nogoon alt

1. Мал аж ахуй дээр юу
анхаарах:
Мал сүрэг/бэлчээр/орчин
Сайн малыг нутагтаа дасгана
гэж байхгүй, бид харин малдаа
дасах” ёстой
Б.Эрдэнэбаатар, зөвлөх
Утас: 99098910
E-mail:erdenebaatar@greengold.mn

2. Стратеги түвшин* (2021 он) – загвар аж
ахуй
• Сүүний үхрийн:
• Иргэн 20, аж ахуй 50-иас доошгүй үнээтэй
• Нэг үнээнээс 2600 кг-аас дээш сүү саах
• Нэг үнээнд 0.3-0.5 га таримал бэлчээртэй байх
• Махны үхрийн:
• Иргэн 50, аж ахуй 100-иас доошгүй үнээтэй
• Жилд 100 үхрээс 4000 кг мах үйлдвэрлэх
• 100 үхэр дутамд 100 га хадлангийн талбайтай байх
• 18 сартай өсвөр үхэр 240 кг, үнээ 400 кг-аас доошгүй жин татах
• Хонины:
• Иргэн 300, аж ахуй 500-иас доошгүй үнээтэй (эрчимжсэн)
• Жилд 100 хониноос 650 кг мах үйлдвэрлэх

3. МАА-н тулгамдсан асуудал: ямар мэдээлэл
гарч байна – глобаль асуудлууд?
• Удирдах ажилтан, мэргэжилтэн, судлаачдын 86,3 (менежментийн), малчдын
67,5% хувь мал аж ахуйг эрчимжүүлж хөгжүүлэх (амьжиргааны шаардлага)
• Малчдын 65 хувь нь хашаа хороо, 34,3 хувь нь бэлчээр, 39,2 хувь нь ус, 15,3
хувь хадлангийн талбай хүрэлцээгүй
• Хүлэмжийн хийн 18% нь малаас ялгардаг, автомашиныхаас одоогоор илүү
давах гээд байгаа гэнэ
• МАА техникийн ба байршлын нөлөөлөлд хүчтэй өртөж буй зүй тогтол
– Хөдөөгөөс хот орчимд, хаяа хотод, малын тэжээлийн нөөцтэй бүс нутаг, хямд
тэжээл олдоцтой газар луу шилжих үзэгдэл бодит зүй тогтол болж, улам тэлж
байна.
– Орц ихтэй, ашигтай үйлдвэржсэн салбар (сүүний үхэр, махны үхэр, гахай,
тахиа)-т шилжих, бусад үүлдэр, малыг цөөн тоогоор бэлчээр дагуулж тансаг
хэрэглээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх чиглэл гарч ирж байна
– МАА улмаар хязгаарлагдмал газар, бэлчээр, ус/тэжээлийн нөөцийн төлөө
хүчтэй шууд өрсөлдөөнд орж байна
• Дэлхийн хуурай газрын 26 хувь нь бэлчээрт ашиглагдаж, цаашдаа улам багасах
хандлагатай явж байна. Дэлхийн хэмжээнд талхлагдалт, цөлжилт 80 орчим
хувьтай, манайд мөн 80 шахаж, бид гүйцчихлээ.

4. Байдал ямар байна вэ
• Эх мал цөөн, насны бүтэц алдагдсан
• Сүргийн чанар ба ашиг шимт чанарын зохистой хамаарал алдагдсан
• Нутгийн үүлдрийн мал давамгай, цус ойртсон
• Албан ёсоор батлагдсан, зарлагдсан үүлдэр нэр төдий болсон
• Сайн үүлдэр - янз бүрийн эрлийз цуглуулах болсон
• Мал давжаа – стандартаас буурсан, буурсан байдалд зохицуулж стандарт,
шалгуур өөрчилдөг муу зуршил
• Малаас ашиг шим авах ажиллагаа бэлчээр ашиглалт, тэжээллэг, эрүүл
мэндээс салсан

5. Бидний ярьж буй зүйл хэр бүтэмжтэй вэ?
• Цөм сүрэг бий болгох - MNS 5818 : 2007 “Цөм сүрэг - тухайн үүлдэр,
омог, хэвшлийн малын шилмэл хэсгийн жишигт тэнцэж үржлийн
зориулалтаар шилэгдсэн сүргийн зохистой бүтэц бүхий бүлэг мал
• Үржлийн сүрэг бий болгох – үр төлийг нь үржилд бойжуулдаг, ашиг
шимээр үндсэн сүргээ давдаг сүрэг мал. Цэврээр үржүүлэх, эсвэл үүлдэр
гаргах болон цус шингээх эрлийзжүүлгээр үржүүлнэ. Сайн малаар
дамжуулж сүргийн чанар, ашиг шимийг өндөр түвшинд хүргэх, тогтоох
• Байгаа малдаа шилэлт явуулах, малаасаа шилэх – “айлаас эрэхээр
авдраа уудлах” зарчим. “Сүргээс сайн мал илрүүлэх, сайн малаас сүрэг
сэлбэх сайн үр төл авах” зарчим үйлчилнэ. Гарамгай эх малаас үржлийн
цөмийн үндсийг бүрдүүлэх ба эндээс үржлийн хээлтүүлэгч бойжуулах
боломжтой.
• Ашиг шим сайжруулах – технологийн ба үржлийн, хоршсон зарчим
хэрэгжүүлэх
 Технологи – тэжээллэг, хашаа байр, эрүүл мэнд, ашиглалт
 Үржлийн – зөв шилэлт, эрлийзжүүлэг, зөв тохируулан сонголт,
үржлийн бүртгэл судалгаа

6. Эрлийзийн үе тогтоохЭхийн
үүлдэрлэг
байдал Эцгийн үүлдэрлэг байдал**
I үе, (F) II үе,
(F2)
III үе,
(F3)
IV ба дээш
үе, (F4...)
Цэвэр
үүлдрийн
Нутгийн/сайжирсан сайжирсан I үе I үе I үе I үе
I үе, (F1) сайжирсан I үе II үе II үе II үе
II үе, (F2) ххх* II үе II үе III үе III үе
III үе, (F3) ххх* II үе III үе IV үе IV үе
IV ба дээш
үе, (F4)
ххх* III үе IV үе IV үе цэвэр
үүлдрийн
Цэвэр
үүлдрийн
ххх* III үе IV үе цэвэр
үүлдрийн
цэвэр
үүлдрийн
ХХХ - үржлийн ажилд хэзээ ч хэрэглэдэггүй
** - эцгийн үүлдэрлэг байдал эхийнхээс давуу байх нь зохистой

7. Мал үржүүлэх ...
Нэгдүгээрт: малын үүлдэрлэг байдлыг мэдэх – одоо байгаа (үхэр
гэхэд нутгийн, нутгийн сайжирсан, үүлдэр нь тодорхой эрлийз, гарвал нь
мэдэгдэхгүй болтол олон үүлдрийн цус холилдсон эрлийз, сүү-
махны/сүү-махны хосолмол ашиг шимт, цэвэр үүлдрийн, гэхдээ ашиг
шим нь тогтворжоогүй гэх мэт олон байдаг)
Хоёрдугаарт: Махны чиглэлийн үүлдэр, сарлаг, хайнаг, ортоомыг
сүүний үхэр үржүүлэх, үнээний сүүн ашиг шимийг нэмэгдүүлэх үржлийн
ажилд ашигладаггүй.
Гуравдугаарт: Сайн үүлдрийн хээлтэгчийг нутгийн, доод үеийн
эрлийз хээлтүүлэгчтэй нийлүүлдэггүй
Дөрөвдүгээрт: Ашиг шимийн өөр чиглэлийн малыг хооронд нь
нийлүүлэхээс зайлсхийх, болгоомжтой хандах
Сайн хээлтүүлэгч сүргийн хагастай
тэнцэнэ

8. Мал үржлийн ажлыг хөтлөх зарчим
• Хурдавчилсан арга – бусад үүлдэр, сүрэг ашиглах
• Ашиг шимийг тодорхой түвшинд хүргэж нэмэгдүүлэх, цаашид тэр түвшинд
барих бол үүлдэрлэг байдлыг сайжруулах чиглэл тохиромжтой
• Ашиг шимийг тогтвортой дээшлүүлэх, үүний тулд өөр үүлдэр ашиглах бол
малынхаа тодорхой хэсгийг тухайн үүлдрийн малаар шууд солих
• Үржлийн ажлыг өөрийн сүрэгт тулгуурлан эхлүүлэх/явуулах –
3 шатлал
• Сүргийнхээ удмын санг зохистой ашиглах
– Байгаа малынхаа заримыг нь солих, заримыг нь сайжруулах хоршсон зарчим
барих
• Байгаа мал (үндсэн сүрэг)-аасаа хээлтүүлэгч сонгох
• Төлөөс хээлтүүлэгч/хээлтэгч бойжуулах
• Хээлтүүлэгч малаа байнга сайжруулах
• Төрлийн ба цус холдуулах ажлыг зөв явуулах
• Үржлийн сүрэг бүрдүүлэх
• Үржлийн мал бойжуулах
• Таваарын сүрэг үржүүлэх

9. Гарах ёстой өөрчлөлт, хэрхэн тоймлох
• Төрийн үйлчилгээ: мэдээлэл, хяналт үнэлгээ - сум, багт
• Төрийн дэмжлэг өмнөхөөс өөрчлөгдөх – бүсчлэл, газар ашиглалт, ОНХС,
мэргэжлийн үйлчилгээ
• Үржлийн ажлын бодлого, зохион байгуулалт, менежмент, хэрэгжүүлэх
арга зам өөрчлөгдөх – сум/баг, БАХ-ын түвшинд
• Маллагаа арчилгааны нөхцөл буюу хашаа байр, усан хангамж өөрчлөгдөх
– БАХ/өрх
• Тэжээлийн хангамж, тэжээллэг сайжрах – БАХ/өрх
• Мал, сүргийн үүлдэрлэг байдал сайжрах
• Ашиг шим сайтай мал, тэдгээрийн үр төлийн тоо толгой өсөх
• Үүлдэр ба малын төрөл шинэчлэгдэх, солигдох
• Сүргийн нас, хүйсний бүтэц сайжрах тал руу өөрчлөгдөх
• Сүргийн доторх малын төрлийн тоо, харьцаа зохистой чиглэлд өөрчлөгдөх
• Борлуулалтын хэмжээ нэмэгдэх, улирлын чанар нь буурах, хугацааны
хувьд нь тарах
• Тэжээллэг, маллагаа сайжрах, эрүүл мэндийн үйлчилгээ тогтмолжих
• Сүрэгт эх малын эзлэх хувь нэмэгдэж, үржлийн ба ашиг шимийн бус мал
цөөрөх

10. Үргэлжлэл
• Мэдээлэл, зөвлөгөө авах санаачлага, эрэлт нэмэгдэх
• Сайн үүлдрийн хээлтүүлэгч малын эрэлт нэмэгдэх
• Үржлийн сүрэг, үржлийн цөм, шилмэл мал гэх мэт бичил сүрэг бүрдэх
хандлага гарч эхлэх
• Сум, баг, БАХ-ын хооронд үржлийн малын солилцоо идэвхжих

11. Сүрэг сайжруулах, чанаржуулах ажлыг үнэлэх
• Тухайн үүлдэр, омог, хэвшлийн ялгагдах болон тусгай/өвөрмөц шинж
удамшиж, хадгалагдаж буй эсэх
• Үндсэн ашиг шим дээшилсэн байдал, хүрсэн түвшин
• Тохиромжтой хэвшил, шинж бүхий малын тоо толгойн өсөлт
• Эцэг эхийн нөлөөг зөв ойлгох, ялгах:
– Xэрэв төл нь насанд хүрэхэд, жишээ нь саам нь эхийнхээсээ буурсан бол
эцгийн тал нь муу
– Махлаг шинжээр эцгээсээ дутуу бол эх нь муу
– Ашиг шимээр сүргийн дундажаас давахгүй бол эцэг, эх мал муу
• Мал давжаарах, тэсвэр муудвал сайжруулагч үүлдрээ буруу сонгосон
• Харж үнэлэх, гаднаас шинжихэд мэдлэг, мэргэжлийн нүд хэрэгтэй
• Зөв үнэлгээ тоон үзүүлэлт шаарддаг болохыг анхаарах
• Эцэг, эх, төл дээр зэрэгцүүлсэн үнэлгээ хийх
• Үе солигдох, үржлийн ба ашиг шимийн насанд хүрэх хугацааг тооцох,
харах

12. Анхааран сонссонд
талархлаа

13. Мэдээлэл

14. Бэлчээр ашиглах арга
Ашиглалтын систем
o
o 19-р зуунд бэлчээр ашиглалтын арга гэдэг зүйл бүдэг байлаа.
o Бэлчээрийг удаан хугацаагаар үргэлжлүүлэн, давтан ашигладаг
o Амраах, өнжөөх, сэлгэх явдал байхгүй
o Малчид/фермерүүд, малаас гадна газар, зэрлэг амьтдын амьдрах орчинд сөргөөр нөлөөлөх
болжээ
Иймээс газартаа, малдаа, амьтандаа, хамгийн чухал нь бэлчээрт таатай нөлөө бүхий ашиглалтыг
системийн хэмжээнд бэлчээр ашиглагчид сэдэж, судлаачидтай хамтран боловсруулан
сайжруулж, хэрэгжүүлж иржээ.
Улирлаар ашиглах – жилийн тодорхой хугацаа/улиралд тодорхой байрлал бүхий
бэлчээрийг ашиглах. Ашиглагдаагүй бэлчээр амарч, ургац, ургамалжилт нь сэргэх боломжтой
Сэлгэх – бэлчээрээ хэд хэдэн хэсэгт хуваагаад ашиглалтын хугацаанд дараалуулан сэлгэж
ашиглана. Малын байршил, тархалтыг хугацаагаар тохируулахаас гадна ашиглаагүй хэсгийн
ургамал зохих хэмжээгээр хэнзлэх, сэргэх боломж гарна.
Амраах – бэлчээрээ хамгийн цөөнөөр дөрвөн хэсэг болгон хуваагаад, нэг хэсгийг нь жилийн
турш амрааж бусад хэсгийг ээлжлэн ашиглана. Ашиглалтад эмзэг мөртлөө хэнзлэх, сэргэн
ургахдаа цаг хугацаа шаарддаг ургамалд эерэг нөлөөтэй
Ургамлын ургалтын үе шатаар ээлжлэн сэлгэн ашиглах – бэлчээрээ багаар
тооцоход хоёр хуваагаад нэгийг нь ургамлын үр бүрэн боловсортол ашиглалтаас чөлөөлөх арга.
Ашиглаагүй хугацаанд ургамал ургалт үе шатаараа бүрэн явагдаж, хөгжил нь гүйцдэг.