1. Монгол улсын хүнсний
баталгаат байдал
Доктор (Sc.D), профессор
Л.Дамдинсүрэн
2011.02.15

2. ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ
ХҮНСНИЙ БАТАЛГААТ Улс гүрний үндэсний аюулгүй байдлын үзэл
БАЙДАЛ баримтлалын нэг чухал чиглэл нь хүнсний
бодлого буюу хүнсний баталгаат байдал
(food security):
- Хүнсний хангамж, хүртэмж
- Хүнсний бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй
байдал
- Хооллолт, хүнсний шим зүй
• ХҮНСНИЙ БАТАЛГААТ БАЙДАЛ: энэ 3
тулгуурт төрийн бодлого,
үйлдвэрлэгчнийлүүлэгчийн зорилго,
FOOD SECURITY стратеги, хэрэглэгчийн мэдлэг, дадал ижил
хэмээр төвлөрсөн нөхцөлд
• Монгол орны хүнсний баталгаат байдал
(food security)-ын бодит байдлыг илрүүлж,
шинэчлэлийн чиглэл, стратегийг
тодорхойлох зорилгоор бид энэхүү
судалгааг “Хүний аюулгүй байдлын
судалгааны төв”-тэй хамтран хийсэн болно.

3. Судалгааны арга зүй, хандлага
“алтан гурвалжин” онолын хандлага: Хүнсний баталгаат байдал-
“хангамж, хүртэмж”, “бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй байдал”, “хооллолт,
шим зүй” гэсэн адил талтай үндсэн гурвалжин, түүний дотор талууд
бүрийг илэрхийлэх мөн адил талт олон гурвалжин байна
хүнсний баталгаат байдлын түвшинг бүхэлд нь хүнсний нөөц, хүн
бүр хүнсээр хангагдаж байгаа, эсэх-хүртэмж, хэрэглээ, бодит хооллолтоор
үнэлэх олон улсын арга зүй

4. Үнэлгээний шалгуур үзүүлэлтүүд
Монгол орны хэмжээнд Өрх, иргэн
•
Бодит
Хүнсний нөөц, чадавхи Бодит
хооллолт
хооллолт
• Бодит хэрэглээ, хүртэмж Хэрэглэж
Хэрэглэж
байна уу?
• Хөдөө аж ахуй хөгжил байна уу? хангамж,
баталгаа
• Хүнсний аж үйлдвэр Хүн бүр авч
Хүн бүр авч
чадах уу?
чадах уу?
• Хуваарилалтын тогтолцоо
• Импортын хувийн жин Хүнс хоол
Хүнс хоол
байгаа юу?
байгаа юу?
• Төрийн бодлого, стратеги,
удирдлага, зохицуулалт

5. Мал сүргийн бүтэц
32729.5

6. Хүнсний аж үйлдвэр
2007 2008 2009 0908

7. Мах, махан бүтээгдэхүүн боловсруулах үйлдвэр:
 Мал нядлах, эхлэн боловсруулах - 36
 Хиам, нөөшилсөн бүтээгдэхүүн - 63
 Хагас боловсруулах- 21
Үйлдвэрийн хүчин чадал /мян.тн/:
хоногт жилд
 бог 31 .3 5625.0
 бод 5 .2 932.4
Агуулахын хүчин чадал
14946.0 тн

8. МАЛ НЯДЛАХ, МАХ БОЛОВСРУУЛАХ
ҮЙЛДВЭРҮҮДИЙН БАЙРШИЛ
3
4 1 3
1 3 2
2 1 1 1
1 6 2
1
1
1 2
1
Мах нядалгааны үйлдвэр - 36
Мах, махан бүтээгдэхүүн боловсруулах үйл
ажиллагаа эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүд - 84
2010 онд шинээр ашиглалтанд орсон үйлдвэр - 2

9. ÌÀÕÍÛ Ү ÉËÄÂÝÐËÝË, ÕÀÍÃÀÌÆ
Хөдөө аж ахуйгаас бэлтгэж буй мах
дунджаар – 240-250 орчим ìÿí.òí
Хангамж : Дотоод үйлдвэрлэлээр
бүрэн хангадаг.
Д отоодын хэрэглээ : 8.2 ñàÿ òîëãîé ìàë буюу
223.1 мян.тн мах
Экспорт : Жилд дунджаар 16-18 мян .тн мах
экспорлодог.

10. МАХНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛТ, ЭКСПОРТ /мЯН.ТН/

11. 2010 оны байдлаар:
Малын тоо/сая.тол/:
сая.тол 31.7
Үүнээс саальд хамрагдах
малын тоо/сая.тол/:
сая.тол 7 .4
 Жилийн сүүний нөөц /сая.л/: 520.0
Үнээ 65.2 % 340.0
Гүү 28.6 % 139.0
Хонь 2.0% 20.0
Ямаа 3.8% 10.0
Ингэ 0.3% 1.0
 Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл /2009 он/ 493.7

12. Мах, сүүний “ченжийн тогтолцоо”
Оновчтой хэлбэр

13. ГУРИЛЫН ҮЙЛДВЭРЛЭЛ
Гурилын жилийн хэрэгцээ 250.0 мян.тн
Нийт хүчин чадал 380.0
мян.тн
Гурилын үйлдвэр 73
Үүнээс: ( хоногт )
Өндөр (80тн-с дээш ) 6
Дунд (25-80тн хүртэл) 10
Бага (25тн хүртэлх) 57

14. ГУРИЛЫН ҮЙЛДВЭРИЙН БАЙРШИЛ
80 тн-с дээш хүчин чадал үйлдвэр 6
25-80 тн хүртэлх хүчин чадал үйлдвэр 10
25 тн хүртэлх хүчин чадал үйлдвэр 57

16. ҮР ТАРИАНЫ
ҮЙЛДВЭРЛЭЛ /1990-2013/

17. Ургамлын гаралтай хүнсний үйлдвэр
Гурилан бүтээгдэхүүн, т

18. ИСГЭЛТИЙН ҮЙЛДВЭРЛЭЛ
 УИХ-ын 2003 оны 48-р тогтоолоор баталсан “Архидан
согтуурахаас сэргийлэх, хяналт тавих” үндэсний
хөтөлбөрт заасны дагуу согтууруулах ундааны
үйлдвэрийн тоог нэмэгдүүлэхгүй байх бодлого
баримталж байна.
 Улсын хэмжээнд тусгай зөвшөөрөлтэй үйлдвэрийн тоо
2004 онтой харьцуулахад 60 хув иар буур аад байна.
 2010 оны байдлаар үйлдвэрийн тоо :
спиртийн үйлдвэр - 15
архины үйлдвэр - 92
пивоны үйлдвэр - 23
дарсны үйлдвэр -15
18

19. ХҮНСНИЙ СПИРТ , АРХИНЫ
ҮЙЛДВЭРҮҮДИЙН БАЙРШИЛ
• ооо
архины үйлдвэр
спиртийн
үйлдвэр

20. УНДААНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ
• Уíäààíû ¿éëäâýðëýë 2000 îíîîñ хойш ýð÷èìòýé õºãæèæ
áàéãàà áºãººä бүтээгдэхүүнээ экспортлох боломж бүрдээд
байна.
Ундааны үйлдвэрлэлт, импортын хэмжээ:
Дотоод Импорт
2000 îí 49% 51%
2005 он 91% 9%
2010 он 94% 6%
• Ундааны үйлдвэр 110:
хийжүүлсэн ундааны 39
цэвэршүүлсэн ус 42
шүүс 19, рашаан 5
цай 2, квас 3
20

21. ÏÈÂÎ ҮÉËÄÂÝÐËÝË,
ÈÌÏÎÐÒÛÍ ÕÝÌÆÝÝ / .ë/
сая

22. УНДААНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ,
ИМПОРТЫН ХЭМЖЭЭ /сая.л/

23. Хүнсний экспорт, импорт
Экспорт Импорт
• 1990-иэд онд нийт 100.0 2007 2008 2009
сая ам.долл.-ын үнэ бүхий Бэлэн бүтээгдэхүүн,
хүнсний бараа экспортолж сая ам.долл 158,9 231,4 182,0
байв. Мөн ургац сайн
зарим жил 25-30 мян.т Ургамлын гаралтай,
төмс, 30-35 мян.т буудай сая ам.долл 79,3 159,8 97,7
гаргаж байсан билээ.
• 2008 онд 10.3 мян.т.
тураг мах, 1.5 мян.т
дотор мах, 438.5 т өлөн
гэдэс, 92.9 мян.л архи
экспортолжээ.
• 2009 онд мал, амьтны
45,7 сая ам.долл бараа
экспортлосон нь өнхөх
оноос 1,4 дахин өссөн,
17,9 мян.т мах гаргасан нь
2008 оныхоос 1,7 дахин Импортоос хараат: төрөл бүрийн будаа, чихэр, цөцгийн
өссөн, сайн эхлэл тос, загас, ургамлын тос

24. Нэг хүнд ногдох бодит хэрэглээ

26. Ургамлын гаралтай хүнсний үйлдвэр
Гурилан бүтээгдэхүүн, т

27. Хүнсний хүртэмж
• Өрхийн сарын хүнсний зүйлийн мөнгөн
зарлага 2004 онд 56.7 мян.төг (мөнгөн
зарлагын 40.2 %) , 2008 онд 151.8
мян.төг. болж, 2.7 дахин нэмэгдсэн
• Хүнсний зүйлийн нийт зарлагын 20.5
хувийг мах, махан бүтээгдэхүүнд, 25.5
хувийг гурил, гурилан бүтээгдэхүүнд,
6.9 хувийг сүү, цагаан идээнд, 9.9
хувийг чихэр, жимсэнд, 7.5 хувийг төмс,
хүнсний ногоонд, 8.9 хувийг архи
дарсанд, 5.1 хувийг будаанд, 15.7
хувийг хүнсний бусад зүйлд зарцуулдаг
• Нэг өрхийн ам бүл дундажаар 4.1 хүн,
хүнсний хэрэгцээг зөвлөмж хэмжээгээр
хангахад өрх бүр сард 235.3 мян.төг.
зарцуулах шаардлагатай бөгөөд энэ нь
өрхийн 2007 оны нийт мөнгөн зарлагаас
40.0 мян.төг.-өөр, хүнсний зарлагаас
142.8 мян.төг.-өөр, амьжиргааны
баталгаажих түвшингээс 2 дахин тус
тус илүү байна.

28. - Дэлхийн 925
сая хүн
өлсгөлөн
байдалтай,
хүн амын 12%
- Манайд хүн
амын 36% нь
ядуу, хүнс
хоолны
асуудалтай

29. Хүнсний хүртэмж – орлогын түвшин

30. Бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлын эрх зүй
• Монгол улсын 20-иод
хууль
• Засгийн газрын 18
тогтоол
• Засгийн газрын гишүүн-
сайд болон аймаг,
нийслэлийн Засаг дарга
нар, Засгийн газрын
тохируулагч агентлагийн
дарга нарын 16 дүрэм,
журам
• үндэсний 500-аад
стандарт үйлчилж байна.

31. Хүнсний чанар, эрүүл ахуйн хяналтын зарчим
- Үйлдвэрлэгчнийлүүлэгч
бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй -Хяналтын үүрэг төрд төвлөрсөн
байдлын дотоод хяналтын -үйлдвэрлэгчнийлүүлэгчийн
тогтолцоотой, баталгаа өгнө хариуцлага МХГ-ийн дүгнэлтээр
- Хэрэглэгч үнэлэх, сонгох, эрхээ хаацаалагдсан
хамгаалах боловсролтой байна - Хэрэглэгч эрхээ эдэлж, төрд
- Төр хууль, журмын биелэлтийг тусалж сураагүй, боловсрол доогуур
хянаж, хэрэглэгчийг хамгаалах,
сэрэмжлүүлэх үүрэгтэй

32. Санаачлага - оромдолт
Сэлэнгэ, Мандал сум, мал
нядалгааны төв Эмээлтийн мал нядалгааны цэг

34. Хүнс хоолны үндсэн үүрэг
Хүнсний хэрэгцээг хангах нь өл залгах, гэдэс дүүргэх биш, хүний
эрүүл мэндийг дэмжих, өвчнөөс сэргийлэх зорилготой

35. Эрүүл хооллолтын бодлого
• Хүн амын бодит хооллолт, хүнсний хэрэглээний асуудал
нийгмийн эрүүл мэндийн бодлогын чухал хэсэг, ихэнх
оронд Эрүүл мэндийн сайд нь хүн амын эрүүл мэндийг
хүнс, хоолоор дэмжин хамгаалах, энэ талаар хэрэглэгчийн
мэдлэг, боловсолыг хөгжүүлэх бодлогыг эрхэлдэг байна.
• “Хүнсний чанар, эрүүл ахуйн аюулгүй байдал” нь зөвхөн
бүтээгдэхүүний эрүүл ахуй, ариун цэврийн асуудал биш,
харин хүнс хоолоор хүний бие махбодид шаардлагатай
биологийн идэвхит бодисын зохистой хэмжээг хангаж
чадаж байгаа, эсэхийг хянаж, үнэлэх, өргөн хүрээтэй,
нийгмийн эрүүл мэндийн бодлогын үндсэн хэсэг юм.

37. Хүнс хоол – эрүүл мэнд
Хүнс хоолноос хамааралтай халдварт
өвчний тохиолдол
Ясны сийрэгжилт, диабет, хорт хавдар залуужиж байгаа

38. Хүнсний эрх зүйн орчны SWOT шинжилгээ

39. Хүнс, хөдөө аж ахуйн хөтөлбөр, төслүүд

40. Хүнсний бодлогын менжментийн шинэчлэл

41. Эрх зүйн шинэчлэл