3. Η διάλεκτος
Κρητική διάλεκτος ονομάζεται η μορφή της νεοελληνικής που μιλιέται
στην Κρήτη και προέρχεται από την ελληνιστική κοινή. Σήμερα δεν
βρίσκεται υπό εξαφάνιση καθώς, κυρίως στο νότο, αποτελεί την μόνη
προφορική γλώσσα και συνεχίζει και να εξελίσσεται. Ομιλείται εκτός από
την Κρήτη, στο συριακό χωριό Χαμιντιέ και στα παράλια της Μικράς
Ασίας όπου εγκαταστάθηκαν μουσουλμάνοι Κρητικοί το 1923.
Κατά τον ύστερο μεσαίωνα η διάλεκτος του νησιού εξελίχθηκε σε λόγια
γλώσσα, και εκφράστηκε ιδιαίτερα μέσα από τον Ερωτόκριτο του
Βιντσέντζου Κορνάρου και την Ερωφίλη του Γεώργιου Χορτάτση -
παγκόσμια έργα της νεότερης Ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής- καθώς
και από το κρητικό θέατρο και τα λαϊκά τετράστιχα -μαντινάδες- των
οποίων η θεματολογία μπορεί να είναι από σκωπτική έως φιλοσοφική.
4. Ιστορία
Η Κρήτη καταλήφθηκε από εξόριστους Άραβες μετανάστες το
825. Παρέμεινε στα χέρια αυτών μέχρι την ανακατάληψή της
από τον Νικηφόρο Φωκά το 961.
Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους
Σταυροφόρους η Κρήτη παραχωρήθηκε στην Βενετία. Η
Βενετοκρατία ξεκίνησε το 1212 και τελείωσε το 1669
διαρκώντας περισσότερο απο 450 χρόνια. Παράλληλα, οι
Ιουδαίοι που εκδιώχθηκαν από την Ισπανία (1492) βρήκαν
καταφύγιο στην Βενετοκρατούμενη Κρήτη.
Η Κρήτη συμμετείχε στην Επανάσταση του 1769-70
(Ορλωφικά). Οι Τούρκοι ωστόσο εύκολα κατέβαλαν τους
ελαφρά οπλισμένους επαναστάτες. Οι Κρήτες επαναστάτησαν
και πάλι τον Ιούνιο του 1821.
5. Χάρτα του Ρήγα, 1797
Το 1830 υπογράφηκε το Πρωτόκολλο του Λονδίνου το οποίο
άφηνε τη νήσο εκτός του Ελληνικού κράτους.
Στις 20 Μαΐου 1822 κηρύχθηκε η ίδρυση «Προσωρινής Πολιτείας
της Κρήτης» και θεσπίστηκε ο καταστατικός της χάρτης.
6. Ο Σουλτάνος πούλησε την Κρήτη στον αντιβασιλέα Μεχμέτ Αλή
της Αιγύπτου, ρίχνοντας την σε Αιγυπτιακή κατοχή έως το 1840,
οπότε μετά από αποτυχημένη επανάσταση του Μεχμέτ Αλή κατά
του Σουλτάνου, η Κρήτη ήρθε και πάλι υπό Οθωμανική κατοχή.
Τελικά, το 1897 οι Μεγάλες Δυνάμεις έθεσαν τέλος στην
Οθωμανική κυριαρχία. Η Κρητική νήσος ανακηρύχθηκε ως
αυτόνομο κράτος με το όνομα «Κρητική Πολιτεία», υπό τη
διοίκηση του Πρίγκηπα Γεωργίου της Ελλάδας. Παρ' όλα 'υτα, η
επίσημη ανακήρυξη της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα,
πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 1 Δεκεμβρίου 1913.
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 και όπως όριζε η
συνθήκη της Λωζάνης το 1923, πολλοί Έλληνες Μικρασιάτες
πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη. Ακόμη, στις αφιχθείσες
οικογένειες Ελλήνων προσφύγων περιλαμβάνονταν και αρκετές
από την Ανατολική Θράκη.
7. Φωνητικά -Φωνολογικά
χαρακτηριστικά
Δασεία προφορά των /κ/, /γ/, /χ/, /γκ/ μπροστά από [ι] και [ε].
Συριστική προφορά του [σ].
Το /τ/ προφέρεται ως [θ] και το /ντ/ ως [δ] μπροστά από ημίφωνο:
[μάθια] (μάτια), [αρχοδιά] (αρχοντιά).
Σιγάται το τελικό /ν/ στη γενική πληθυντικού: [τω Γερμανώ] (των
Γερμανών) [τω σπιτιώ] (των σπιτιών).
Τα /μπ/, /ντ/, /γκ/ προφέρονται χωρίς έρρινο στοιχείο: [τω γκοπελιώ] (των
κοπελλιών), [τω μπετεινώ] (των πετεινών), [τω Ντούρκω] (των
Τούρκων).
Τα συμφωνικά συμπλέγματα συχνά απλοποιούνται: [άθρωπος]
(άνθρωπος), [φταμένος] (φτασμένος), [αθός] (ανθός).
8. Μορφολογικά χαρακτηριστικά
Το άρθρο εμφανίζει τύπους όπως τση (της) και τσι (τους/τις).
Σε αρκετές λέξεις προστίθεται το πρόθημα α- ή ο-:
π.χ. αζώντανος (ζωντανός), αμοναχός (μοναχός), αδυνατός (δυνατός),
οφέτος (φέτος), ογλήγορα (γρήγορα).
Ρηματική κατάληξη σε -ομε:
π.χ. κάνομε (κάνουμε), έχομε (έχουμε).
Σε πολλά ρήματα η συντελεσμένη όψη δηλώνεται με -ξ-:
π.χ. θα τραγουδήξω (θα τραγουδήσω), τραγούδηξα (τραγούδησα).
Ο αόριστος των ρημάτων έχει την κατάληξη –ξα αντί της -σα της νέας
ελληνικής και της καθαρεύουσας:
π.χ. εζύγωξα, εστέγνωξα, εστέργιωξα.
9. Συχνό φαινόμενο είναι τα ρήματα με την κατάληξη -εύγω έναντι του εύω
π.χ. χορεύγω, δουλεύγω.
H κρητική διάλεκτος δεν επιτρέπει χασμωδίες
π.χ. κρυγιώνω (κρυώνω), ρυγιάκι (ρυάκι), χωργιά (χωριά) κτλ.
Ο μέλλοντας σχηματίζεται συχνά με το μόριο να + ρήμα + ρ. θέλω (ως
γραμματικοποιημένο δείκτη):
π.χ. να πάω θέλω (θα πάω), να φάμε θέλει (θα φάμε)
Τελικό ''ν'' παίρνουν άρθρα, αντωνυμίες και επιρρήματα μόνο όταν η λέξη που
ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν:
π.χ. Πληθυντικός: των ανθρώπω(ν), όλω(ν) τω(ν) χωργιώ(ν).
Άκλιτα: δε θέλω, δεν αλλάζω, μη μιλείς, μην εργάς.
Το επίρρημα-σύνδεσμος σαν: σα κουτέντα, σαν οψάργας
10. Συντακτικά χαρακτηριστικά
Επίταξη του εγκλιτικού τύπου της προσωπικής αντωνυμίας
π.χ. κατέχω το, ξανοίγω σε, μανίζω ντως, γροικώ ντου, ετά το χτύπα, επαέ τα
θέσε κτλ.
Το χαρακτηριστικό αυτό ευνοεί τις ομοιοκαταληξίες στους στίχους καθώς
επιτρέπει δυο εκδοχές διατηρώντας το ίδιο νόημα.
Πρόταξη της αντωνυμίας στην προστακτική, όταν προηγείται το αντικείμενο
π.χ. ένα γκαφέ μου κάμε = κάνε μου έναν καφέ.
Πολλοί τύποι της γενικής πτώσης της δωρικής εγκαταλείφθηκαν στην κρητική
διάλεκτο κατά το μεσαίωνα, ενώ άλλοι τύποι της ελληνιστικής περιόδου
αναβίωσαν στις μέρες μας.
π.χ. ‘’η γεύση από το αίμα’’ και όχι ‘’η γεύση του αίματος’’.
11. Λεξιλογικά χαρακτηριστικά
Πολλές λέξεις είναι χαρακτηριστικές της κρητικής διαλέκτου, πολλές των εκ
των οποίων διαθέτουν διαφορετική σημασία στην κρητική από ό,τι στην
κοινή νέα ελληνική. Ορισμένες θεωρούνται ότι έχουν αρχαία ελληνική ή
βυζαντινή προέλευση, ενώ άλλες προέρχονται από τη λατινική, την ιταλική,
την τουρκική κ.λπ.
σιμώνω= πλησιάζω
μανίζω= νευριάζω
ξα σου= έννοια σου
απολυμάρες= τρέλες
οντάς= πάνω δωμάτιο
τζισβές= μπρίκι
κουζουλός= τρελός
ψαρός= ξανθός
ανεστορούμαι= θυμάμαι
ολιά= λίγο
π.χ.
γιάντα= γιατί
πράμα= τίποτα
κοπέλι= παιδί
σύντεκνος= νονός
είντα= τι;
επαέ= εδώ
εδά= τώρα
κατέχω= ξέρω
γροικώ= ακούω
θωρώ= βλέπω
13. Κρητικές μαντινάδες
“Μα κι αν σου πω πως σ' αγαπώ για κουζουλό θα μ' έχεις, όφκερη έχεις την
καρδιά πως νιώθω δεν κατέχεις”
“Με μαντινάδες και ρακές με λύρα και λαούτο
μ' ασκομαντούρα και χορό θέλω τον κόσμο τούτο”
“Αν είναι μάγκας κι όμορφος και το υποστηρίζει
δίχως μουστάκι πες του το πως πράμα δεν αξίζει”
“Δεν είναι ξενιτιά εκεί που άλλη γλώσσα έχουν
μα είναι εκί που όντε πονείς γύρω δεν το κατέχουν”
“Δεν έχει φλόγα ο έρωτας μα καίει τσι καρδιές μας
μήδε η αγάπη έχει σχοινιά μα δένει τση ζωές μας”
14. “Επρόσθεσες μου στην καρδιά έναν ακόμη πόνο
και αν γελώ κι αν τραγουδώ εγώ το ξέρω μόνο”
“Τα μαύρα ρούχα τα φορώ από μικρό κοπέλι
είπε μου η μοίρα χρώματα απάνω μου δε θέλει”
“Χαίρομαι την παρέα μας που νά 'ταν' άλλη τόση
και δεν κουνώ από παέ μέχρι να ξημερώσει”
“Την ομορφιά σου αν έπαιρνε γύρω μου το σκοτάδι
δεν θα με νοιάζει να 'τανε όλη η ζωή μου βράδυ”
“Θα 'θελα να σου θάλασσα, θα 'θελα να μουν άμμο
να 'ρχεσαι καθε σου βραδιά στην αγκαλιά μου πάνω”
18. ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ ΒΟΡΕΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Με τον όρο βόρειες διάλεκτοι (ή βόρεια νεοελληνικά ιδιώματα) εννοείται η παραλλαγή της νέας
ελληνικής που χρησιμοποιείται και ακούγεται από τη βόρεια ακτή του κορινθιακού κόλπου ως τα
βόρεια σύνορα της ελληνικής επικράτειας, αλλά και σ' ένα τμήμα της Άνδρου και της Τήνου.
Γενικά, καλύπτουν το σύνολο σχεδόν του βόρειου ελληνικού ηπειρωτικού και νησιωτικού
χώρου, από την Ήπειρο ως τη Μ. Ασία και από τη Στερεά Ελλάδα ως τη Μακεδονία. Η γενικά
παραδεκτή διαίρεση των νεοελληνικών διαλέκτων σε βόρειες και νότιες οφείλεται στον Γ.
Χατζιδάκι, ο οποίος πρώτος παρατήρησε τη διαφορά ως προς τον φωνηεντισμό ανάμεσά τους.
Ο βόρειος φωνηεντισμός
Τα ιδιώματα με βόρειο φωνηεντισμό παρουσιάζουν δύο βασικά φωνητικά φαινόμενα:
α. Aποβολή του άτονων [i] και [u]: π.χ. χέρ (χέρι), πηγάδ (πηγάδι), σκλι (σκυλί), τ' Χαρ(του Χάρου), στ'
Λαμπ τς μυλ (στου Λάμπου τους μύλους), πλάου (πουλάω), δλεβ (δουλεύει) κλπ. και
β. στένωση των άτονων [e] (ε και αι) και [ο] (ο και ω) σε [i] και [u] αντίστοιχα:
π.χ. φιγγάρ' (φεγγάρι), χουράφ' (χωράφι).
Σε μεγάλο μέρος του βορειοελλαδικού χώρου η πτώση των άτονων [i] και [u] εμφανίζεται τόσο
σε τελική θέση όσο και στο εσωτερικό της λέξης: π.χ. πγαδ (πηγάδι), γρουν (γουρούνι). Σ' αυτές
τις περιπτώσεις γίνεται λόγος για «αυστηρού τύπου βόρεια ιδιώματα».
19. Μορφολογία και Σύνταξη I
α. Υποκορισμός:Ιδιαίτερος στα βόρεια ιδιώματα
είναι ο υποκορισμός και τα μέσα με τα οποία
συντελείται: στην κεντροανατολική Μακεδονία και
στη Θράκη η υποκοριστική κατάληξη για τα
ουδέτερα είναι κυρίως -ούδ' (θηλ. -ούδα),
π.χ. πιδούδ'-πιδούδα 'παιδάκι'.
β. Η γενική:Στη Μακεδονία, τη Θράκη, τη
Θεσσαλία και τις βόρειες Σποράδες η γενική ενικού
έχει δώσει τη θέση της στην προθετική
φράση/σύνταγμα από+ αιτιατική, π.χ. απ' τ'ς
λαγοί (των λαγών).
20. Μορφολογία Και Σύνταξη II
Ένα βασικό συντακτικό χαρακτηριστικό των βορείων
διαλέκτων (όπως και των μικρασιατικών) είναι η
σύνταξη με αιτιατική των ρημάτων που συντάσσονται με
γενική στην κοινή νέα ελληνική: π.χ. σι λέου, σι
κάνου, θα τον πω κλπ. Πρόκειται για εξέχον
χαρακτηριστικό που διατηρείται σε μεγάλο βαθμό ακόμη
και επηρεάζει τις στάσεις και κρίσεις που διατυπώνονται
απέναντι στις βόρειες διαλέκτους και τους ομιλητές τους.
21.
22. ΠΟΝΤΙΑΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ
Έταν δύ' ψευτάντ'. Ο είς είπεν: «Ας πά(γ)ω ευρήκω τον άλλον τον
ψεύτεν, εγώ εξέρω και λέγω πλέα ψέματα ας εκείνον...».
Επήεν εύρεν τ' οσπίτ'ν ατ' και ερωτά το παιδόπον ατ': «Ο κύρη σ'
μέρ' έν;».
Είπεν ατον κι εκείνο: «Ο ουρανόν ετζερίεν κι ο κύρη μ' επήρεν
βελόν και ράμμαν κ' επήεν να παλλαγών’ τον ουρανόν»...
Ενούντσεν ο ψεύτες, «ατό το μωρόν ατ', ουντάν εξέρ' ατόσα
ψέματα, ο κύρ'ς ατ' πόσον θα εξέρ’!», και εφέκεν και εδέβεν πλά’ν.
23. Ήταν δύο ψεύτες. Ο ένας είπε: «Ας πάω να βρω τον άλλο ψεύτη,
εγώ ξέρω να πω πιο πολλά ψέματα από εκείνον».
Πήγε, βρήκε το σπίτι του και ρωτά το παιδάκι του «Πού είναι ο
πατέρας σου;».
Εκείνο απάντησε «Ο ουρανός σκίστηκε, και ο πατέρας μου πήρε
βελόνι και κλωστή και πήγε να τον ράψει»...
Σκέφτεται τότε ο ψεύτης: «αφού το παιδάκι του ξέρει τόσα ψέματα,
ο πατέρας πόσα θα ξέρει!», και σηκώθηκε κι έφυγε.
26. Επτανησιακά ιδιώματα
Επτανησιακά ονομάζονται τα ιδιώματα τα οποία ομιλούνται στην
Κέρκυρα και τους Παξούς και τα γύρω τους νησιά (Οθωνοί, Ερεικούσα,
Μαθράκι, Αντίπαξοι), καθώς και στην Κεφαλλονιά, την Ιθάκη και τη
Ζάκυνθο. Οι ιδιαιτερότητες των ιδιωμάτων αυτών φαίνεται να
οφείλονται στο γεγονός ότι τα Επτάνησα διετέλεσαν για πολλά χρόνια
υπό ενετική κατοχή, με αποτέλεσμα να είναι η μοναδική περιοχή της
Ελλάδας την οποία δεν κατέλαβαν οι Τούρκοι. Βέβαια, παρ' όλα αυτά,
δεν διακόπηκε ποτέ η επικοινωνία και επαφή τους με την ηπειρωτική
Ελλάδα, κυρίως με τις γειτονικές περιοχές της Ηπείρου και της
Πελοποννήσου. Έτσι, τα ιδιώματα αυτά έχουν δεχθεί επιδράσεις από τις
αντίστοιχες διαλέκτους. Δεν είναι μάλιστα τυχαίο το γεγονός ότι ο
Trudgill εντάσσει τα επτανησιακά ιδιώματα στα κεντρικά μαζί με την
πελοποννησιακή διάλεκτο και τα ιδιώματα της δυτικής Ηπείρου. Αν και
αναγνωρίζει τις μεταξύ τους διαφοροποιήσεις, τονίζει ότι οι ομοιότητές
τους είναι σημαντικότερες.
27. Γλωσσική περιγραφή των ιδιωμάτων
Κύριο και ιδιαίτερα αναγνωρίσιμο χαρακτηριστικό των επτανησιακών
ιδιωμάτων είναι ο ξεχωριστός επιτονισμός τους, ιδιαίτερα εκείνος της
Κέρκυρας και εκείνος της Ζακύνθου .Άλλα χαρακτηριστικά των ιδιωμάτων
αυτών είναι τα ακόλουθα:
Φωνητική-Φωνολογία
Ο φωνηεντισμός τους είναι νότιου τύπου, χωρίς ιδιαίτερες διαφορές από
την κοινή.
I.Η όχι έρρινη προφορά των β, δ, γ: αμπέλι [abéli], άντρας [ádras].
II.Η σίγηση του [γ] μεταξύ φωνηέντων: καλόγερος [kalόeros].
28. Μορφολογία
Απαντούν τύποι του άρθρου τσου, τση, τσι: τσου χωριάτες, τσι μέρες,
τσι κότες, τση κοπελός, τσ' αρχόντους. Η γενική ενικού ορισμένων
θηλυκών ουσιαστικών σε -α σχηματίζεται σε -ός: νυχτός, μερός,
βδομαδός, προβατινός, ομπρελλός. Παρατηρείται μια τάση για πιο
ανοιχτές συλλαβές στο τέλος των λέξεων, με αποτέλεσμα η γενική
πληθυντικού και η αιτιατική ενικού να σχηματίζονται σε ονε με την
προσθήκη ενός ε: των ανθρωπώνε, των εφημεριδώνε, των κατσαριδώνε,
τον νέονε, ποιόνε. Αντίστοιχα το γ΄ πληθυντικό των ρημάτων λήγει σε -
νε: γράφουνε, εγράφανε, εγράψανε. Απαντά συλλαβική αύξηση στους
ιστορικούς χρόνους, ακόμη και άτονη: εκαθίζετε, εβαρέθηκα, εκάμαμε,
επήγαμε. Απαντά η κατάληξη -ιόμαι στα παθητικής μορφολογίας
ρήματα: τραβιόμαι, κουβαλιόμαι, κρατιόμαι, αρνιόμαι, απολογιόμαι,
θυμιόμαι. Απαντούν υποκοριστικές καταλήξεις σε -έλι, -πούλα και -ίτσι:
ποτηρέλι, κακομοιρέλι, πορτοπούλα, εκκλησοπούλα, ποδαρίτσι,
καρβουνίτσι.
29. Λεξιλόγιο
Τα επτανησιακά ιδιώματα διαθέτουν πλήθος ιδιωματικών λέξεων:
παλαιούθε 'από παλιά', ανάγκη 'επιληψία', το σπλάχνος 'ευσπλαχνία',
σφαλί 'πώμα φιάλης' κοπαδιάρης 'βοσκός', μου 'κάζεται 'υποθέτω,
νομίζω', πες και βάλε 'κατά υπολογισμό', κάμε κόντο 'πιθανώς', αίρεση
'ελάττωμα', λάχανα 'χόρτα', γλυκά 'κουφέτα', νεράντζι 'πορτοκάλι',
άμπιτα 'ενδυμάτα', νοτία 'υγρασία', προβατώ 'περπατώ', πρησκάρι
'πρήξιμο', πρόσφωρο 'σπίρτο', κουβέλη 'κυψέλη' κοκ. Τέλος, ένα από τα
βασικότερα χαρακτηριστικά των ιδιωμάτων αυτών είναι ο μεγάλος
αριθμός δανείων από την ιταλική λόγω της μακρόχρονης ενετικής
κατοχής: ντακάπο 'από την αρχή', πάγα 'μισθός, πληρωμή', σκάτουλα
'κουτί', μόντε 'ενεχυροδανειστήριο', ρολάρω 'καταγράφω', ντέμπολος
'αδύνατος, ισχνός', νταριτσέβερη 'αίθουσα υποδοχής' κοκ.
30. Λεξιλόγιο
Κοφτερές είσαι: είσαι οξυδερκής, έξυπνος
Έκοψε κόρσα: έτρεξε πολύ γρήγορα
Έχεις μπούρλα: έχεις νεύρα
Έχει τα μπουρίνια του: κακοκεφιά
Έκοψε ένα μπουσουλέτο: κοιμήθηκε
Αμπονόρα ξύπνησες: νωρίς το πρωί
Με το γιόμα: με το μεσημεριανό φαγητό
Πότε θα αριβάρεις; : πότε θα φτάσεις (Ιταλικά arrivare: έρχομαι)
Έκανε βιάτζα: πηγαινοερχόταν (Ιταλικό viaggio: ταξίδι)
Θα το γοδέρω: το ευχαριστιέμαι (για ρούχα)
Μου δήλισε : έγινε πραγματικότητα (για όνειρα συνήθως)
Κοκκονέλες: ποπ κορν
Μύκανας: μανιτάρι
32. Η σύγχρονη κοινωνικοοικονομική και δημογραφική
πραγματικότητα
Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία τριάντα χρόνια συντελέστηκαν κοινωνικές, οικονομικές
και δημογραφικές αλλαγές που είχαν σημαντικές επιπτώσεις στη γλωσσική
φυσιογνωμία του νησιού:
Kαταρχάς, είχαμε τη μετακίνηση 200.000 ελληνοκύπριων προσφύγων από τις βόρειες
προς τις νότιες περιοχές του νησιού. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη διάλυση
των παραδοσιακών κοινωνικών δικτύων, τα οποία -το γνωρίζουμε σήμερα- ευνοούν τη
γλωσσική διατήρηση. H διάλυση αυτών των δικτύων και η ανάμειξη του πληθυσμού
οδήγησαν στη συρρίκνωση και τελικά στην εγκατάλειψη γλωσσικών στοιχείων των
βόρειων ποικιλιών του νησιού, τα οποία δεν μεταβιβάζονται πλέον στις επόμενες γενιές.
H εξέλιξη αυτή είναι ορατή παντού, παρά τις κυβερνητικές προσπάθειες για αναδόμηση
των εξαρθρωμένων δικτύων μέσω της επανεγκατάστασης των προσφύγων που
προέρχονταν από τις ίδιες περιοχές σε οικισμούς που χτίστηκαν γι' αυτό το σκοπό. Έτσι,
οι νεότερες γενιές των Kυπρίων, αυτοί που κατάγονται από πρόσφυγες γονείς και αυτοί
των οποίων οι γονείς δεν αναγκάστηκαν να μετακινηθούν, εμφανίζονται σήμερα
περισσότερο ομοιογενείς γλωσσικά από τις προηγούμενες γενιές.
33. Το κοινωνιογλωσσικό τοπίο της Κύπρου σήμερα I
H εγκατάλειψη των τοπικών γλωσσικών στοιχείων, η γλωσσική ομοιογενοποίηση των νεότερων γενιών
και οι πιέσεις που ασκεί η νόρμα είναι ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που σημαδεύουν το
κοινωνιογλωσσικό τοπίο της Kύπρου σήμερα. Oρισμένοι ομιλητές θεωρούν αυτήν την κατάσταση
προβληματική: εκτιμούν ότι οι Kύπριοι δεν μιλούν πια καλά τη διάλεκτό τους και δεν έχουν μάθει
ακόμη να μιλούν σωστά την πρότυπη ελληνική, δηλαδή δεν μιλούν καμία από τις δύο ποικιλίες
κατά τρόπο ικανοποιητικό.
Στην πραγματικότητα, όλα αυτά τα γλωσσικά φαινόμενα, η επαφή ανάμεσα σε διαφορετικές τοπικές
ποικιλίες, ανάμεσα σε τοπικές και αγροτικές ποικιλίες και ανάμεσα στη διάλεκτο και την πρότυπη
ελληνική, συνέβαλαν -όπως συμβαίνει συχνά σε παρόμοιες περιπτώσεις- στην εμφάνιση ενός
διπολικού διαλεκτικού άξονα. Στον ένα πόλο, τον ακρολεκτικό, βρίσκεται μια περιφερειακή νόρμα
της νέας ελληνικής που διατηρεί κάποια βασικά διαλεκτικά χαρακτηριστικά. Τα χαρακτηριστικά
αυτά είναι φωνολογικά (διατήρηση των διπλών συμφώνων), μορφολογικά (χρήση συνηρημένων
ρηματικών τύπων: αγαπώ, τραγουδώ, αντί των τύπων που χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο
στην κοινή νέα ελληνική, τόσο στον προφορικό λόγο όσο και στη λογοτεχνία: αγαπάω, τραγουδάω,
ή επίσης η διατήρηση της αύξησης στους ιστορικούς χρόνους) και λεξιλογικά (χρήση ιδιαίτερων
λεξικών μονάδων). Διατηρεί επίσης στοιχεία που θα μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε συστημικά,
δηλαδή στοιχεία που αντανακλούν την οργάνωση του διαλεκτικού συστήματος, όπως π.χ. η χρήση
του αορίστου στη θέση του παρακειμένου και συχνά του υπερσυντελίκου, καθώς και στοιχεία
διαλεκτικής προσωδίας (τονισμός και πέρα από την προπαραλήγουσα).
34. Το κοινωνιογλωσσικό τοπίο της Κύπρου σήμερα II
Στον άλλο πόλο, το βασιλεκτικό, βρίσκονται οι τοπικές ποικιλίες που
διατηρούν σημαδεμένα τοπικά χαρακτηριστικά, όπως π.χ. η
ηχηροποίηση των εξακολουθητικών συμφώνων ή η σίγησή τους σε
μεσοφωνηεντική θέση, η χρήση διαλεκτικής μορφολογίας του
ρήματος και του ονόματος, συντακτικά σχήματα χαρακτηριστικά της
διαλέκτου, όπως η επίταξη των αντωνυμιών κ.λπ. Προφανώς, οι δύο
πόλοι δεν αντιπροσωπεύονται και από διαφορετικούς ομιλητές: ο
ίδιος ομιλητής μπορεί να μετακινείται κατά μήκος αυτού του άξονα και
να τοποθετείται άλλοτε στο ακρολεκτικό άκρο και άλλοτε στο
βασιλεκτικό, αρκεί να διαθέτει την απαραίτητη γλωσσική ικανότητα.
35. Γλωσσική ποικιλότητα και γλωσσική αλλαγή I
H προσθήκη της αγγλικής στο γλωσσικό ρεπερτόριο των Kυπρίων της M. Bρετανίας
δημιουργεί γλωσσικό τρίπτυχο (αγγλική-κυπριακή-ελληνική κοινή) και συγκροτεί ένα
πλέγμα γλωσσικών δυνατοτήτων που, θεωρητικά τουλάχιστον, βρίσκεται στη διάθεση
των κυπρίων μεταναστών ανά πάσα στιγμή. Aυτό το πλέγμα πραγματώνεται
φασματικά, εμπεριέχει δηλαδή όλες τις διαβαθμίσεις, από την κατεξοχήν
χρησιμοποίηση της κυπριακής (πρώτη γενιά παλιού μεταναστευτικού κύματος) μέχρι
την κατεξοχήν χρήση της αγγλικής (δεύτερη ή τρίτη γενιά μεταναστών), περνώντας
από ενδιάμεσους, μικτούς τύπους επικοινωνίας, όπως λ.χ. η εναλλαγή κωδίκων, η
συνεχής δηλαδή παλινδρόμηση ανάμεσα στην αγγλική και την κυπριακή. Oι
μετανάστες πρώτης γενιάς περιορίζονται στη χρησιμοποίηση τυποποιημένων
ολιγολεκτικών εναλλαγών, που δεν προϋποθέτουν ιδιαίτερες γνώσεις στην αγγλική.
Παράλληλα, ανεπηρέαστοι από κανονιστικές στάσεις, λόγω του χαμηλού μορφωτικού
τους επιπέδου, κάνουν ευρεία χρήση δάνειων λέξεων από την αγγλική. Πολλές απ'
αυτές τις χρησιμοποιούν αναφομοίωτες. Tις περισσότερες όμως, τις εξελληνίζουν,
ακολουθώντας πολύ συχνά τα μορφολογικά και φωνητικά πρότυπα της κυπριακής.
36. Γλωσσική ποικιλότητα και γλωσσική αλλαγή II
Στο ίδιο πλαίσιο μπορούμε να εντάξουμε και το σχηματισμό μικτών λεξιλογικών
σχημάτων που παίρνουν ως βάση τους αγγλικά πρότυπα. Έτσι, με πρότυπο το σχήμα to
make+ ουσιαστικό, έχουν φτιάξει μια σειρά από μικτά ρηματικά συνθέματα,
συνδυάζοντας το ρήμα κάμνω [κάνω] με ουσιαστικά στα αγγλικά: κάμνω use. Aυτά τα
συνθέματα έρχονται να αντικαταστήσουν τα μονολεκτικά ρήματα της
ελληνικής χρησιμοποιώ, ξεγελώ, αναπτύσσω. Aς σημειώσουμε πως ορισμένα απ' αυτά δεν
απαντούν καν στα αγγλικά. Kάτι ανάλογο βλέπουμε να συμβαίνει και με το σχήμα είμαι +
αγγλικό επίθετο, π.χ. είμαι happy, είμαι fit, είμαι busy. Eδώ πρόκειται βέβαια για σχήμα
μη παγιωμένο, που απαντά και στα ελληνικά (είμαι χαρούμενος, είμαι άρρωστος κλπ.) και,
με ιδιαίτερα μεγάλη συχνότητα, στα αγγλικά (I am wrong, I am ill). Tο γεγονός ότι
πρόκειται για κοινό σχήμα ευνοεί αναμφίβολα και τη γενίκευσή του με αυτή τη μικτή
μορφή. Tα λεξιλογικά δάνεια και οι μικτοί τύποι, τα Greenglish όπως ονομάζονται, έχουν
ενσωματωθεί στο βασικό λεξιλόγιο όλων των γενιών. Oι ομιλητές αυτής της γενιάς
παραμένουν στην πραγματικότητα γνήσιοι ομιλητές της κυπριακής διαλέκτου, αφού
διανθίζουν την ομιλία τους με διαλεκτικά στοιχεία. Παράλληλα, το φωνητικό/φωνολογικό
σύστημα της διαλέκτου επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό και την προφορά τους στα αγγλικά.
Aρκετά ενδεικτικό της αλλαγής που έχει συντελεστεί είναι και το γεγονός ότι συχνά
παρατηρούμε, ανάμεσα σε ομιλητές πρώτης και δεύτερης γενιάς, φαινόμενα
ανανταπόδοτης γλωσσικής εναλλαγής· ο κάθε ομιλητής επιλέγει από τους δύο κώδικες
αυτόν που του είναι πιο οικείος, χωρίς να προσχωρεί στον κώδικα του συνομιλητή του.
Έχουμε έτσι περιπτώσεις διαλόγων ανάμεσα σε ομιλητές πρώτης και δεύτερης γενιάς,
όπου οι μεν χρησιμοποιούν την κυπριακή, οι δε αποκλειστικά την αγγλική.
37. Κυπριακές Παροιμίες I
"Άμαν εν πάει ο Μωάμεθ είς το βουνό, πάει το βουνό εις τον Μωάμεθ."
Μετάφραση στη Δημοτική: "Όταν δεν πάει ο Μωάμεθ στο βουνό, πάει το βουνό στο
Μωάμεθ."
"Απόν απ πέξω του χορού, πολλά τραούθκια ξέρει."(οποίος δεν ζει της
συγκεκριμένες καταστάσεις δεν ξέρει πως εινε απλά λέει λόγια του αέρα.)
Μετάφραση στη Δημοτική: "Όποιος έιν' έξω απ' το χορό ξέρει πολλά τραγούδια."
"Έπαρτον εις τον γάμο σου να σου πεί τζαι του χρόνου"
"Ετσύλησεν ο τέντζερης, τζαι ήβρεν το καπάτζιν"
Η μάνα εν μαννα"
Μετάφραση στη Δημοτική: Η μητερα ειναι σαν δώρο από τον Θεό
Μεγάλον βούκκον φάε, μεγάλον λόον μεν πεις"
Μετάφραση στη Δημοτική: Μεγάλη μπουκιά φάε, μεγάλη κουβέντα μην πεις
Ο κάττος τζι αν εγέρασεν τα νύσια που 'σιεν έσιει.“
Μετάφραση στη Δημοτική: "Ο γάτος, έστω κι αν έχει γεράσει, έχει τα ίδια νύχια
όπως πριν."
38. Κυπριακές Παροιμίες II
Πέρα βρέχχει, στην Καραμανιά χχιονίζει"
Μετάφραση στην Δημοτική: όταν κάποιος δεν καταλαμβένει τι του λέμε
"Πόθεν είσαι θκειέ; Κουτσιά εμαείρεψα"
Μετάφραση στη Δημοτική: Όταν ρωτάς κάτι κάποιον και παίρνεις άσχετη απάντηση
"Σσύλλον πλύννεις, σσύλλον λούσεις, πάλε σσυλιές μυρίζει."
Μετάφραση στη Δημοτική: "Όσο και να λούζεις ένα σκύλο, πάλι θα μυρίζει σαν
σκύλος." δλδ Ό,τι και αν κάνεις δεν θα αλλάξεις τον άλλο/άλλη
"Το λαμπρόν τζει που πέφτει κρούζει."
Μετάφραση στη Δημοτική: "Η φωτιά καίει εκεί που χτυπά."
“Ψουμιά έν είχαμε τζαι ρεπάνια εγυρεύκαμε”
Μετάφραση στη Δημοτική: Δεν είχαμε τα βασικά και γυρεύαμε την πολυτέλεια
