektóre pasze z przemysłu rolno spoŜywczego(omówione w następnym rozdziale), mączki zwierzęce i mieszanki przemysłowe.
  • 25. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 24 Ziarna zbóŜ stosowane są w Ŝywieniu wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich. Na paszę przeznaczane jest ziarno: jęczmienia, owsa, pszenŜyta, kukurydzy, rzadziej pszenicy, Ŝyta, sporadycznie prosa i sorga. W ziarnie zbóŜ znajduje się ok. 10% białka – najwięcej w pszenicy i pszenŜycie, najmniej w Ŝycie i kukurydzy. Białko zbóŜ ma ograniczoną wartość dla zwierząt ze względu na niedobór lizyny, metioniny i treoniny, a w kukurydzy tryptofanu. W skład tego białka wchodzą białka proste – prolaminy i gluteiny. W części zarodkowej występują albuminy i globuliny o wysokiej wartości biologicznej. Głównym składnikiem ziarna zbóŜ są węglowodany, wśród których najwięcej (50–65%) jest skrobi. Zawartość włókna waha się od 3% (pszenica, Ŝyto, pszenŜyto) do ok. 10% (owies). Ponadto w ziarnie jest 2–3% popiołu i 2–5% tłuszczu surowego (najwięcej w ziarnie owsa i kukurydzy). Fot. 10. Owies [opracowanie własne] Fot. 11. Pszenica [opracowanie własne] Fot. 12. Kukurydza [opracowanie własne] Nasiona roślin strączkowych są najbogatsze ze wszystkich pasz roślinnych w białko. Najwięcej białka jest w nasionach łubinu Ŝółtego – 40–45%, w nasionach bobiku – 30%, a najmniej w nasionach grochu i peluszki – 20–25%. Białko roślin motylkowych, jak kaŜde białko roślinne nie jest pełnowartościowe. Jest w nim mało metioniny, cystyny oraz tryptofanu. Dobrze się jednak uzupełnia z białkiem ziarna zbóŜ, poniewaŜ zawiera dość duŜo lizyny. Spośród związków mineralnych w nasionach strączkowych występują: potas, fosfor i niewielkie ilości wapnia. Nasiona wielu gatunków strączkowych zawierają substancje antyŜywieniowe. Taniny i hemaglutyniny – w nasionach bobiku i grochu obniŜają wartość odŜywczą. W nasionach soi znajdują się inhibitory trypsyny, a w nasionach łubinów gorzkich są alkaloidy, które są trujące. Skarmianie większych ilości nasion strączkowych moŜe powodować u zwierząt zaparcia i wzdęcia. Dlatego naleŜy je skarmiać w umiarkowanych ilościach, najlepiej śrutowane lub moczone. Zarówno ziarna zbóŜ jak i nasiona roślin strączkowych naleŜy przechowywać w dobrych warunkach tak, aby nie spowodować ich zagrzybienia czy poraŜenia przez szkodniki. Taki sam skład chemiczny jak ziarna zbóŜ i nasiona roślin strączkowych mają ich śruty, czyli ziarna czy nasiona rozdrobnione. Fot. 13. Łubin [opracowanie własne] Fot. 14. Bobik [opracowanie własne] Fot. 15. Groch [opracowanie własne]
  • 26. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 25 Otręby otrzymywane są przy przemiale zbóŜ na mąkę lub kaszę. Do otrąb dostaje się wtedy okrywa nasienna, obielmo, część bielma oraz zarodek. W otrębach jest duŜo białka, tłuszczu, witamin i związków mineralnych oraz włókna. Otręby są paszą mlekopędną, wykorzystywaną w Ŝywieniu wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich. Mąki pastewne są resztkami lub mieszaniną mąki zboŜowej o gorszej jakości. W porównaniu z całym ziarnem zawierają mniej włókna, a więcej skrobi. Produkty uboczne przetwórstwa rolno-spoŜywczego Śruty poekstrakcyjne to pozostałość nasion roślin oleistych po wyekstrahowaniu z nich tłuszczu za pomocą rozpuszczalników organicznych. Zawierają ok. 1% tłuszczu. Ekspellery – pozostałość po wyciśnięciu z nasion oleju za pomocą silnych pras wrzecionowatych lub ślimakowych. Zawierają one 5% tłuszczu i mają postać twardych kawałków (płatków). Makuchy – pozostałość po wytłoczeniu oleju z rozdrobnionych nasion roślin oleistych w prasach mechanicznych lub hydraulicznych. Wysłodki buraczane są produktem ubocznym przy przerobie buraków cukrowych na cukier. Mogą być suszone i wtedy mają wartość pokarmową zbliŜoną do pasz treściwych (węglowodanowych). Dla podniesienia wartości, wysłodki moŜna poddawać melasowaniu lub amoniakowaniu. Są one szczególnie przydatne w Ŝywieniu bydła, zwłaszcza w okresach kiedy naleŜy wyrównać stosunek białkowo-energetyczny w paszy, czyli przy Ŝywieniu zielonkami z upraw polowych lub na pastwisku. DroŜdŜe otrzymywane są przy produkcji piwa lub w wyniku hodowli. Są cenną wysokobiałkową paszą dla wszystkich gatunków zwierząt, szczególnie dla drobiu i trzody chlewnej. Ze względu na duŜą zawartość białka, szybko się psują. Kiełki słodowe są kolejnym produktem ubocznym produkcji piwa. Stanowią wartościową paszę dla wszystkich gatunków zwierząt. Szybko pochłaniają wilgotność i dlatego powinny być przechowywane w suchych i przewiewnych magazynach. Susz buraczany i ziemniaczany otrzymywany jest w wyniku suszenia buraków i ziemniaków gorącymi gazami. Są to pasze wybitnie węglowodanowe. Mogą być stosowane jako zamienniki śrut zboŜowych w Ŝywieniu bydła, koni i trzody chlewnej. Płatki ziemniaczane produkowane są z ziemniaków parowanych, a następnie suszonych na specjalnych walcach podgrzewanych od środka. Płatki są bardzo wartościową paszą węglowodanową. Nadają się szczególnie do Ŝywienia trzody chlewnej. Pasze pochodzenia zwierzęcego Mleko w proszku otrzymuje się poprzez suszenie mleka w specjalnych suszarniach. Odtłuszczone mleko w proszku zawiera 94% suchej masy, a w niej 35% białka, 50% cukru mlekowego, 1% tłuszczu i 8% popiołu. MoŜna z niego otrzymywać mleko płynne poprzez zmieszanie 1 kg proszku mlecznego z 9 litrami wody. Mleko sproszkowane jest wykorzystywane jako komponent do mieszanek pasz treściwych przeznaczonych głównie dla kurcząt i prosiąt oraz do produkcji tzw. preparatów mleko-zastępczych stosowanych w Ŝywieniu cieląt. Wodniste produkty mleczne to: mleko pełne, mleko odtłuszczone, maślanka i serwatka. Są to produkty zawierające pełnowartościowe białko, dlatego mogą być stosowane w celu uzupełnienia w dawkach pokarmowych tego składnika. Stosowane są najczęściej w Ŝywieniu trzody chlewnej i drobiu. Mają duŜe znaczenie w Ŝywieniu wymienionych gatunków w gospodarstwach ekologicznych. Zgodnie z obecnymi uregulowaniami prawnymi mączki zwierzęce zostały wycofane z obrotu ze względu na niekorzystny wpływ na zdrowie zwierzą, a pośrednio i ludzi.
  • 27. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 26 Przemysłowe mieszanki paszowe i koncentraty Przemysłowe mieszanki paszowe są paszami dostosowanymi do Ŝywienia konkretnych gatunków i grup produkcyjnych zwierząt przy odpowiedniej konstrukcji dawki pokarmowej, a wiec w zaleŜności od udziału tych pasz w dawce i intensywności eksploatacji zwierzęcia. Wśród przemysłowych mieszanek paszowych wyróŜnimy: − mieszanki pełnodawkowe, − mieszanki uzupełniające, − koncentraty białkowe. Pasze te mogą być produkowane z zachowaniem szczegółowych zasad regulowanych przepisami prawnymi stanowiącymi krajowe wymagania dostosowane do regulacji Unii Europejskiej. Mieszanki pełnodawkowe komponowane są tak, aby w pełni zapewniły pokrycie dziennego zapotrzebowania zwierzęcia na składniki pokarmowe i mogły być wyłączną paszą w Ŝywieniu określonej grupy produkcyjnej zwierząt. Najczęściej stosowane są w Ŝywieniu drobiu i trzody chlewnej. Mieszanki pełnodawkowe mają ściśle określony skład chemiczny i dlatego ich stosowanie gwarantuje osiągnięcie optymalnego efektu produkcyjnego. Mieszanki uzupełniające zawierają powyŜej 10% białka i są dodatkiem do pasz gospodarskich. W ich skład wchodzą zwykle śruty zboŜowe i otręby, śruty poekstrakcyjne, śruty z nasion roślin strączkowych lub odpowiedni koncentrat czy superkoncentrat. Zawartość białka dostosowana jest do zestawu pasz objętościowych jakimi Ŝywione są zwierzęta w róŜnych okresach Ŝywieniowych. Koncentraty białkowe są paszami zawierającymi powyŜej 30% białka, a superkoncentraty powyŜej 40% białka. W ich skład wchodzą śruty poekstrakcyjne, śruty i nasiona roślin strączkowych, dodatki stymulujące takie jak witaminy, składniki mineralne, antybiotyki i probiotyki. Koncentraty i superkoncentraty wykorzystuje się do przygotowania mieszanek w oparciu o własne śruty zboŜowe. Do tych śrut naleŜy dodać 20% koncentratu lub 10% superkoncentratu. W ten sposób pasze gospodarskie wzbogacane są w białko. Dodatki paszowe Dodatki paszowe stały się koniecznością Ŝywieniową przy oczekiwaniu wysokiego poziomu produkcji zwierząt gospodarskich. Stanowią one uzupełnienie składników mineralnych i witamin w paszach naturalnych. Kreda pastewna jest związkiem wapniowym. Zawiera równieŜ małe ilości potasu, sodu, magnezu i Ŝelaza. Dodatek kredy do dawki Ŝywieniowej wynosi 10 g na 100 kg masy ciała. Dobrym źródłem wapnia dla drobiu są równieŜ skorupy jaj. Związki wapniowo-fosforowe znajdują się w fosforanach mineralnych i mączkach kostnych surowych, odklejonych i precypitowanych. Mączki zwierzęce zawierają jednak trudno przyswajalny trójfosforan wapnia. Fosforany paszowe mineralne to jedno- dwu- i trójwapniowe fosforany oraz niewielkie ilości sodowych, potasowych i amonowych łatwiej przyswajalnych dla zwierząt. W fosforanach wapniowych znajduje się 23–17% fosforu i 18–34% wapnia. Podawanie zwierzętom związków zawierających fosfor jest wskazane w związku z tym, Ŝe w paszach pochodzenia roślinnego występują jego niedobory oraz występuje on w powiązaniu z fityną, co ogranicza jego przyswajalność. Wśród dodatków mineralnych na rynku paszowym spotyka się wiele róŜnych preparatów o róŜnych nazwach handlowych. Preparaty zawierające sól pastewną sprzedawane są w postaci specjalnych bloków zwanych lizawkami. Niektóre mieszanki mineralne zawierają w swoim składzie takŜe mikroelementy.
  • 28. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 27 Mieszanki, które zawierają składniki mineralne, witaminy, antybiotyki, probiotyki, kokcydiostatyki (dla drobiu) i inne dodatki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt noszą nazwę premiksów. Dodaje się je do pasz w ilościach 0,5–1%. 4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie produkty mogą stanowić pasze dla zwierząt gospodarskich? 2. W oparciu, o jakie kryteria dokonuje się podziału pasz stosowanych w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich? 3. Jakie pasze zaliczymy do objętościowych soczystych? 4. Jakich zasad naleŜy przestrzegać w Ŝywieniu zwierząt paszami objętościowymi soczystymi? 5. Jakie pasze zaliczymy do objętościowych suchych? 6. Jakich zasad naleŜy przestrzegać w Ŝywieniu zwierząt paszami objętościowymi suchymi 7. Jakie czynniki zdecydują o wyborze kierunku ekologicznej produkcji zwierzęcej w gospodarstwie? 8. Jakie pasze zaliczymy do pasz treściwych? 9. Jakich zasad naleŜy przestrzegać w Ŝywieniu zwierząt paszami treściwymi? 10. Jak w Ŝywieniu zwierząt wykorzystać przemysłowe mieszanki paszowe? 11. Jak w Ŝywieniu zwierząt moŜna wykorzystać produkty uboczne przemysłu rolno- -spoŜywczego? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Dokonaj wyboru przemysłowej mieszanki paszowej stosowanej w Ŝywieniu tuczników w drugim okresie tuczu. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) poszukać w sieci Internet oferty przynajmniej trzech firm produkujących przemysłowe mieszanki paszowe, 2) sprawdzić, czy firmy te mają w ofercie przemysłowe mieszanki paszowe dla tuczników na drugi okres tuczu, jeŜeli nie to poszukać innych firm, 3) przeanalizować skład chemiczny i właściwości proponowanych przez te firmy mieszanek, 4) dokonać wyboru Twoim zdaniem najlepszych mieszanek i uzasadnić ten wybór. WyposaŜenie stanowiska pracy: − komputer z dostępem do sieci Internet, − papier i przybory do robienia notatek, − literatura z rozdziału 6.
  • 29. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 28 Ćwiczenie 2 Dokonaj selekcji poznanych pasz pod względem zawartości w nich białka i porównaj je. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) korzystając z dowolnych Norm śywienia Zwierząt, wybrać, z kaŜdej grupy pasze zawierające najwięcej białka w swoim składzie, 2) zanotować ich nazwy i zawartość białka, 3) porównać pasze z poszczególnych grup i wskazać, która grupa pasz dostarcza najwięcej tego składnika. WyposaŜenie stanowiska pracy: − dowolne Normy śywienia Zwierząt, − papier i przybory do robienia notatek, − literatura z rozdziału 6. Ćwiczenie 3 Rozpoznaj pasze i sklasyfikuj je zaliczając do pasz objętościowych suchych, soczystych, treściwych i innych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) obejrzeć przedstawioną kolekcją pasz, 2) zanotować ich nazwy na karteczkach, 3) ułoŜyć pasze z karteczkami zawierającymi ich nazwy w odpowiednich grupach. WyposaŜenie stanowiska pracy: − kolekcja pasz zawierających przynajmniej 3 przykłady z kaŜdej grupy, − papier i przybory do robienia notatek, − lupa. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wskazać kryteria podziału pasz stosowanych w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich? 2) określić zastosowanie w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich pasz objętościowych suchych i soczystych? 3) określić zastosowanie w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich pasz treściwych? 4) wskazać moŜliwości zastosowania pełnodawkowych i uzupełniających przemysłowych mieszanek paszowych? 5) wskazać moŜliwości wykorzystania w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich produktów odpadowych przetwórstwa spoŜywczego? 6) określić zasady stosowania w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich dodatków paszowych i koncentratów? 7) opisać stosowanie w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich pasz mineralnych?
  • 30. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 29 4.3. Normowanie i dawkowanie pasz dla zwierząt 4.3.1. Materiał nauczania Mierniki wartości pokarmowej pasz Określone w poprzednich rozdziałach składniki pokarmowe zawarte w paszach podczas karmienia dostają się do organizmu zwierzęcego. Tam ulegają przemianom w układzie pokarmowym, a następnie w tkankach. Od jakości tych przemian zaleŜy, osiągany przy pomocy Ŝywienia, efekt produkcyjny. Strawność składników pokarmowych zawartych w paszach Poziom strawności poszczególnych składników odŜywczych zawartych w paszach decyduje o poziomie ich wchłaniania, a następnie wykorzystania w organizmie w celu realizacji funkcji Ŝyciowych. Zatem zwierzęta mogą wykorzystać tylko te składniki pasz, które zostaną strawione i wchłonięte do krwi i limfy. Wyjątkiem są tylko niektóre składniki mineralne i woda przenikające do wnętrza organizmu z przewodu pokarmowego bez Ŝadnych zmian. W jakim stopniu trawione są składniki pokarmowe moŜna określić na podstawie badania ich zawartości w pobieranej paszy i wydalanym kale. Przyjmuje się, Ŝe wszystko to co jest wydalone w kale nie uległo strawieniu. Aby móc porównywać stopień strawności róŜnych składników zawartych w paszach, u poszczególnych zwierząt oblicza się tzw. współczynnik strawności. Współczynnik strawności wyraŜa stopień strawności w procentach, a oblicza się go w następujący sposób: 100[%] × − = a ba WS gdzie: a – ilość składnika pobranego w paszy [g] b – ilość składnika wydalonego w kale [g] Tak obliczony współczynnik strawności jest obarczony pewnym błędem, poniewaŜ w kale obok składników nie strawionych znajdują się składniki ze złuszczonego nabłonka przewodu pokarmowego, resztki soków trawiennych itp. Aby uzyskać dokładniejsze wyniki moŜna obliczyć współczynnik strawności rzeczywistej. 100 )( [%] × −− = a cba WSR gdzie: a – ilość składnika pobranego w paszy [g] b – ilość składnika wydalonego w kale [g] c – ilość składnika metabolicznego w kale [g] Opracowano wiele metod badania strawności. Są to: − badania na zwierzętach in vivo, − badania laboratoryjne in vitro, − badania matematyczne (szacunkowe). Badania te organizowane są w oparciu o przewidzianą dla nich metodykę ich prowadzenia. Wyniki ich przeprowadzania wykorzystywane są w opracowaniach zawierających normy Ŝywienia zwierząt i charakterystyki wartości pokarmowej pasz. Z opracowań tych naleŜy korzystać opracowując dawki Ŝywieniowe dla zwierząt. Współczynnik strawności pasz nie są jednak wartościami stałymi. Na strawność pasz wpływa jeszcze wiele innych czynników. Są to czynniki ze strony zwierzęcia oraz czynniki ze strony samej paszy. Czynniki ze strony zwierzęcia to: − budowa przewodu pokarmowego i procesy fizjologiczne jakie w nim zachodzą,
  • 31. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 30 − róŜnice między rasami i typami uŜytkowymi, − wiek zwierząt, − kondycja i stan zdrowia, − ruch i rodzaj wykonywanej pracy. Czynniki ze strony paszy są następujące: − duŜy udział włókna w paszy obniŜa jej strawność zarówno u zwierząt monogastrycznych jak i poligastrycznych, − u przeŜuwaczy nadmiar łatwo strawnych węglowodanów wywołuje zmniejszony rozkład włókna – moŜna go złagodzić poprzez podanie pasz białkowych, − dodatek pasz białkowych wpływa korzystnie na strawność składników paszy wszystkich gatunków zwierząt, − duŜy udział tłuszczu w dawce powoduje pogorszenie strawności, ze względu na to, Ŝe tłuszcz przyspiesza przechodzenie paszy przez przewód pokarmowy, − dodatek witamin, składników mineralnych i preparatów enzymatycznych moŜe poprawić strawność. Na strawność składników pokarmowych wpływają ponadto: − sposób konserwowania, − przygotowanie przed skarmieniem np. rozdrobnienie siana u przeŜuwaczy moŜe pogorszyć strawność włókna, a u monogastrycznych poprawić, − ilość paszy i częstotliwość jej pobrania, − ilość wypijanej wody, − smak paszy, − zmiana diety, − regularność w zadawaniu pasz. Bilans przemiany materii w organizmie Bilans przemiany materii w organizmie to zestawienie przychodów i rozchodów badanego pierwiastka w organizmie zwierzęcym. Wynik bilansu informuje o gromadzeniu lub ubytku badanego składnika w tkankach. Bada się bilans azotu, węgla czy składników mineralnych w organizmie. Azot wchodzi w skład białka, a wiec bilans azotu jest ilustracją przemian białkowych. Porównanie ilości azotu pobranego przez zwierzę w paszy oraz wydalonego w kale, moczu i wydzielonego z mlekiem lub innymi produktami pozwala na stwierdzenie czy nastąpiło wzbogacenie, czy zuboŜenie organizmu w azot. Około 90% azotu jest w białku mięśni dlatego bilans azotu to przede wszystkim informacja o przyroście lub ubytku tkanki mięśniowej. Ilość azotu zatrzymanego w organizmie nazywa się retencją azotu. Wyniki retencji mogą być dodatnie, ujemne lub równe zeru. Retencja dodatnia świadczy o przyroście tkanki mięśniowej, występuje u zwierząt młodych i rosnących. Retencja ujemna świadczy o ubytku białka z organizmu i jest charakterystyczna dla zwierząt chorych, starych lub krótkotrwale u samic wysokomlecznych w szczytowym okresie laktacji. Retencja równa zeru to stan równowagi azotowej charakterystyczny dla zwierząt dorosłych. Bilans węgla informuje o stratach lub odkładaniu węgla w organizmie. Węgiel wchodzi w skład zarówno białka jak i tłuszczów. Bilans węgla przeprowadza się wspólnie z bilansem azotu. Na podstawie bilansu azotu wykorzystując średnią zawartość węgla w białku moŜna wyliczyć jego ilość zawartą w białku. Pozostała ilość węgla zawarta jest w tłuszczach.
  • 32. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 31 Bilans węgla jest trudny do przeprowadzenia poniewaŜ wymaga zastosowania aparatów respiracyjnych. Węgiel wydalany jest z organizmu nie tylko w moczu i kale, ale równieŜ w trakcie wymiany gazowej. Bilans węgla informuje o przyroście lub ubytku tłuszczu i pozwala na ocenę dawki jako źródła energii, zapotrzebowania na energię i określenie zdolności zwierzęcia do wykorzystania określonego poziomu energii. Przemiany energii w organizmie i mierniki wartości energetycznej pasz Aby zwierzęta sprawnie i efektywnie funkcjonowały konieczne jest dostarczenie im odpowiedniej ilości energii. Energia zawarta w dostarczanej paszy ulega w organizmie zwierzęcym przemianom, dzięki którym moŜliwe jest funkcjonowanie organizmu. Pasze podawane zwierzętom róŜnią się między sobą wartością energetyczną. Dla przykładu średnie wartości energii w 1 g poniŜszych składników ilustruje tabela 8. Tabela 8. Średnie wartości energii w 1g składników pokarmowych [opracowanie własne] Składnik pokarmowy Energii w 1 gramie Węglowodany 17,5 KJ lub 4,2 kcal Tłuszcze 39,9 KJ lub 9,5 kcal Białka 24,0 KJ lub 5,7 kcal Przemiany energetyczne przebiegają w następujący sposób: Energia brutto (EB)– energia kału Energia strawna (ES) – energia moczu i gazów Energia metaboliczna (EM) – energia termiczna Energia netto (EN) (bytowa i produkcyjna) Energia brutto – energia uzyskana w wyniku spalania paszy w bombie kalorymetrycznej. Jest sumą energii zawartej w poszczególnych składnikach paszy. Energia strawna – energia zawarta w wydalanym moczu i gazach. Energia metaboliczna – energia zawarta w dostarczonych do krwi prostych związkach takich jak glukoza, kwasy tłuszczowe i aminokwasy. Energia netto – energia zmagazynowana w produktach zwierzęcych (mleku, mięśniach, tłuszczach, jajach, wełnie) oraz zuŜyta na podtrzymanie czynności Ŝyciowych. Energia netto przeŜuwaczy stanowi 31% energii brutto, a u świń – 52%. Bilans energii przeprowadza się, aby określić zapotrzebowanie zwierząt na energię. Aby porównywać wartość energetyczną pasz konieczne jest określenie mierników ich wartości. W tradycyjnym systemie Ŝywienia wartość energetyczna pasz opiera się na opracowanej przez Oskara Kellera w 1905r. wartości skrobiowej. Wartość skrobiowa jest to liczba, która informuje iloma kilogramami skrobi moŜna zastąpić 100 kg danej paszy pod względem działania tłuszczo-twórczego. W Skandynawii dla określania wartości energetycznej pasz utworzono jednostkę jęczmienną (skandynawską). Jest to wartość energetyczna paszy odpowiadająca 1 kg ziarna jęczmienia średniej jakości, o zdolności produkcyjnej 0,7 kg skrobi, który podany ponad potrzeby bytowe dostarcza energii na produkcję 3 kg mleka o zawartości 3,25–3,5% tłuszczu. Jednostka jęczmienna słuŜy do oceny wartości pasz dla krów mlecznych i opasów. W Polsce w Normach Ŝywienia bydła i owiec systemem tradycyjnym (1993) jako miernika wartości energetycznej pasz uŜywa się jednostki owsianej. Jest to wartość odpowiadająca 1 kg owsa średniej jakości o zdolności produkcyjnej 0,6 kg skrobi, który podany ponad potrzeby bytowe powoduje odłoŜenie w ciele dorosłego przeŜuwacza ok. 150 g tłuszczu.
  • 33. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 32 Inne mierniki wartości pasz W przypadku świń jako miernik wartości energetycznej pasz stosuje się energię metaboliczną wyraŜona w MJ na 1 kg paszy lub 1 kg suchej masy paszy. W projektowaniu Ŝywienia drobiu jest to energia metaboliczna pozorna podawana w normach Ŝywienia drobiu (1993) w kcal lub MJ na 1 kg paszy lub 1 kg suchej masy paszy. Potrzeby pokarmowe koni oraz wartość pasz wyraŜone są w energii strawnej – Normy Ŝywienia koni (1991) Dość istotne w Ŝywieniu jest zachowanie właściwych proporcji składników odŜywczych w stosunku do siebie. Szczególne znaczenie ma stosunek odŜywczy. Jest to stosunek białka ogólnego strawnego do sumy pozostałych strawnych składników. Za 1 przyjmuje się zawartość białka i wylicza ile części pozostałych składników przypada na białko (tłuszcz mnoŜy się przez 2,25 poniewaŜ w stosunku do białek i węglowodanów ma on o tyle wyŜszą wartość energetyczną). Stosunek odŜywczy moŜe być wąski (1:4), średni (1:8) i szeroki (1: powyŜej 8). Ilość białka ogólnego strawnego na 1 jednostkę owsianą Obliczenia tego miernika dokonuje się wykorzystując proporcję. Jest on pomocny przy bilansowaniu dawek Ŝywieniowych dla zwierząt zwłaszcza przy programowaniu składu mieszanek pełnodawkowych. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w Europie opracowano kilka nowych systemów wartościowania pasz i określania potrzeb pokarmowych zwierząt. W Polsce wykorzystywane są system INRA (francuski) i system NEL (stosowany równieŜ w Niemczech, Szwajcarii i Holandii). System INRA System ten obejmuje: − wartość energetyczną pasz i zapotrzebowanie energetyczne zwierząt, − wartość białkową pasz i zapotrzebowanie zwierząt na białko, − wartość wypełnieniową pasz i zdolność pobrania paszy przez zwierzęta, Jednostkami które słuŜą do określania wartości energetycznej pasz w tym systemie są: − Jednostka energetyczna produkcji mleka (JPM). − Jednostka energetyczna produkcji Ŝywca (JPś). Jednostki pokarmowe określono na podstawie wartości energetycznej netto (EN) 1 kg standardowego ziarna jęczmienia obliczanej odrębnie dla produkcji mleka (EN1) i produkcji Ŝywca (ENŜ). Jednostki pokarmowe JPM i JPś zgodnie z normami z 1993 r. mają następujące definicje: Jednostka paszowa (energetyczna) produkcji mleka – JPM – to ilość energii netto produkcji mleka (EN1), którą dostarcza 1kg standardowego ziarna jęczmienia podawanego jako pasza produkcyjna krowie w okresie laktacji. Jedna jednostka produkcji mleka jest równa 170 kcal – ta ilość energii moŜe zostać wydzielona z mlekiem lub odłoŜona w organizmie w postaci rezerw tłuszczu. Jednostka paszowa (energetyczna) produkcji Ŝywca – JPś – to ilość energii netto produkcji Ŝywca (ENś), którą dostarcza 1kg standardowego ziarna jęczmienia podawanego jako pasza bytowa i produkcyjna rosnącym (opasanym, tuczonym) zwierzętom. Odpowiada ona wartości 1820 kcal. RóŜnice w wartości energetycznej 1kg standardowego ziarna jęczmienia wynikają z róŜnej wartości współczynników wykorzystania energii metabolicznej zawartej w 1 kg paszy do produkcji mleka i do produkcji Ŝywca.
  • 34. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 33 W tabelach wartości pokarmowej zawartych w Normach Ŝywienia bydła, owiec i kóz (1993) wartość energetyczną poszczególnych pasz wyraŜono zawartością JPM i JPś w 1 kg paszy i 1 kg suchej masy paszy. Zapotrzebowanie energetyczne zwierząt jest sumą energii zuŜytej na potrzeby bytowe i produkcję (mleko, przyrost masy ciała). WyraŜono je w jednostkach energetycznych produkcji mleka (JPM) i produkcji Ŝywca (JPś), zgodnie z systemem oceny wartości energetycznej pasz. Normy zapotrzebowania energetycznego uwzględniają róŜne stany fizjologiczne i kierunki produkcji bydła, owiec i kóz. Wartość pokarmową białka wyraŜa się jako ilość białka właściwego, rzeczywiście trawionego w jelicie cienkim (białko trawione w jelicie – BTJ). Faktyczną wartość pokarmową białka danej paszy (BTJ, g/kg) określa wielkość niŜsza spośród wymienionych tj. BTJN lub BTJE. W tabelach zamieszczonych w normach Ŝywienia bydła, owiec i kóz wartość pokarmową białka poszczególnych pasz wyraŜono zawartością BTJN i BTJE w g/kg paszy i g/kg suchej masy paszy. Zapotrzebowanie zwierząt na białko stanowi sumę potrzeb bytowych (odnoszonych do MC0,75 ) i produkcyjnych, związanych z zawartością białka w produktach zwierzęcych (mięsie, mleku). Normy na białko wyraŜono w g BTJ, zgodnie z przyjętym systemem oceny wartości pokarmowej białka pasz. Dla określenia wartości wypełnieniowej pasz wprowadzono pojęcie jednostki wypełnieniowej. Jednostka wypełnieniowa (JW) przedstawia wartość wypełnieniową paszy (WW) wyraŜoną w JW/kg paszy oraz zdolność pobrania paszy dla zwierząt (ZPP), wyraŜoną w JW/dzień. W wartości wypełnieniowej pasz uwzględniono zróŜnicowany skład i budowę roślin wchodzących w skład suchej masy paszy – równieŜ zawartość ścian komórkowych i stopień ich zdrewnienia. W przeciwieństwie do pasz objętościowych, pasze treściwe wchodzące w skład dawek pokarmowych dla przeŜuwaczy nie maja stałej wartości wypełnieniowej. Wprowadzenie paszy treściwej do podstawowej dawki pasz objętościowych odbywa się kosztem wartości wypełnieniowej paszy objętościowej. WyraŜa się to obniŜeniem dowolnego pobrania suchej masy paszy objętościowej. W tabelach wartości pokarmowej Norm Ŝywienia bydła, owiec i kóz wartość wypełnieniową poszczególnych pasz objętościowych wyraŜono w JWO (owce), JWB (bydło) i JWK (kozy) na 1 kg paszy i 1 kg SM paszy. Zgodnie z załoŜeniami systemu dla pasz treściwych nie oblicza się oddzielnie wartości wypełnieniowych. Zdolność pobrania paszy (ZPP JW/dzień) jest cechą charakterystyczną dla zwierzęcia i została wyraŜona zgodnie z przyjętym systemem oceny wartości wypełnieniowej pasz dla owiec, rosnącego bydła i krów w JWO, JWB i JWK. Wszystkie niezbędne do obliczeń wzory zamieszczono w Normach Ŝywienia bydła owiec i kóz (1993). W praktyce dla ustalenia norm i zbilansowania dawek Ŝywieniowych w tym systemie stosuje się specjalistyczne oprogramowanie komputerowe. System NEL (Nettoenergie Laktation – energia netto laktacji) Stosowany jest w programowaniu Ŝywienia krów mlecznych i w odchowie młodego bydła. NEL mierzy energię netto magazynowaną w mleku. Aby programować Ŝywienie w systemie NEL naleŜy znać wartość NEL poszczególnych pasz oraz potrzeby energetyczne i białkowe krów. NEL oblicza się z energii metabolicznej, znając stopień jej wykorzystania do produkcji mleka. Wykorzystanie to wynosi średnio 60%. Zatem upraszczając moŜna powiedzieć, Ŝe NEL = EM x 0,6. Wykorzystanie energii metabolicznej EM jest uzaleŜnione od jej
  • 35. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 34 koncentracji w paszy odzwierciedlonej przez współczynnik q. Pasze znacznie róŜnią się pod tym względem. Współczynnik q oblicza się zgodnie z poniŜszym działaniem: 100×= EB EM q Badania wskazały, Ŝe wykorzystanie energii metabolicznej do produkcji mleka jest równe 60% wtedy, kiedy współczynnik koncentracji q jest równy 57. Kiedy jego wartość zmniejsza się lub zwiększa o 1 wówczas wykorzystanie energii metabolicznej zmienia się o 0,04%. Wartość NEL oblicza się zgodnie z równaniem: NEL = 0,6 [1+0,004x (q-57) x EM Aby wykonać powyŜsze obliczenia trzeba znać wartości EB i EM. NaleŜy je obliczyć wykorzystując równania: Na obliczenie energii brutto EB [MJ/kg] EB= (0,0242z1+0,0366z2+0,0209z3+0,0170z4)-(cukry x 0,0007) Na obliczenie energii metabolicznej EM [MJ/kg] EM= (0,0152x1+0,0342x2+0,0128x3+0,0159x4)-(cukry x 0,0007) gdzie z – zawartość w paszy składników surowych w g/kg x – zawartość w paszy składników strawnych w g/kg 1 – białko 2 – ekstrakt eterowy 3 – włókno 4 – bezazotowe wyciągowe Poprawkę na cukry naleŜy odejmować wtedy, kiedy ich zawartość w suchej masie paszy jest wyŜsza niŜ 8%. Zapotrzebowanie energetyczne krów jest sumą zapotrzebowania bytowego i produkcyjnego. Zapotrzebowanie to ustala się w odniesieniu do masy metabolicznej ciała. Wynosi ono: NEL MJ/dzień = 0,293 MJ x MC0,75 Wtedy kiedy podstawę Ŝywienia stanowi pastwisko, potrzeby bytowe w systemie NEL naleŜy zwiększyć o 10%. Zapotrzebowanie produkcyjne naleŜy obliczyć na podstawie składu mleka skorygowanego do zawartości 4% tłuszczu, tzw FCM – mleko standardowe. Wartość NEL 1 kg mleka skorygowanego wynosi 3,17 MJ (ok. 730 kcal). Mleko na FCM moŜna przeliczyć wg wzoru: FCM = (% tłuszczu w mleku x 0,15) + 0,4 Zatem jeŜeli krowa daje 20 kg mleka o zawartości tłuszczu 3,5% to: FCM = (3,5% x 0,15) + 0,4 = 0,925 0,925 x 20 = 18,5 kg FCM JeŜeli masa krowy wynosi 600 kg, jej całkowite zapotrzebowanie jest następujące: − bytowe – 6000,75 x 0,293 MJ = 121,2 x 0,293 = 35,5 MJ NEL, − produkcyjne – 18,5 x 3,17 = 58,6 MJ NEL, − całkowite potrzeby – 35,5 + 58,6 = 94,1 MJ NEL. Zapotrzebowanie krów na białko normuje się w białku ogólnym. Dane do obliczenia normy moŜna zaczerpnąć z norm DLG lub norm INRA. Krowa o masie 600 kg potrzebuje dziennie 450 g białka ogólnego, na produkcję 1 kg mleka FCM 81 g białka ogólnego. Do sumy obliczonego zapotrzebowania naleŜy dodać jeszcze 5% w celu uniknięcia błędu.
  • 36. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 35 Zapotrzebowanie na białko krowy o masie 600 kg: − potrzeby bytowe – 450 g białka ogólnego, − potrzeby produkcyjne – 20 kg mleka (4%) x 81 g = 1620 g białka ogólnego, − razem 2070, − + 5% 103,5. Systemy Ŝywienia, normowania i dawkowania pasz Zwierzęta mogą być Ŝywione systemem do woli i systemem dawkowanym. W kaŜdym z systemów Ŝywienia konieczne jest jego odpowiednie zaprojektowanie. Dotyczy ono doboru pasz i właściwej organizacji Ŝywienia. śywienie do woli wymaga projektowania mniej precyzyjnego, natomiast w Ŝywieniu dawkowanym konieczne jest precyzyjne obliczanie zapotrzebowania na pasze jak i moŜliwości jego pokrycia. W projektowaniu Ŝywienia zwierząt naleŜy uwzględnić zapotrzebowanie zwierzęcia na poszczególne składniki pokarmowe, moŜliwości zwierzęcia jeŜeli chodzi o pobranie poszczególnych pasz i moŜliwości zwierzęcia w zakresie trawienia pobranych pasz. Zapotrzebowanie zwierzęcia na składniki pokarmowe nazywa się normą Ŝywieniową. Zapotrzebowanie zwierzęcia określa się z uwzględnieniem potrzeb bytowych i produkcyjnych. Określa się potrzeby zwierzęcia pod względem energetycznym, białkowym, mineralnym i witaminowym. Pasze podawane zwierzętom w swoim składzie chemicznym zawierają składniki, które potrzebne są zwierzętom dla ich właściwego wzrostu, rozwoju lub produkcyjności. Jednak występują one w nich w róŜnych ilościach. Aby właściwie dobrać proporcje pasz dla zapewnienia pokrycia zapotrzebowania zwierząt naleŜy poznać ich skład chemiczny i tak zaprojektować ich ilości, aby pokryły zapotrzebowanie zwierzęcia. Zestaw róŜnych pasz zawierających ilości składników pokarmowych zgodnych z normą, które naleŜy podać zwierzęciu w ciągu doby nazywamy dzienną dawką Ŝywieniową. Normy i dawki Ŝywieniowe mogą być ustalane na róŜne okresy czasu. Największe zastosowanie praktyczne mają dzienne normy i dawki Ŝywieniowe, poniewaŜ słuŜą one bezpośredniej organizacji karmienia zwierząt. Dla racjonalnego planowania Ŝywienia ustala się równieŜ normy i dawki na dłuŜsze okresy czasu np. na okres Ŝywieniowy, miesiąc lub rok. 4.3.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. W jaki sposób naleŜy obliczyć współczynnik strawności pasz? 2. Jakich informacji dostarcza bilans azotu w organizmie? 3. W jakim celu wykonuje się bilans węgla w organizmie? 4. Jakie mierniki wartości pokarmowej pasz moŜesz wskazać? 5. Co to jest norma Ŝywieniowa? 6. W jaki sposób ustala się zapotrzebowanie Ŝywieniowe zwierzęcia w systemie INRA? 7. W jaki sposób ustala się zapotrzebowanie Ŝywieniowe zwierzęcia w systemie NEL? 8. Co to jest dawka Ŝywieniowa i jakie znasz rodzaje dawek Ŝywieniowych? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Na podstawie dowolnych Norm śywienia Zwierząt ustal normę Ŝywieniową dla krowy mlecznej waŜącej 600 kg i produkującej 20 kg mleka w ciągu doby.
  • 37. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 36 Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować wybrane normy Ŝywienia zwierząt i odnaleźć dane dotyczące zapotrzebowania na składniki pokarmowe dla krowy mlecznej o wskazanych parametrach, 2) wykonać obliczenia, 3) przygotować zestawienie odzwierciedlające zapotrzebowanie wskazanego zwierzęcia na składniki pokarmowe. WyposaŜenie stanowiska pracy: − komputer z dostępem do sieci Internet, − lub kalkulator, − dowolne Normy śywienia Zwierząt, − papier i przybory do robienia notatek. Ćwiczenie 2 Na podstawie dowolnych Norm śywienia Zwierząt ustal normę Ŝywieniową dla kur nieśnych w pierwszym sezonie nieśności. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować wybrane normy Ŝywienia zwierząt i odnaleźć dane dotyczące zapotrzebowania na składniki pokarmowe dla kur nieśnych w pierwszym okresie nieśności, 2) wykonać obliczenia, 3) przygotować zestawienie odzwierciedlające zapotrzebowanie wskazanego stada kur na składniki pokarmowe. WyposaŜenie stanowiska pracy: − komputer z dostępem do sieci Internet, − lub kalkulator, − dowolne Normy śywienia Zwierząt, − papier i przybory do robienia notatek. Ćwiczenie 3 Na podstawie dowolnych Norm śywienia Zwierząt oblicz i zbilansuj dawkę Ŝywieniową dla tucznika na drugi okres tuczu. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować wybrane normy Ŝywienia zwierząt i odnaleźć dane dotyczące zapotrzebowania na składniki pokarmowe dla tucznika w drugim okresie tuczu, 2) wykonać obliczenia, 3) przygotować zestawienie odzwierciedlające zapotrzebowanie wskazanego stada kur na składniki pokarmowe,
  • 38. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 37 4) wybrać pasze, na podstawie tych samych norm odczytać zawartości w nich poszczególnych składników pokarmowych, 5) określić planowane ilości pasz dla jednego tucznika, 6) sprawdzić, ile składników pokarmowych zawierają planowane ilości pasz, 7) porównać z zapotrzebowaniem, 8) dokonać korekty, w przypadku róŜnic tak, aby były one mniejsze niŜ (+), (-) 5% normy (zapotrzebowania). WyposaŜenie stanowiska pracy: − komputer z dostępem do sieci Internet, − lub kalkulator, − dowolne Normy śywienia Zwierząt, − papier i przybory do robienia notatek. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować strawność i obliczyć współczynnik strawności na dowolnym przykładzie 2) ocenić zasadność wykonywania bilansu azotu i węgla w organizmie? 3) wskazać jednostki wartości odŜywczej pasz i dokonać ich podziału? 4) dobrać pasze dla określonej grupy zwierząt i odczytać ich wartość Ŝywieniową? 5) określić zasady normowania pasz w systemie INRA? 6) określić zasady normowania pasz w systemie NEL? 7) opracować normę Ŝywieniową dla wskazanego zwierzęcia? 8) zbilansować przykładowa dawkę Ŝywieniową?
  • 39. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 38 4.4 Pozyskiwanie pasz, gospodarowanie nimi i koszty Ŝywienia 4.4.1 Materiał nauczania Konserwowanie, przechowywanie i przygotowywanie pasz do skarmiania Podstawowe metody konserwowania pasz dla zwierząt to suszenie i kiszenie. Suszenie pasz W wyniku suszenia pasz otrzymujemy siano i susze. Paszami najbardziej nadającymi się do suszenia są zielonki. KaŜda metoda konserwowania powoduje straty składników pokarmowych. Wartość pokarmowa siana jest więc niŜsza od zielonek. Przy produkcji siana straty są dość duŜe. Ich wielkość zaleŜy od sposobu suszenia, warunków pogodowych oraz warunków przechowywania siana. Wielkość tych strat obrazują zamieszczone niŜej tabele. Zielonki na siano moŜna suszyć z wykorzystaniem następujących metod: − suszenie naturalne na pokosach (na ziemi) lub na przyrządach, − dosuszanie zimnym lub ogrzanym powietrzem, − suszenie mechaniczne gorącymi gazami. Suszenie na ziemi daje dobre efekty tylko wówczas, kiedy jest sprzyjająca pogoda. W czasie suszenia na ziemi wykonuje się wiele czynności związanych z roztrząsaniem zielonki, odwracaniem, zgrabianiem, składaniem w kopy. JeŜeli zabiegi te wykonywane są niewłaściwie, dochodzi do duŜych strat. Dotyczy to zwłaszcza roślin motylkowych takich jak lucerna, koniczyna itp. Dlatego prace te najlepiej wykonywać kiedy rośliny są podwiędnięte, wczesnym rankiem i przed wieczorem. Suszenie na ziemi przy sprzyjającej pogodzie trwa zwykle kilka dni. JeŜeli się przedłuŜa, a pogoda jest mniej sprzyjająca, to suszona masa traci na wartości. W mniejszych gospodarstwach do suszenia zielonek wykorzystywane są przyrządy zwane suszakami. W zaleŜności od regionu mają one róŜne formy. Suszenie na nich jest dość efektywne lecz pracochłonne. Dosuszanie zielonki zimnym i podgrzanym powietrzem traci na znaczeniu ze względu na rozpowszechnioną metodę prasowania siana w celu przechowania. Jest to równieŜ metoda wymagająca dodatkowego wyposaŜenia w urządzenia dosuszające. Zielonki dosuszane zachowują jednak zdecydowanie większą wartość odŜywczą. Najlepsze efekty w postaci bardzo dobrej jakości produktu daje suszenie mechaniczne gazami o wysokiej temperaturze. Odbywa się ono w specjalnych suszarniach. Proces suszenia jest bardzo krótki i trwa od kilku do kilkunastu sekund. Takie suszenie powoduje szybkie odwodnienie oraz wstrzymanie procesów oddychania i rozpadu białek. Nie pogarsza się strawność składników odŜywczych. Jest to jednak metoda wymagająca inwestycji w suszarnię oraz wysokie koszty jej eksploatacji. Tabela 9. Straty w % przy róŜnych sposobach suszenia zielonej masy [6] Straty w %Sposób suszenia Suchej masy Białka strawnego Karotenu Suszenie w kopkach przy sprzyjającej pogodzie 15–30 12–25 60–85 Suszenie w kopkach przy niesprzyjającej pogodzie 25–50 50–60 95–98 Dosuszanie niedogrzanym powietrzem 15–20 10–20 50–85 Sztuczne suszenie ciągłym powietrzem 5–10 5–8 5–6
  • 40. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 39 Siano moŜna przechowywać w stogach lub w stodołach, na poddaszach uŜytkowych czy magazynach pasz objętościowych suchych. Zdecydowanie najlepszym sposobem przechowywania jest zgromadzenie siana w magazynach. Powinny one być suche, przewietrzane i ciemne. Wtedy siano traci wartość odŜywczą w najmniejszym stopniu. Zachowuje barwę i zapach. Fot. 16. Dobre siano łąkowe [opracowanie własne] Tabela 10. Ubytki naturalne przy przechowywaniu siana [6] Ubytki w % w okresie Wyszczególnienie do 6 miesięcy powyŜej 6 miesięcy Siano luzem W stogach 1 5 W szopach 0,7 4 Siano prasowane W stogach 0,4 3 W szopach 0,3 2 Tabela. 11. Przyczyny strat zachodzących podczas suszenia zielonki na siano i przechowywania siana (w %) [6] Przyczyna strat Sucha masa Białko surowe Jednostki pokarmowe Wilgotność suszonej zielonki i słoma przy której powstają straty Oddychanie Do 10 5–10 5–10 Od skoszenia do 4% wilgotności Mechaniczne kruszenie 5–10 10–15 0–15 Od 40% wilgotności do momentu składowania Wymywanie i fermentacja 5–15 5–15 5–15 Od skoszenia Pogorszenie zawartości 10–15 Do czasu skarmienia
  • 41. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 40 Dobre siano ma kolor zielony, charakterystyczny przyjemny zapach, nie jest połamane i skruszone. Nie zawiera obcych zapachów, przebarwień i widocznych śladów obecności grzybów (pleśni). MoŜna odróŜnić rośliny z jakich powstało. Zakiszanie pasz Zakiszanie pasz to kolejna metoda konserwacji pasz w celu wykorzystania ich w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich. Polega ono na poddaniu zakiszanej masy procesowi fermentacji. Zasadniczo jest to fermentacja mlekowa, jednak towarzyszą jej takŜe fermentacje octowa, propionowa i masłowa. Fermentacje towarzyszące są niepoŜądane W wyniku fermentacji gromadzą się w kiszonkach kwas mlekowy i niewielkie ilości kwasu octowego, dzięki którym moŜliwe jest zakonserwowanie, czyli zakwaszenia paszy Ŝyciowych zahamowanie procesów Ŝyciowych szkodliwych drobnoustrojów takich jak: bakterie kwasu masłowego, bakterie gnilne i pałeczki okręŜnicy. Fermentacja mlekowa zachodzi w warunkach beztlenowych, w odpowiedniej temperaturze (25–35o C), przy odpowiedniej wilgotności (65–75%) i w obecności w zakiszanym materiale odpowiedniej ilości cukrów. Odpowiednia ilość cukrów to taka, która zapewnia wytworzenie kwasu mlekowego w takiej ilości, aby obniŜyć pH kiszonki do 4,2. Materiał wykorzystywany do przygotowania kiszonek moŜna podzielić w zaleŜności od stopnia przydatności do zakiszania. Podział ten obrazuje tab. 12. O stopniu przydatności pasz do zakiszania decyduje przede wszystkim zawartość węglowodanów i białka. Tabela 12. Przydatność róŜnych pasz do zakiszania [opracowanie własne] Stopień przydatności do zakiszania Zawartość składników o istotnym znaczeniu Pasze Pasze łatwo zakiszające się Wysoka zawartość cukrów i niska zawartość białka kukurydza, słonecznik, zrzynki buraków cukrowych i pastewnych, kapusta pastewna, zielonki z Ŝyta i owsa, korzenie buraków pastewnych, ziemniaki parowane, dynia, wywar gorzelniany i wysłodki buraczane Pasze trudno zakiszające się Wysoka zawartość białka i niska zawartość cukrów Koniczyna czerwona i biała, mieszanki traw z roślinami motylkowymi, poplony z przewagą roślin strączkowych, łęty ziemniaczane Pasze nie zakiszające się Bardzo wysoka zawartość białka i niska zawartość cukrów Zielonka z lucerny, niektóre chwasty takie jak komosa i pokrzywa Aby zapewnić właściwe warunki zakiszania naleŜy: − zebrać materiał w odpowiedniej fazie rozwojowej, − do zakiszania zastosować taki rośliny lub ich mieszankę, która zawiera minimum cukrowe, − zapewnić odpowiednią wilgotność zakiszanego materiału, − doprowadzić do szybkiego odcięcia powietrza w celu zapewnienia warunków beztlenowych, − zapewnić właściwe ugniecenie zakiszanej masy, aby usunąć powietrze ze środka i spowodować wypływ soków zawartych w komórkach, co znacznie ułatwia rozwój bakterii, − w przypadku materiału trudno zakiszającego się zastosować odpowiednie preparaty ułatwiające zakiszanie. Kiszonki stanowią podstawę Ŝywienia zimowego bydła. Szczególne znaczenie mają kiszonka z traw, z mieszanek traw z koniczyną i kiszonka z kukurydzy. Jakość kiszonki z traw zaleŜy od zawartości białka i energii, składu botanicznego runi, nawoŜenia i czasu kłoszenia.