Lecture 1.

1. ХЭРЭГЛЭГЧИЙН ТӨСВИЙН
ХЯЗГААРЛАЛТ
1. Төсвийн хязгаарлалт буюу төсвийн шулуун
2. Төсвийн шулууны шилжилт

2. 1. Төсвийн хязгаарлалт буюу төсвийн шулуун
Хэрэглэгчийг сонголт хийхэд тулгарч байдаг 1
хязгаарлалт бол тухайн хэрэглэгчийн төсөв юм.
Иймээс бид төсвийн хязгаарлалтын талаар авч үзэх
шаардлагатай юм.
Үүний тулд хэрэглэгчийг n төрлийн бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээг хэрэглэдэг гэж үзье.
X1,X2 ……………………Xn харгалзан бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний хэрэглээний хэмжээ болно

3. Мөн хэрэглэгч n-р төрлийн бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээг харгалзан p1, p2 ……pn гэсэн үнээр
худалдаж авдаг гэж үзье.
Тэгвэл эндээс хэрэглэгчийн n-р төрлийн
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд зарцуулж байгаа нийт
зардлыг тодорхойлъё.

4. Энд: е – хэрэглэгчийн n төрлийн бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээнд зарцуулж байгаа нийт зардал
x1* p1 -хэрэглэгчийн 1-р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд зарцуулж
байгаа зардал
x2* p2 -хэрэглэгчийн 2-р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд зарцуулж
байгаа зардал
xn* pn -хэрэглэгчийн n-р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд зарцуулж
байгаа зардал

5. Хэрэглэгчийн тухайн хугацааны орлогыг m гэж
тэмдэглье.
Эндээс хэрэглэгчийн n төрлийн бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээнд зарцуулж байгаа зардал болон тухайн
хугацааны орлогын хувьд дараах 3 харьцуулалтыг
хийж болно. Үүнд:
1.
2.
3.

6. Шинжилгээг хялбарчлах үүднээс хэрэглэгчийг
зөвхөн энэхүү 2 бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд тухайн
үеийнхээ орлогыг бүрэн зарцуулдаг гэж үзье. Үүнийг
энгийн математик хэлбэрээр доорх байдлаар бичиж
болно.
Эндээс 2-р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хэрэглээний
хэмжээг тодорхойлбол:
Энэ тэгшитгэлийг төсвийн хязгаарлалт буюу төсвийн
шулууны тэгшитгэл гэнэ.

10. Зураг 1.
L

14. Төсвийн шулууны налалтыг дараах байдлаар
тодорхойлж болно.
Төсвийн шулууны налалтын эдийн засгийн утга нь 1-
р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хэрэглээний хэмжээг 1
нэгжээр өөрчлөхөд 2-р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний
хэрэглээний хэмжээ хичнээн нэгжээр өөрчлөгдөх вэ?
гэдгийг харуулна.

26. 2. Төсвийн шулууны шилжилт
Төсвийн шулууны шинжилтэд дараах хүчин зүйлс
нөлөөлдөг.
Үүнд:
1. Хэрэглэгчийн орлогын өөрчлөлт
.
1 ба 2-р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнүүд
тогтмол байхад хэрэглэгчийн орлого өөрчлөгдсөнөөр
төсвийн шулуун параллель шилжилтүүдийг хийнэ.

33. 2. 1-р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийн өөрчлөлт.
Бусад хүчин зүйлс өөрчлөлтгүй тогтмол байхад 1-р
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ өөрчлөгдсөнөөр
төсвийн шулууны налалт өөрчлөгдөнө.

39. 3. 2-р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийн өөрчлөлт.
Бусад хүчин зүйлс өөрчлөлтгүй тогтмол байхад 2-р
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ өөрчлөгдснөөр
төсвийн шулууны налалт өөрчлөгдөнө.

42. 4. 1 ба 2-р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ зэрэг
өөрчлөгдөх.
Энэ тохиолдолд төсвийн шулууны байрлалын талаар
нэгэн утгатайгаар хариулт өгөх боломжгүй юм./Зураг 5/
5.Орлого болон 1 ба 2-р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний
үнүүд нэгэн зэрэг өөрчлөгдөх.
Энэ тохиолдолд 2 бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ
зэрэг өөрчлөгдөх үеийнхээс олон хувилбартай бөгөөд
мөн л нэгэн утгатай хариулт өгөх боломжгүй юм.
/Зураг 5/

43. Зураг 5

44. 6.Татварын өөрчлөлт.
Бусад хүчин зүйлс өөрчлөлтгүй тогтмол байхад
засгийн газраас татварыг өөрчлөх нь хэрэглэгчийн
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хэрэглээний
сонголтод нөлөөлнө.
Төсвийн шулууны налалт нь өөрчлөгдөх үү?
Эсвэл параллель шилжилт хийх үү?
Гэдэг нь татварын төрлөөс хамаарч байдаг.

45. Микро түвшинд татварын 3 үндсэн төрлийг авч үздэг.
Үүнд:
•Хэмжээний татвар.Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний
үнийн дүнгээс хамаарахгүйгээр борлогдож буй нэгж
бүрээс тогтмол хэмжээгээр авдаг татварыг хэмжээний
татвар гэнэ.
•Гүйлгээний татвар.Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний
борлогдож буй нэгжүүдийн үнийн дүнгээс тодорхой
хувиар авдаг татварыг гүйлгээний татвар гэнэ.
•Орлогын татвар.Хэрэглэгчийн орлогоос тодорхой
хувь хэмжээгээр авч байгаа татварыг орлогын татвар
гэнэ.
Эхлээд 1-р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд хэмжээний
татвар ноогдуулсан гэж үзье.

46. Үүнийг томъёолбол:
(8)
Энд: t – хэмжээний татварын хэмжээ
татвараас өмнөх 1-р бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний үнэ
хэмжээний татвар ноогдуулсны дараах 1-р
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ
Хэмжээний татвар ноогдуулснаар 1-р
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ өсөж, төсвийн
шулуун өмнөхөөсөө илүү босоодуу байрлалтай
болно. /Зураг 6/

47. Зураг 6
Одоо 1-р бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд гүйлгээний
татвар ноогдуулсан гэж үзье. Энэ тохиолдолд үнэ
дараах байдлаар өөрчлөгдөнө

48. 𝑝1
"
= 𝑝1 + 𝑡 = 𝑝1 +
𝜋
100
𝑝1 = 1 +
𝜋
100
∙ 𝑝1 (9)
Энд : 𝜋- гүйлгээний татварын хэмжээ
𝑡′
=
𝜋
100
𝑝1 – гүйлгээний татварын абсолют хэмжээ
𝑝1 – татвар ноогдуулахаас өмнөх үнэ
𝑝1
"
- гүйлгээний татвар ноогдуулсны дараах үнэ
Гүйлгээний татвар ноогдуулснаар төсвийн шулуун
өмнөхтэйгээ харьцуулахад илүү босоодуу болох
бөгөөд налалт нь −
𝑝1
𝑝2
→ −
1+
𝜋
100
∙𝑝1
𝑝2
болж
өөрчлөгдөнө.

49. Хэрэглэгчийн орлогод n хувийн татвар
ноогдуулснаар хэрэглэгчийн орлого буурч , төсвийн
шулуун паралелиар зүүн доошоо шилжинэ.
Үүнийг Зураг 2-д дүрсэлнэ 𝑥2 =
𝑚
𝑝2
−
𝑝1
𝑝2
∙ 𝑥1 гэсэн
муруйгаас 𝑥2
′′
=
𝑚′′
𝑝2
−
𝑝1
𝑝2
∙ 𝑥1
′
′ - гэсэнмуруйд
шилжсэнээр илэрхийлсэн болно.
Татвар ноогдуулснаар хэрэглэгчийн орлого хэрхэн
өөрчлөгдөхийг доорх тэгшитгэлээр харуулъя.
𝑚′′
= 𝑚 − 𝑚 ∙
𝑛
100
= 1 −
𝑛
100
∙ 𝑚

50. 7.Татаасын өөрчлөлт.
Татаасын хувьд татвартай адилаар хэмжээний болон
гүйлгээний гэж ангилж болно. Татаас нь
хэрэглэгчийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний
хэрэглээний сонголтод нөлөөлөхдөө татварын
үзүүлж байгаа нөлөөллөөс эсрэг нөлөөллийг
үзүүлнэ.
8.Картын системд шилжих.
Картын систем нь хэрэглэгчийн бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний хэрэглээнд хэрхэн нөлөөлөхийг авч
үзье. Засгийн газраас 1-р бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний хэрэглээнд 𝑥1 гэсэн хязгаарлалтыг
тавьбал төсвийн шулуун хугарна. /Зураг 7/

54. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД
БАЯРЛАЛАА