«200 Χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση (1821-2021)»

1. 1
4ν
Γπκλάζην Γξάκαο Πρ. έηνο2020-21
«Οι Ζλλθνεσ δεν απετίναξαν μόνον τον
ηυγόν υπό τον οποίον οι ίδιοι ετζλουν, αλλά
κατιργθςαν εμμζςωσ τθν ζννοιαν παντόσ
ηυγοφ εισ τθν Ευρώπθν ολόκλθρον,
δθμιουργιςαντεσ τασ θκικάσ και πολιτικάσ
προχποκζςεισ διά τθν εκδιλωςιν των
διαφόρων εκνικών εξεγζρςεων, αι οποίαι …
ζδωςαν εισ τον 19ον αιώνα το χρώμα του
και το μζγα ιςτορικόν του νόθμα».
Παναγιώτθσ Κανελλόπουλοσ, Σα Δοκίμια, τ. Β΄,
Ιςτορικά Δοκίμια, εκδ. Εταιρείασ Φίλων Παν.
Κανελλόπουλου, Ακινα
Θζμα : « Η ιςτορία τθσ Δράμασ από τουσ Οκωμανικοφσ χρόνουσ και τθν
Επανάςταςθ ζωσ τθν απελευκζρωςι τθσ (1913)»
Ξίλαθαο Ξεξηερνκέλσλ:
 Δηζαγσγηθά ………………………………...…………………………………………………………. ζει. 2
 Ζ Καθεδνλία θαηά ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1821……………………………………….. ζει. 2-3
 Ζ Γξάκα θαηά ηελ Νζσκαληθή πεξίνδν (1383-1912/3)…………………………. ζει. 3-7
 Δηθόλεο ηεο Γξάκαο επί Ρνπξθνθξαηίαο…………………………………………………… ζει. 8-9
 Νη αγώλεο ησλ Διιήλσλ ηεο Γξάκαο θαηά ηελ Ρνπξθνθξαηία ……………… ζει. 10-14
 Νη Γξακηλνί αγσληζηέο θαηά ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1821………………………… ζει. 14-16
 Ρα Νζσκαληθά κλεκεία ζηε Γξάκα …………………………………………………………. ζει. 17-19
 Δλδεηθηηθή Βηβιηνγξαθία …………………………………………………………………………. ζει. 19-20
Εκπαιδευτικό πρόγραμμα : «200 Χρόνια από τθν Ελλθνικι Επανάςταςθ (1821-2021)»
Μνιμεσ και εικόνεσ από το παρελκόν υπό το πρίςμα του παρόντοσ και με το βλζμμα ςτο μζλλον

2. 2
Δηζαγσγηθά
Ρν 2021 ζπκπιεξώλνληαη 200 ρξόληα από ηελ
Δπαλάζηαζε ηνπ 1821, ε νπνία απνηέιεζε ηελ ηδξπηηθή
πξάμε ηνπ ειιεληθνύ θξάηνπο θαη κείδνλ γεγνλόο ηεο
λεόηεξεο ειιεληθήο ηζηνξίαο. Ξαξάιιεια, ππήξμε θαη έλα
θξίζηκν επξσπατθό θαη δηεζλέο γεγνλόο, αθνύ νδήγεζε
γηα πξώηε θνξά θαη ύζηεξα από πνιύρξνλνπο αγώλεο θαη
ακέηξεηεο ζπζίεο, ζηελ ίδξπζε ελόο εζληθνύ θξάηνπο ζηε
Λνηηναλαηνιηθή
Δπξώπε, θαη κάιηζηα
κε απόζρηζε από ηελ Νζσκαληθή Απηνθξαηνξία.
Ξξόθεηηαη γηα ην πξώην αλεμάξηεην ειιεληθό θξάηνο,
ηνπ νπνίνπ όκσο ε έθηαζε ήηαλ πνιύ πεξηνξηζκέλε,
γηαηί ζ’ απηό πεξηιακβάλνληαλ κόλνλ ε
Ξεινπόλλεζνο, ε Πηεξεά Διιάδα, ε Δύβνηα θαη ηα
παξαθείκελα λεζηά ηνπ Αηγαίνπ (Θπθιάδεο θαη
Βόξεηεο Ππνξάδεο). Αξθεηέο ειιεληθέο πεξηνρέο πνπ
είραλ πάξεη ελεξγό κέξνο ζην κεγάιν μεζεθσκό,
όπσο ε Θξήηε, ε Ήπεηξνο, ε Θεζζαιία θαη ε
Καθεδνλία, έκεηλαλ θαη πάιη θάησ από ηνλ
νζσκαληθό δπγό θαη ρξεηάζηεθε έλαο αθόκε αηώλαο
πεξίπνπ, γηα λα κπνξέζνπλ λα ειεπζεξσζνύλ.
Ζ Καθεδνλία θαηά ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1821
«Ανάςτθςε, Θεζ μου, ζναν Μακεδόνα Αλζξανδρο…»
Πηελ εζλεγεξζία ηνπ 21 ε Καθεδνλία είρε πξνζθέξεη πνιιά θαη ε ζπλεηζθνξά ηεο ζε αίκα
ππήξμε κεγάιε. Ζ Φηιηθή Δηαηξεία είρε αλαπηύμεη έλα ππθλό δίθηπν ζηειερώλ ηεο ζηνλ
καθεδνληθό ρώξν, ην νπνίν πξνεηνίκαζε ηελ Δπαλάζηαζε θηλεηνπνηώληαο ηνπο θαηνίθνπο
θαη δηαηεξώληαο δηαύινπο επηθνηλσλίαο κε ηνπο ππόινηπνπο Έιιελεο. Γηα πεξίπνπ δύν
ρξόληα, από ηελ άλνημε ηνπ 1821 έσο ηα ηέιε ηνπ 1822, νη Καθεδόλεο επαλαζηάηεζαλ,
γηα λα απνηηλάμνπλ ηελ νζσκαληθή θπξηαξρία. Νη εμεγέξζεηο ζηε Σαιθηδηθή, ζηνλ Όιπκπν,
ζηε Λάνπζα θαη ζηε δπηηθή Καθεδνλία ήηαλ νξηζκέλα κόλν γεγνλόηα ηνπ εζληθνύ
μεζεθσκνύ ζηα καθεδνληθά εδάθε πνπ απαζρόιεζαλ ζνβαξά ηηο ηνπξθηθέο δπλάκεηο θαη
βνήζεζαλ ζεκαληηθά ζηελ εδξαίσζε ηεο επαλάζηαζεο ζηε Λόηηα Διιάδα.
Καθεδόλεο πξόθξηηνη θαη έκπνξνη, εμέρνπζεο πξνζσπηθόηεηεο θαη
γόλνη γλσζηώλ καθεδνληθώλ νηθνγελεηώλ κε κεγάιε νηθνλνκηθή
επηθάλεηα θαη επηξξνή ζηελ ηνπηθή θνηλσλία, όπσο ν θαπεηάλ
Σάςαο, ν Δκκαλνπήι Ξαπάο, ν Ρζάκεο Θαξαηάζνο, ν Αγγειήο
Γάηζνο, ν Ληθόιαο Θαζνκνύιεο θαη ν Εαθεηξάθεο Ινγνζέηεο,
ζπγθαηαιέγνληαη αλάκεζα ζηνπο πξσηαγσληζηέο ηεο εζληθήο
επνπνηίαο καδί κε πνιινύο άιινπο, επώλπκνπο θαη αλώλπκνπο
Καθεδόλεο αγσληζηέο πνπ ζπζηξαηεύζεθαλ εμαξρήο ζηελ εζληθή
ππόζεζε. Ωζηόζν, ε θηλεηνπνίεζε ηζρπξώλ νζσκαληθώλ
ζηξαηησηηθώλ δπλάκεσλ είρε σο απνηέιεζκα ηελ θαηαζηνιή ηεο
Δπαλάζηαζεο ζην καθεδνληθό ρώξν. Σηιηάδεο Καθεδόλεο αγσληζηέο

3. 3
θαη πξόζθπγεο θαηέθπγαλ ηόηε ζηε λόηηα επεηξσηηθή Διιάδα θαη ηα λεζηά πξνθεηκέλνπ
λα ζπλερίζνπλ εθεί ηνλ Αγώλα ηνπο.
Ξαξά ηνλ απνθιεηζκό ηεο Καθεδνλίαο από ην λεντδξπκέλν ειιεληθό
θξάηνο σο ην 1912, νη Καθεδόλεο, ηόζν εθείλνη πνπ δνύζαλ σο
πξόζθπγεο ζηελ ειεύζεξε Διιάδα όζν θαη νη θάηνηθνη ηεο
ππόδνπιεο Καθεδνλίαο, ραξαθηεξίδνληαη από αδηάθνπν
επαλαζηαηηθό πλεύκα, πνπ εθδειώλεηαη κε αιιεπάιιειεο
εμεγέξζεηο θαη θηλήκαηα παξόκνηα κ΄απηά ηεο πεξηόδνπ ηεο
Ρνπξθνθξαηίαο. Θύξηνη ζηαζκνί ησλ απειεπζεξσηηθώλ αγώλσλ ησλ
Διιήλσλ ηεο Καθεδνλίαο θαηά ηε κεηεπελαζηαηηθή πεξίνδν θαη σο
ηελ απειεπζέξσζή ηεο ππήξμαλ νη εμεγέξζεηο ηνπ 1854 θαηά ηε
δηάξθεηα ηνπ Θξηκατθνύ Ξνιέκνπ, ε επαλάζηαζε ηνπ 1878 θαηά ηελ
πεξίνδν ηεο κεγάιεο θξίζεο ηνπ Αλαηνιηθνύ Εεηήκαηνο ησλ εηώλ
1875-1878 θαη ν Καθεδνληθόο Αγώλαο.
Ζ Γξάκα θαηά ηελ Νζσκαληθή πεξίνδν (1383-1912/3)
Ρν 1360 ν Κνπξάη Α’ πεξλά κε ην ζηξαηό ηνπ ηνλ
Διιήζπνλην θαη θαηαιακβάλεη ηε Θξάθε. Κέρξη ην 1383
θπξηεύεη νιόθιεξε ηελ αλαηνιηθή Θξάθε, ηε Καθεδνλία θαη
ηε Βνπιγαξία. Ζ Γξάκα θαηαιακβάλεηαη από ηνπο
Νζσκαλνύο ην 1383 (Γεσξγηάδεο, 2012), πξηλ δειαδή ηελ
πηώζε ηεο Θσλζηαληηλνύπνιεο, θαη απειεπζεξώλεηαη ην
1913, όπσο θαη ε ππόινηπε Καθεδνλία, νγδόληα ρξόληα
πεξίπνπ κεηά ηε δεκηνπξγία ηνπ Διιεληθνύ Θξάηνπο. Πηα
πεληαθόζηα θαη πιένλ ρξόληα ηεο
νζσκαληθήο θαηάθηεζεο, ε Γξάκα
δηήλπζε ηελ απόζηαζε από ηελ
παξαθκή ζηελ αθκή θαη ην
αληίζηξνθν, ηελ απόζηαζε από έλα
κηθξό ηνπξθνρώξη ζε πξσηεύνπζα ζαληδαθηνύ (κεγάιεο
δηνηθεηηθήο ελόηεηαο).
Νη καξηπξίεο γηα ηελ πξώηε πεξίνδν ηεο νζσκαληθήο θπξηαξρίαο
ζηε Γξάκα είλαη πεληρξέο Ν απζηξηαθόο δηπισκάηεο Σάκκεξ
πεξηγξάθνληαο ηελ εηζβνιή ησλ Ρνύξθσλ ζηε Γξάκα, ιέεη όηη κεηά ηελ θαηάιεςή ηεο
αθνινύζεζε γεληθή ιεειαζία, ζπζηεκαηηθή εμόλησζε ησλ θαηνίθσλ ηεο θαη κεηαηξνπή
ησλ βπδαληηλώλ λαώλ ζε ηδακηά( π.ρ. ν Λαόο ηεο Αγίαο Πνθίαο). Δμαηηίαο ηεο πνιεκηθήο
αλαζηάησζεο, ησλ εμηζιακηζκώλ θαη ηεο εγθαηάζηαζεο Γηνπξνύθσλ επνίθσλ (ησλ
ιεγόκελσλ Θνληάξσλ πνπ είραλ
κεηαθεξζεί από ην Ηθόλην
ζηε Καθεδνλία κεηά ηελ θαηάθηεζή ηεο,
γηα λα θξαηνύλ ζε ππνηαγή ηνπο
ρξηζηηαλνύο) ν πιεζπζκόο κεηώζεθε θαη ηα
πιεζπζκηαθά δεδνκέλα άιιαμαλ επλντθά
γηα ην κνπζνπικαληθό ζηνηρείν. Ήδε από
ην 16ν αηώλα, ην βηιαέηη (δηνηθεηηθή
πεξηθέξεηα) ηεο Γξάκαο κε ηα
Σο Λάβαρο των
Μακεδόνων ςτθ Μάχθ
τθσ Ρεντίνασ

4. 4
ζπγθεθξηκέλα όξηα, ππεξδηπιαζηάδεη ηνλ πιεζπζκό ηνπ, κε θπξίαξρν πιένλ ην
κνπζνπικαληθό ζηνηρείν. Ζ ππεξνρή ηνπ κνπζνπικαληθνύ ζηνηρείνπ δηαηεξήζεθε κέρξη
ηνλ 20ν αηώλα θαη ηελ απειεπζέξσζε ηεο πόιεο (Ξαζραιίδεο, 1992).
Θαηά ηελ Ρνπξθνθξαηία, ην κνλαζηήξη ηεο Δηθνζηθνίληζζαο ζην
Ξαγγαίν απνηέιεζε πλεπκαηηθό θαη εζληθό θέληξν ηεο
επξύηεξεο πεξηνρήο ηεο Γξάκαο πνπ ελίζρπε ηνπο Σξηζηηαλνύο
θη απέηξεπε ηνπο εμηζιακηζκνύο. Ρν γεγνλόο απηό πξνθάιεζε
ηελ νξγή ηνύξθνπ ηνπάξρε, ν νπνίνο ζηηο 23 Απξηιίνπ 1507
θαηέζηξεςε ην Κνλαζηήξη ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ ( Ξαιαηνρώξη
Ξαγγαίνπ) θαη ζηηο 25 Απγνύζηνπ ηνπ ίδηνπ ρξόλνπ θαηέζθαμε
θαη ηνπο 172 κνλαρνύο ηεο Δηθνζηθνίληζζαο, ελνριεκέλνο από
ηε δξάζε ηνπο ππέξ ηεο δηαηήξεζεο ηεο ειιεληθόηεηαο ηνπ
πιεζπζκνύ ηεο πεξηνρήο. Ρξία ρξόληα κεηά ηε ζθαγή, ην
Νηθνπκεληθό Ξαηξηαξρείν πέηπρε λα απνζπάζεη άδεηα ηνπ
Πνπιηάλνπ γηα ηελ αλαδηνξγάλσζε ηεο ηεξάο Κνλήο κε ηε
κεηαθνξά 10 κνλαρώλ από ηελ Ηεξά Κνλή Βαηνπεδίνπ ηνπ
Αγίνπ Όξνπο. (βι. παξαθάησ)
Από ην 17ν αηώλα θαη εμήο νη πιεξνθνξίεο γηα ηε Γξάκα
θαη ηελ πεξηνρή ηεο απμάλνληαη, θπξίσο από πεξηεγεηηθά
θείκελα. Ρν 1667 επηζθέθηεθε ηε Γξάκα
ν ηνύξθνο πεξηεγεηήο Δβιηγηά Ρζειεκπί
(Δκκαλνπειίδεο, 1981) θαη εθηόο από
κηα εηδπιιηαθή πεξηγξαθή ηεο,
νξηνζέηεζε θαηά θάπνηνλ ηξόπν ηελ ηόηε
πόιε κε ηηο ζπλνηθίεο ηεο θαη έδσζε
πιεξνθνξίεο γηα ηελ επέθηαζή ηεο θαη
εθηόο ησλ ηεηρώλ ηεο βπδαληηλήο πόιεο,
κε επηά καραιάδεο (ζπλνηθίεο), πνπ απνηεινύζαλ ην Βαξόζη (ηνπξθ.
Ξξνάζηεην). Αλέθεξε αθόκε όηη ππήξραλ 12 ηδακηά, θαηνλνκάδνληαο
κεξηθά από απηά, θαη επίζεο κεληξεζέδεο (κνπζνπικαληθά
ηεξνζπνπδαζηήξηα), ηεθέδεο (επθηήξηνη νίθνη δεξβίζεδσλ), ινπηξά, ράληα
(παλδνρεία)
Ξην ζπγθεθξηκέλα, ν Δβιηγηά Ρζειεκπί ζην νδνηπνξηθό
ηνπ γξάθεη: «Ζ Γξάκα απέρεη πεξίπνπ εμήκηζη ώξεο από
ηελ Θαβάια. Ζ πόιε ρσξίδεηαη ζε ηξία ηκήκαηα. Ρν έλα
από απηά βξίζθεηαη ζε αξθεηή απόζηαζε από ηε
ζεκεξηλή πόιε, θνληά ζηνλ ιόθν Θνξύινβνο. Ρν
πεξηβάιινπλ σξαίνη θήπνη θαη ακπειώλεο. Νη
πεξηζζόηεξνη θάηνηθνη αζρνινύληαη κε ηελ πθαληνπξγία.
Από εδώ δηνρεηεύνληαη ζε πνιιά ζεκεία ηεο
Απηνθξαηνξίαο πθάζκαηα, πνπ ρξεζηκνπνηνύληαη γηα ηελ
θαηαζθεπή ζθελώλ». Θαη ζπλερίδεη : «Ζ νλνκαζία ηεο
πόιεο ηεο Γξάκαο έρεη πξνέιεπζε ειιεληθή. Θαηά ηελ
αξραηόηεηα, ήηαλ ην ζέξεηξν ησλ βαζηιέσλ ηεο
Καθεδνλίαο Φηιίππνπ θαη Κ. Αιεμάλδξνπ… Δίλαη έδξα
βντβόδα (θπβεξλήηε ζηξαηησηηθήο πεξηνρήο) θαη ηνπ
αξρεγείνπ ησλ Ππαρήδσλ θαη ησλ Γεληηζάξσλ. Νη
πξνύρνληεο είλαη πινύζηνη θαη θηιόμελνη. Κέζα ζηα
εκηθαηεζηξακέλα ηείρε βξίζθεηαη ην άιιν ηκήκα ηεο
πόιεο. Ζ πεξίκεηξνο ησλ ηεηρώλ είλαη 2000 βήκαηα.
Ξεξηιακβάλεη 200 ιηζόθηηζηα ζπίηηα θαη ην ηέκελνο Κπέη
Ρδακί (Λαόο Αγίαο Πνθίαο). Ρν έμσ ησλ ηεηρώλ ηκήκα ηεο
Μονι Εικοςιφοίνιςςασ
Βυηαντινά τείχθ
Πφργοσ του Ρολογιοφ
Αράπ τηαμί
Πθγζσ τθσ Αγίασ Βαρβάρασ
Αγία ΢οφία – Μπζθ ι Καλζ Σηαμί

5. 5
πόιεο απνηειείηαη από επηά ζπλνηθίεο κε 600 ζπίηηα αξρνληηθά
κε επξύρσξεο απιέο θαη σξαίνπο δεληξόθεπνπο. Δδώ ππάξρνπλ
12 κηθξά θαη κεγάια ηεκέλε. Ζ αγνξά ηεο πόιεο δηαζρίδεηαη από
ηνλ ρείκαξξν Ραζιά Ληεξέ. Πηηο όρζεο ηνπ ππάξρνπλ πεξίπνπ
ηξηαθόζηα θαηαζηήκαηα. Ν ρείκαξξνο απηόο πνιιέο θνξέο
ππεξρεηιίδεη θαη πξνμελεί κεγάιεο δεκηέο ζηελ αγνξά. Θνληά
ζηνλ ρείκαξξν ππάξρεη πύξγνο σξνινγίνπ. Πην θέληξν ηεο
πόιεο θαη κπξνζηά από ην Δζθί Ρδακί (Αγ. Ληθόιανο) βξίζθεηαη ε
ηερλεηή ιίκλε ηεο Γξάκαο. Νιόθιεξνο ν βπζόο ηεο είλαη
ζηξσκέλνο κε άζπξν Κάξκαξν.»
Πηηο αξρέο ηνπ 18νπ αηώλα
(1706 θαη 1714) πεξλά από ηελ πόιε ν Γάιινο Paul
Lukas, πνπ καο πιεξνθνξεί γηα 7 ηδακηά ζηελ πόιε,
θαη ζηα ηέιε ηνπ αηώλα ν Γάιινο πξόμελνο ζηε
Θεζζαινλίθε Esprit-Marie Cousinéry, πνπ αλαθέξεηαη
κεηαμύ άιισλ ζηνλ πιεζπζκό ηεο πεξηνρήο: Ρνύξθνη,
Έιιελεο, Βνύιγαξνη, Βιάρνη, Δβξαίνη, Αιβαλνί,
ηζηγγάλνη. Ρν 18ν αηώλα ε Γξάκα είλαη έλα νλνκαζηό
νηθηζηηθό θέληξν εμαηηίαο ησλ θισζηεξίσλ θαη ησλ
βαθείσλ βακβαθηώλ. Από ηελ νηθνλνκηθή πξόνδν ηεο επνρήο επλννύληαη θπξίσο όζνη
ειέγρνπλ ηε δηνίθεζε θαη ηε γε.
Ξην ζπγθεθξηκέλα, ζηα ηειεπηαία πξνεπαλαζηαηηθά ρξόληα, ε
πεξηνρή ηεο Γξάκαο ειεγρόηαλ ήδε από ηε δεθαεηία ηνπ 1770
από ηελ νηθνγέλεηα ηνπ γλσζηνύ Καρκνύη Ξαζά ή Γξάκαιε
(1780-1822), πνπ ήηαλ ε ζπνπδαηόηεξε θαη ηζρπξόηεξε
νηθνγέλεηα αγηάλεδσλ (Νζσκαλώλ πξνπρόλησλ) ηεο πεξηνρήο
ηνπ Πηξπκόλα. Κε ηελ έθξεμε ηεο Δπαλάζηαζεο ηνπ ΄21 , όπσο
πξνθύπηεη από ηα ηνπξθηθά αξρεία, νη Ρνύξθνη απέζπξαλ
ζηξαηησηηθέο δπλάκεηο από ηε Γξάκα θαη ηηο έζηεηιαλ ζηελ
ππόινηπε Διιάδα, γηα λα θαηαζηείινπλ ηελ επαλάζηαζε. Έηζη,
θαη ν ηόηε δηνηθεηήο ηεο Γξάκαο, Καρκνύη Ξαζάο Γξάκαιεο
(Mouhamed Βey ) εγθαηέιεηςε ην ραξέκη ηνπ θαη ηελ πεξηνπζία
ηνπ ζηε Γξάκα θαη εμεζηξάηεπζε θαηά ησλ Διιήλσλ ζηελ
Ξεινπόλλεζν, όπνπ θαη εηηήζεθε ζηε κάρε ησλ Γεξβελαθίσλ ,
γλσζηή θαη σο Πθαγή ηνπ Γξάκαιε (26 Ηνπιίνπ 1822). Νη απόγνλνη ηνπ Γξάκαιε, ν γηνο
ηνπ Tahir Omer Bey παζάο θαη ν εγγνλόο ηνπ Mahmout Bey, δηαηεξνύλ νιόθιεξε ηελ
πξνγνληθή επηξξνή ηνπο ζηε Γξάκα. Φέξνληαη ηπξαλληθά ζηνπο Έιιελεο θαη ηνπο
αλαγθάδνπλ λα εξγάδνληαη ζηα ηζηθιίθηα ηνπο. Νη κπέεδεο απηνί θαηαιακβάλνπλ όιεο ηηο
βαζηθέο δηνηθεηηθέο ζέζεηο ζηελ πόιε, ελώ ηα πξόζσπα πνπ έρνπλ ηελ εθηειεζηηθή
εμνπζία, θαζώο θαη ην νιηγάξηζκν ρξηζηηαληθό ζηνηρείν ηεο πόιεο πνπ ζπλδέεηαη κ’ απηή
είλαη αδύλακνη λα πξνβάινπλ νπνηαδήπνηε αληίζηαζε. Έηζη, αθόκε θαη όηαλ ν Tahir Omer
Bey απνηξαβήρηεθε από ην επαξρηαθό ζπκβνύιην κε εληνιή ηνπ ζηαικέλνπ από ηελ
΢ςειή Ξύιε επηηξόπνπ Sabhi Bey, ε επηξξνή ηνπ
δηαηεξήζεθε δπλαηή. Νη Ρνύξθνη κπέεδεο δελ
πεξηνξίδνληαλ κόλν ζηνλ έιεγρν ηεο δηνίθεζεο,
αιιά έιεγραλ επίζεο θαη ην εκπόξην . Από ηελ άιιε,
νη ρξηζηηαλνί γεσξγνί-θνιίγνη, αιιά θαη νη
κηθξνθαιιηεξγεηέο, ππόθεηληαλ ζηηο θάζε είδνπο
απζαηξεζίεο θαη θαηαπηέζεηο ησλ Ρνύξθσλ
ηζηθιηθάδσλ. Δξγάδνληαλ ζθιεξά θαη
ππνβάιινληαλ ζε αθάληαζηεο ηαιαηπσξίεο θαη
ζηεξήζεηο.
«Σςάι» : Ο χείμαρροσ
τθσ Δράμασ
Εςκί τηαμί - Άγιοσ Νικόλαοσ
Δράμαλθσ (1780-1822)

6. 6
Γεληθά, ηόζν ν 18νο αηώλαο όζν θαη νη αξρέο ηνπ 19νπ
είλαη επνρή αθκήο θαη αλάπηπμεο ηεο πόιεο –αλακθίβνια
θαη ιόγσ ηνπ γεγνλόηνο όηη ζηελ πεξηνρή ηεο Γξάκαο
παξαγόηαλ εμαηξεηηθήο πνηόηεηαο ξύδη– θαη ε Γξάκα
γίλεηαη πξσηεύνπζα ζαληδαθηνύ πνπ πεξηειάκβαλε ζηελ
επξεία ηνπ έθηαζε ηνπο ζεκεξηλνύο λνκνύο Γξάκαο,
Θαβάιαο, Μάλζεο θαη Ονδόπεο (Ατβάδνγινπ-Γόβα, 2002).
Ρόηε, ε πεξηνρή ζπλδέζεθε κε ηνπο ρεξζαίνπο δξόκνπο
ηνπ εκπνξίνπ πξνο ηα θέληξα ηεο Νζσκαληθήο
Απηνθξαηνξίαο, ηε βαιθαληθή ελδνρώξα θαη ηελ Θεληξηθή
Δπξώπε, πξνκεζεύνληαο κε ηα πξντόληα ηεο θέληξα ζηελ
εζσηεξηθή αγνξά, όπσο ηε Θεζζαινλίθε. Ν πεξηνξηζκόο,
όκσο ζηελ θαιιηέξγεηα θαη ηελ παξαγσγή ξπδηνύ από ηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηώλα νδήγεζε
ηελ πόιε ζε παξαθκή, πνπ κε γξήγνξνπο ξπζκνύο ηε κεηέβαιε ζε έλα «κηθξό άζιην
ρσξηό» (Ρξαθνζνπνύινπ-Ρδήκνπ, 1992). Ζ πόιε άξρηζε λα αλαθάκπηεη από ην ηξίην
ηέηαξην ηνπ 19νπ αηώλα, κε αηρκή ηνπ δόξαηνο ηελ θαιιηέξγεηα ηνπ θαπλνύ. Ζ
νηθνλνκηθή αθκή ηεο Γξάκαο ζπλνδεύεηαη θαη από ηε δεκνγξαθηθή θαηά ην ηειεπηαίν
ηέηαξην ηνπ 19νπ αηώλα, κε Έιιελεο εκπόξνπο θαη θηίζηεο λα επηιέγνπλ ηελ πόιε σο
ηόπν εγθαηάζηαζεο θαη δξαζηεξηνπνίεζήο ηνπο θαη ηνλ ειιεληθό πιεζπζκό –πνπ έσο ην
1870 δελ μεπεξλνύζε ηνπο 400 θαηνίθνπο– λα ηξηπιαζηάδεηαη. Λα αλαθέξνπκε κόλν ηελ
πεξίπησζε ελόο κηθξνύ νξεηλνύ ρσξηνύ ηεο Ζπείξνπ, ζηηο πιαγηέο ηνπ Πκόιηθα, ηνπ
ρσξηνύ Ξάδεο Θνλίηζεο, θάηνηθνη ηνπ νπνίνπ κεηαλαζηεύνληαο θαηεπζύλζεθαλ θπξίσο
ζηελ Αλαηνιηθή Καθεδνλία θαη δεκηνύξγεζαλ από ηα κέζα ηνπ 19νπ αηώλα πξαγκαηηθή
παξνηθία ζηε Γξάκα κε ηζρπξόηαηε παξνπζία ζηε δσή ηεο πόιεο (Θαζκεξίδεο, 2013).
Πεκαληηθόηαηε γηα ηελ εμέιημε ηεο πόιεο ήηαλ ε
θαηαζθεπή ηεο ζηδεξνδξνκηθήο γξακκήο
Θεζζαινλίθεο-Θσλζηαληηλνππόιεσο θαηά ην
1894/6, κε ηε Γξάκα βαζηθό ζηαζκό ηεο γξακκήο.
Ρόηε ηδξύεηαη θαη ν Πηδεξνδξνκηθόο Πηαζκόο ηεο
Γξάκαο. Ν εθζπγρξνληζκόο ηεο ζπγθνηλσληαθήο ηεο
ππνδνκήο θαη ε έληαμή ηεο ζην ζηδεξνδξνκηθό
δίθηπν βειηηώλεη ηηο ζπλζήθεο δηαθίλεζεο αηόκσλ
θαη πξντόλησλ. Γίπια ζηα παιηά θηίζκαηα ησλ
λεξόκπισλ μεπξόβαιαλ ηα ζπκπαγή πνιπώξνθα
θηίζκαηα ησλ θαπλαπνζεθώλ πνπ εηζήγαγαλ λένπο
ηύπνπο θηεξίσλ θαη λέεο αξρηηεθηνληθέο κνξθέο
ζηελ πόιε. Ν νδηθόο άμνλαο ηεο Βεληδέινπ (πξώελ νδόο Πεξξώλ θαη Δξκνύ) ήηαλ ν
δξόκνο ,όπνπ ήηαλ ζπγθεληξσκέλα ηα πεξηζζόηεξα από ηα
ράληα ηεο πόιεο. Ζ ππνηππώδεο αζηηθή ηάμε ηεο πόιεο
πνπ εκθαλίδεηαη απηή ηελ πεξίνδν έπξεπε κέζσ θαη ησλ
θαηνηθηώλ ηεο λα επηδείμεη ηνλ πινύην ηεο. Πηε ζπλνηθία
ησλ «Λέσλ Πρνιείσλ», όπσο ζα νλνκαζηεί από ην
ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 19νπ αηώλα θαη κεηά ε πεξηνρή ηεο
Κεηξόπνιεο, θαη ζηε γεηηνληθή ηεο ζπλνηθία, ηεο Αγίαο
Βαξβάξαο, νη λεώηεξεο θαηαζθεπέο, δηώξνθεο θαηά ην
πιείζηνλ, είλαη γεληθά κεγαιύηεξεο από ηηο παιαηόηεξεο
θαη έρνπλ πεξηζζόηεξν αζηηθό ραξαθηήξα (λενθιαζηθέο
επηδξάζεηο).
Ν πινύηνο ησλ Διιήλσλ ηεο Γξάκαο ηνπο επέηξεπε λα ελδηαθεξζνύλ θαη γηα ηελ
πλεπκαηηθή αλάπηπμε ηνπ ειιεληζκνύ ηεο πόιεο θαη ηεο επξύηεξεο πεξηνρήο. Κε ηελ
ζύκπξαμε ηεο εθθιεζίαο, ησλ θνηλνηήησλ θαη ησλ θηιεθπαηδεπηηθώλ ζπιιόγσλ θαη
αδειθνηήησλ πξνζπαζνύζαλ λα ζπληεξήζνπλ έζησ θαη ππνηππώδε ζρνιεία ζηελ πόιε
ηνπο. Ρα ειιεληθά ζρνιεία ηεο Γξάκαο ρξνλνινγνύληαη από πνιύ παιαηόηεξα. Από
΢ιδθροδρομικόσ ΢τακμόσ Δράμασ
Καπναποκικεσ
Η Σουρκοκρατοφμενθ Δράμα

7. 7
γξαπηέο καξηπξίεο πνπ έρνπκε, πξνθύπηεη όηη σο ην 1840 ηα ζρνιεία ηεο πόιεο
ιεηηνπξγνύζαλ ζην λάξζεθα ηεο εθθιεζίαο. Πηα ρξόληα πνπ αθνινύζεζαλ ην λάξζεθα ηεο
εθθιεζίαο αληηθαηέζηεζε έλαο νηθίζθνο γηα ζρνιείν, ε ιεγνκέλε «Πρνιή» ν νπνίνο
αξγόηεξα κεηαηξάπεθε ζε νίθεκα, όπνπ ζηεγάζηεθαλ ην ζρνιείν θαη ην παξζελαγσγείν. Ζ
«Πρνιή» απηή δηαηεξήζεθε σο ην 1881.
Ζ εηξεληθή πεξίνδνο ησλ Διιήλσλ ηεο Γξάκαο δελ επξόθεηην λα δηαξθέζεη πνιύ. Ν
ειιελνηνπξθηθόο πόιεκνο ηνπ 1897 έθαλε θαη πάιη καξηπξηθή ηε δσή ησλ Διιήλσλ ηεο
πόιεο. Από ην 1897 σο ην 1904 ζηελ πεξηθέξεηα ηεο Γξάκαο αλέπηπμαλ κε εμαηξεηηθή
έληαζε ηελ ηξνκνθξαηηθή ηνπο δξάζε νη ζπκκνξίεο ηνπ
βνπιγαξηθνύ Θνκηηάηνπ. Ν πόιεκνο (ζε ζξεζθεπηηθό θαη
εθπαηδεπηηθό επίπεδν) αλάκεζα ζηνπο
Έιιελεο/παηξηαξρηθνύο θαη ηνπο
Βνπιγάξνπο/εμαξρηθνύο γηα ηε δηαδνρή κεηά ηε
δηαθαηλόκελε απνρώξεζε ησλ Ρνύξθσλ από ηε
Καθεδνλία είρε ηα επεηζόδηα θαη ηνπο πξσηαγσληζηέο ηνπ
θαη ζηε Γξάκα κε ζεκαληηθόηεξν από απηνύο ηνλ
κεηξνπνιίηε Γξάκαο Σξπζόζηνκν. Ν Σξπζόζηνκνο
Θαιαθάηεο από ηελ Ρξίγιηα ηεο Κ. Αζίαο ζην επηαεηέο δηάζηεκα ηεο εθθιεζηαζηηθήο ηνπ
δξάζεο ζηε Γξάκα (1902 – 1909), δηεμάγεη αγώλα γηα ηελ αλαζπγθξόηεζε ηεο
Κεηξόπνιεο θαη ηελ αλαπηέξσζε ηνπ εζληθνύ θξνλήκαηνο ησλ Διιήλσλ, θεξύζζεη ηελ
έλνπιε άκπλα θαηά ηεο βνπιγαξηθήο επηβνπιήο θαη νξγαλώλεη κπζηηθά ηνπο θαηνίθνπο. Π’
απηόλ νθείιεηαη ε ίδξπζε ηνπ Κεηξνπνιηηηθνύ Λανύ ηεο Γξάκαο, ην θηίξην ηεο
Αξρηεπηζθνπήο, ην γπκλαζηήξην, ηα κεγάια θηίξηα ησλ εθπαηδεπηεξίσλ θ.η.ι. Ν
Κεηξνπνιίηεο Σξπζόζηνκνο είρε ζηελ πξνζσπηθή ηνπ επίβιεςε ηα ζρνιεία θαη θξόληηδε ν
ίδηνο γηα θαηάιιεια νηθήκαηα, θαζώο θαη γηα ηελ
επηινγή δηδαθηηθνύ πξνζσπηθνύ. Ρν έξγν απηό ην
ζπκπιήξσλε κε ηε δξαζηεξηόηεηά ηνπ ην
ζσκαηείν «Φηινπξννδεπηηθή αδειθόηεο Γξάκαο».
Πηόρνο ηνπ ζσκαηείνπ ήηαλ κεηαμύ άιισλ ε
νηθνλνκηθή ελίζρπζε ησλ ειιεληθώλ ζρνιείσλ, ε
ίδξπζε αλαγλσζηεξίνπ θαη βηβιηνζήθεο, αιιά θαη
ε ζπγθξόηεζε ηνπ Θέληξνπ θαη ησλ Δπηηξνπώλ
Ακύλεο γηα ηελ θαιύηεξε νξγάλσζε ηνπ
Καθεδνληθνύ Αγώλα, πνπ έζεζε ηέινο ζηελ
νζσκαληθή θπξηαξρία θαη όξηζε ηελ απαξρή ηεο
λεώηεξεο ηζηνξίαο ηεο πόιεο κε ηελ
απειεπζέξσζή ηεο ην 1913.
Ζ ηνπξθηθή θπξηαξρία ζηε Γξάκα θαηαιύζεθε ζηηο 23 Νθησβξίνπ 1912 θαηά ηε δηάξθεηα
ηνπ Α΄ Βαιθαληθνύ Ξνιέκνπ (1912-1913), όηαλ ε πόιε θαηαιήθζεθε από ηνπο
Βνπιγάξνπο θαη άξρηζε ε πξώηε βνπιγαξηθή θαηνρή (1912-1913). Ζ βνπιγαξηθή θαηνρή
ππήξμε ζύληνκε, θαζώο ηελ 1ε Ηνπιίνπ 1913 ην 21ν Πύληαγκα ηεο 7εο Κεξαξρίαο ηνπ
Διιεληθνύ Πηξαηνύ κε επηθεθαιήο ηνλ αληηζπληαγκαηάξρε Ληθόιαν Κηραιόπνπιν-
Αξθαδηθό απειεπζέξσζε ηε Γξάκα θαη ηελ πεξηνρή ηεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Β΄
Βαιθαληθνύ Ξνιέκνπ (1913).
Εκπαιδευτιρια ςτο Δοξάτο Δράμασ

8. 8
Δηθόλεο ηεο Γξάκαο επί Ρνπξθνθξαηίαο
Σο καφενείο του ΢τακμοφ, 1911
Διοίκθςισ-Δικαςτιρια-Νομαρχία, 1884
Σουρκικό Διδαςκαλείο,
μετζπειτα ΢τρατιωτικό Νοςοκομείο (ΚΙΧΝΕ)
1908, Δθμόςια Οκωμανικι ΢χολι,
μετζπειτα Κζντρο Παιδικισ Μζριμνασ
Αρρζνων
Πλατεία Ελευκερίασ ςτθ Δράμα, 1910
Δράμα , 15/3/1904

9. 9
Η κακθμερινι ηωι των κατοίκων τθσ πόλθσ
ςτα χρόνια τθσ Σουρκοκρατίασ
ςτα
΢κθνι από τθν Πλατεία τθσ Δράμασ

10. 10
Νη αγώλεο ησλ Διιήλσλ ηεο Γξάκαο θαηά ηελ Ρνπξθνθξαηία
Θαηά ηνλ εζληθναπειεπζεξσηηθό αγώλα ηνπ
1821, ε Καθεδνλία ιόγσ ηεο γεσγξαθηθήο
ηεο ζέζεο βξηζθόηαλ έμσ από ηνλ θπξίσο
αγσληζηηθό ρώξν ηεο Λόηηαο Διιάδαο.
Δπηπιένλ, ν καδηθόο επνηθηζκόο Γηνπξνύθσλ
θαη Koληάξσλ Ρνύξθσλ ζηηο πεξηνρέο
Ιαγθαδά, Πεξξώλ, Γξάκαο, Θνδάλεο,
Ξηνιεκαΐδαο θαη αιινύ, θαη ε ύπαξμε
κεγάισλ δηνηθεηηθώλ θαη ζηξαηησηηθώλ
θέληξσλ (θπξίσο ηεο Θεζζαινλίθεο θαη ηνπ Κνλαζηεξηνύ), θαζηζηνύζαλ πην βαξύ ηνλ
νζσκαληθό δπγό ζηε πεξηνρή θαη πεξηόξηδαλ ηηο δπλαηόηεηεο γηα επαλαζηαηηθά θηλήκαηα.
Ξαξαηεξήζεθαλ, βέβαηα ζπλσκνηηθέο θαη επαλαζηαηηθέο θηλήζεηο, νη νπνίεο όζν
ζπνξαδηθέο, αζύλδεηεο θαη κεκνλσκέλεο θη αλ ήηαλ, έθξπβαλ κέζα ηνπο ηελ ηζηνξηθή
ζπλείδεζε θαη ην αγσληζηηθό πλεύκα ησλ ζθιαβσκέλσλ Καθεδόλσλ. Κάιηζηα, νη Έιιελεο
ηεο επξύηεξεο πεξηνρήο ηεο Αλαηνιηθήο Καθεδνλίαο θαη εηδηθόηεξα ησλ πεξηνρώλ Γξάκαο,
Θαβάιαο θαη Πεξξώλ θαηά ηελ ζθνηεηλή εθείλε πεξίνδν είραλ ελαπνζέζεη ηε ζσηεξία ηνπο
ζηελ Δθθιεζία θαη ην ζρνιείν πνπ πξαγκαηηθά δηαηήξεζαλ πςειό ην θξόλεκα ηνπ ιανύ
θαη γαινύρεζαλ γεληέο Διιήλσλ κε ηελ ειπίδα ηεο απειεπζέξσζεο.
Πηε πεξηνρή Γξάκαο ζπκπαγείο ειιεληθνί πιεζπζκνί ππήξραλ κόλν ζην Γνμάην,
Ρζαηάιηζα (Σσξηζηή), Αδξηαλή, Αιηζηξάηε, Ληθήζηαλε, Ξξνζνηζάλε, Εειηάρνβα, Είξλνβν
(Θάησ Λεπξνθόπη), Θαιιηζέα θ.α. θαη ζε νξηζκέλα ρσξηά βνξείσο ηεο Γξάκαο, όπνπ
θαηνηθνύζαλ νξεζίβηνη ειιεληθνί πιεζπζκνί όπσο ι.ρ. Ξύξγνη (Κπόκπιηηο), Bώιαθαο θ.α.
Νη ειιεληθνί απηνί πιεζπζκνί, επεηδή βξίζθνληαλ θνληά ζε κόληκα ηνπξθηθά ζηξαηόπεδα
δέρνληαλ ζε θαζεκεξηλή βάζε, πεξηζζόηεξν από θάζε άιιε πεξηνρή, ηελ αζθπθηηθή
παξνπζία ζεκαληηθνύ αξηζκνύ Ρνύξθσλ ζηξαηησηώλ. Ήηαλ επόκελν λα ππάξρεη
επαγξύπλεζε θαη παξαθνινύζεζε ηεο θάζε θίλεζήο ηνπο από ηα αξκόδηα ηνπξθηθά
ζηξαηησηηθά θαη δηνηθεηηθά όξγαλα ππό ηελ απεηιή ζθιεξώλ ηνπξθηθώλ αληηπνίλσλ.
Ήδε από ηελ επνρή ηνπ Πνπιηάλνπ Κνπξάη Β’,
πνξζεηή ηεο Θεζζαινλίθεο, ζπζηήζεθαλ νη
ζρεκαηηζκνί ησλ αξκαηνιώλ θαηά ην έηνο 1421.
Ζ Γξάκα ήηαλ έδξα αξκαηνιηθηνύ κε Έιιελεο
αξκαηνινύο πνπ πξνζιακβάλνληαλ από ηνπο
Ρνύξθνπο κε νξηζκέλε ρξεκαηηθή απνδεκίσζε
γηα ηε θξνύξεζε ησλ επηθίλδπλσλ δηαβάζεσλ
(δεξβεληώλ), θαζώο θαη ηε θαηαδίσμε ησλ
θιεθηώλ. Ρν 1721 κλεκνλεύνληαη γηα
ηειεπηαία θνξά αξκαηνινί ζηνλ θαδά
(κηθξόηεξε δηνηθεηηθή πεξηθέξεηα, ηζνδύλακε κε
επαξρία) ηεο Γξάκαο. Ζ εκθάληζε θαη ε δξάζε
ησλ θιεθηώλ δελ έπαπζε πνηέ από ηνλ 16ν αηώλα θαη εμήο, θαζώο ζηε πεξηνρή ηεο
Γξάκαο δηεπθνιύλνληαλ από ηα πνιιά νξεηλά ζεκεία , θπξίσο ζην βόξεην ηκήκα ηεο. Νη
θιέθηεο ήηαλ ζθιεξνηξάρεινη ρσξηθνί πνπ δνύζαλ καθξηά από ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο είηε
γηαηί είραλ δηαπξάμεη αδηθήκαηα θαηά ησλ Ρνύξθσλ είηε γηαηί δελ ήζειαλ λα εθπιεξώλνπλ

11. 11
ηηο βαξηέο θνξνινγηθέο ππνρξεώζεηο πνπ ηνπο επέβαιε ε απζαηξεζία ησλ ηνπξθηθώλ
αξρώλ. Ξνιιέο θνξέο , κάιηζηα πξνζηάηεπαλ ηνπο ζπκπαηξηώηεο ηνπο από ηηο πηέζεηο ησλ
θνξνινγηθώλ εηζπξαθηόξσλ πνπ ήηαλ αζύδνηνη θαη θαηαιήζηεπαλ ηνπο Έιιελεο
ρσξηθνύο.
Πηελ Θαιιηζέα, ρσξηό ηεο Γξάκαο έρεη ζσζεί σο ηηο εκέξεο καο ε παξάδνζε γηα ηελ
παξνπζία θιεθηώλ θαηά ηνλ 17ν
αη. κε αξρεγό ηνλ Θαπεηάλ Θεόδσξν, ησλ νπνίσλ ε
δξάζε πξνθάιεζε ηελ θηλεηνπνίεζε ηνπ ηνπξθηθνύ παξάγνληα, πνπ έζηεηιε εηδηθό
ζηξαηησηηθό ζώκα από ηε Γξάκα κε κεγάιν αξηζκό ηνύξθσλ ζηξαηησηώλ θαη
ρσξνθπιάθσλ, γηα λα αλαθαιύςνπλ θαη λα πνιηνξθήζνπλ ην ιεκέξη ησλ θιεθηώλ. Νη
θιέθηεο, όκσο θαηέθπγαλ ζε κηα αζέαηε ζπειηά θαη έηζη ε ζηξαηησηηθή κνλάδα
αλαγθάζζεθε λα επηζηξέςεη ζηε Γξάκα θαη λα αλαθέξεη ηελ εμαθάληζε ησλ θιεθηώλ
κόλν κε δύν ιέμεηο : "νπζηί Θόδσξνο", πνπ ζεκαίλεη όηη ν Θεόδσξνο εμαθαλίζζεθε από
ην ιεκέξη ηνπ. Θηλήζεηο θιεθηώλ παξαηεξήζεθαλ, επίζεο θαη ζε άιια νξεηλά
ζπγθξνηήκαηα ζηελ επξύηεξε πεξηνρή ηεο Γξάκαο όπσο ζην Ξαγγαίν, ζην Βώιαθα, ζηνπο
Ξύξγνπο θαη ζε άιια αθόκε ρσξηά.
Νη θιέθηεο νξγαλσκέλνη ζε κηθξέο νκάδεο
έθαλαλ επηδξνκέο αθόκε θαη ζε
θαηνηθεκέλεο πεξηνρέο, όπνπ πιεόλαδε
ην ηνπξθηθό ζηνηρείν. Κηα ηέηνηα επηδξνκή
έγηλε θαη κέζα ζηε πόιε ηεο Γξάκα ηελ
επνρή ηνπ Γξάκαιε από 800 πεξίπνπ
νξεζίβηνπο «ιεζηέο» πνπ επηηέζεθαλ μαθληθά
ζηελ πόιε, ηε ιεειάηεζαλ θαη πξνμέλεζαλ
πνιιέο θαηαζηξνθέο, ελώ ε ηνπξθηθή
θξνπξά δελ κπόξεζε θαλ λα αληηδξάζεη. Ρελ επόκελε κέξα, νη θιέθηεο αλαγθάζζεθαλ
λα δώζνπλ κάρε κε ηνλ ηνπξθηθό ζηξαηό απνηεινύκελν από 2000 άλδξεο ζε κηα
ζηελσπό , όπνπ όκσο ππέζηεζαλ ζεκαληηθέο απώιεηεο. Ζ επηδξνκή απηή έγηλε ε θύξηα
αηηία λα απμεζεί ν αξηζκόο ησλ ζηξαηησηώλ πνπ θξνπξνύζαλ ην παιάηη ηνπ Γξάκαιε, ζε
500. Ρν επεηζόδην απηό καο ην δηεγείηαη ν Esprit-Marie Cousinéry , Γάιινο
λνκηζκαηνιόγνο θαη γεληθόο πξόμελνο ζηε Θεζζαινλίθε γηα πνιιά ρξόληα, ζην βηβιίν ηνπ
κε ηίηιν «Ραμίδη ζηε Καθεδνλία».
Δηδηθή κλεία πξέπεη λα γίλεη ζηελ Θεξά Λνλή Παλαγίαο Εηθνζηθνηλίζζεο ζην όξνο
Ξαγγαίν πνπ απνηέιεζε πξνπύξγην ηνπ Διιεληζκνύ θαη ηεο Νξζνδνμίαο ζηελ Αλαηνιηθή
Καθεδνλία θαη Θξάθε ζηα ρξόληα ηεο Ρνπξθνθξαηίαο, αιιά θαη θάξνο ηεο ειιεληθήο
παηδείαο κε ηελ ίδξπζε θαη ιεηηνπξγία ζ'
απηήλ Πρνιήο ησλ Θνηλώλ Γξακκάησλ
ή Διιεληθήο Πρνιήο. Ζ ηζηνξία ηεο Κνλήο
παξέκεηλε άγλσζηε κέρξη θαη ηνλ 11ν
αηώλα, νπόηε αλαθεξύρηεθε
«ζηαπξνπεγηαθή». Από ην 1472 γλώξηζε
πεξίνδν αθκήο κέρξη ην 1507. Πηε Κνλή
εγθαηαβίσζε ν παξαηηεζείο Νηθνπκεληθόο
Ξαηξηάξρεο Γηνλύζηνο Α΄, ν νπνίνο κε ηε
δξάζε θαη ηελ πεξηνπζία ηνπ ηεο έδσζε
πλνή δσήο. Κάιηζηα, ηνλ άγην Γηνλύζην
ηδηαίηεξα ηνλ ηηκνύζε σο πλεπκαηηθό ηεο παηέξα ε ρξηζηηαλή ζνπιηάλα Κάξσ, κεηξηά ηνπ
Πνπιηάλνπ Κσάκεζ Β’ ηνπ Ξνξζεηή (1432 – 1481), ε νπνία έθαλε πνιιέο επεξγεζίεο θαη
δσξεέο ζηελ Η. Κνλή θαη εληαθηάζηεθε ζ΄ απηήλ ην 1487. Ρν 1798, κεηά ηελ πξώηε ηνπ

12. 12
Ξαηξηαξρία, έκεηλε σο εμόξηζηνο ζηε Κνλή ν κεηέπεηηα εζλνκάξηπξαο θαη
άγηνο Ξαηξηάξρεο Γξεγόξηνο Δ΄.
Νη Ρνύξθνη πιεξνθνξνύληαλ όηη νη θαιόγεξνη ηεο Κνλήο ηεο Δηθνζηθνίληζζαο νξγάλσλαλ
ηε ζπλσκνηηθή δξάζε ησλ Διιήλσλ ηεο πεξηνρήο. Γηα ην ιόγν απηό πνιηόξθεζαλ πνιιέο
θνξέο ηε Κνλή θαη πξνέβεζαλ ζε εθηεηακέλεο έξεπλεο γηα ηελ αλεύξεζε όπισλ θαη
πνιεκνθνδίσλ. Πύκθσλα κε πιεξνθνξίεο ελόο θαηάζηηρνπ ηνπ 16νπ αηώλα, ην έηνο 1507
δνύζαλ ζηελ Ηεξά Κνλή 24 Ηεξνκόλαρνη, 3 Ηεξνδηάθνλνη θαη 145 κνλαρνί, ζπλνιηθά 172
κνλαρνί. Όινη απηνί δηέηξεραλ ηελ Αλαηνιηθή Καθεδνλία θαη Θξάθε, ελίζρπαλ ην εζληθό
θξόλεκα ησλ ρξηζηηαλώλ κε ηε «κέζνδν» ηεο εμνκνιόγεζεο θαη απέηξεπαλ ηνπο
εμηζιακηζκνύο. Ζ δξάζε ηνπο πξνθάιεζε ηελ νξγή ηνπ ηνύξθνπ ηνπάξρε, ν νπνίνο ηελ
23ε Απξηιίνπ 1507 θαηέζηξεςε ην Κνλαζηήξη ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ (ζήκεξα Ξαιαηνρώξην
Ξαγγαίνπ) θαη ηελ 25ε Απγνύζηνπ ηνπ ίδηνπ ρξόλνπ θαηέζθαμε θαη ηνπο 172 κνλαρνύο
ηεο Δηθνζηθνίληζζαο, ρσξίο λα πεηξάμεη ηα ηεξά θηίζκαηα. Ζ Κνλή παξέκεηλε έξεκε γηα
κεξηθά ρξόληα, κέρξη πνπ κνλαρνί ηεο Κνλήο Βαηνπεδίνπ ηνπ Αγίνπ Όξνπο θαηάθεξαλ λα
ηελ αλαθαηλίζνπλ θαη λα ηελ επαλαιεηηνπξγήζνπλ. Ζ κλήκε ησλ 172 νζηνκαξηύξσλ ηεο
Δηθνζηθνίληζζαο ηηκάηαη θάζε ρξόλν ηελ Θπξηαθή ηνπ Θσκά.
Πε όιε ηελ πεξίνδν ηεο Δπαλαζηαηηθνύ αγώλα, κνινλόηη ζηε πεξηνρή ηεο Θνξκίζηεο,
θνληά ζηε Κνλή, ήηαλ κόληκα ζηξαηνπεδεπκέλνο ζνβαξόο αξηζκόο ηνπξθηθνύ ζηξαηνύ,
σζηόζν δελ έιεηςαλ νη ζπλσκνηηθέο δξαζηεξηόηεηεο, νη επηζθέςεηο
νξγάλσλ ηεο Φηιηθήο Δηαηξείαο θαη ε παξεκπόδηζε ησλ ηνπξθηθώλ
ζηξαηεπκάησλ λα θηλεζνύλ πξνο Θεζζαινλίθε, Σαιθηδηθή,
Λάνπζα, Θεζζαιία, Πηεξεά Διιάδα θαη Ξεινπόλλεζν. Ζξστθή
ππήξμε ε ζηάζε ηνπ εγνπκέλνπ ηεο Κνλήο Πσθξνλίνπ θαηά ηελ
πξνεπαλαζηαηηθή πεξίνδν, αιιά θαη ησλ κεηέπεηηα εγνπκέλσλ
Σξύζαλζνπ, Λεθηαξίνπ, Σαηδεαλαλία, Θπξίιινπ θ.α. Κεγάιε
βνήζεηα πξνζέθεξαλ, επίζεο νη κνλαρνί ηεο Κνλήο
πξνεπαλαζηαηηθά, νη νπνίνη είραλ ζηελή ζπλεξγαζία κε ηνπο
εγέηεο ηεο Δπαλαζηάζεσο ζηε Βόξεηα Διιάδα, όπσο ν Δκκαλνπήι
Ξαπάο. Απηόο, κάιηζηα ήξζε από ηηο Πέξξεο ζην κνλαζηήξη,
όξθηζε ηνπο νπιίηεο ηνπ θαη θήξπμε ηελ Δπαλάζηαζε ζηε
Καθεδνλία. Δπίζεο, από ηε Κνλή έθαλε ηελ εμόξκεζή ηνπ ν κεγάινο αγσληζηήο
Θαπεηάλ Λίθνο Ρζάξαο ή Ληθνηζάξαο , ην όλνκα ηνπ νπνίνπ δόζεθε ζην ρσξηό
«Ληθνηζάξαο», ζεκεξηλό Γεκνηηθό Γηακέξηζκα ηνπ Γήκνπ Γξάκαο. Αξθεηνί από ηνπο
ζπκπoιεκηζηέο ηνπ Ληθνηζάξα ζπλειήθζεζαλ από ηνπο Ρνύξθνπο θαη νδεγήζεθαλ ζηε
Γξάκα, όπνπ θξεκάζζεθαλ ζηα πιαηάληα ηεο Γεκαξρίαο (αξγόηεξα Θεληξηθή Ξιαηεία),
ελώ άιινη νδεγήζεθαλ ζην Ονδνιίβνο θαη ζθνηώζεθαλ κέζα ζηελ απνζήθε ηνπ Θηόξ Φεηά
Κπέε.
Από ηελ Η. Κνλή ηεο Δηθνζηθνίληζζαο , ιίγν πξηλ από ηελ
Δπαλάζηαζε ηνπ 1821, πέξαζε ν Φηιηθόο κε ην όλνκα
Δπάγγεινο, αγλώζηνπ επσλύκνπ, ν νπνίνο επεδίσμε λα
κπήζεη ηνπο κνλαρνύο ζηνπο ζθνπνύο ηεο Φηιηθήο
Δηαηξείαο. Ζ πιεξνθνξία απηή είλαη γλσζηή κόλνλ από
ηνλ θώδηθα ηεο Κνλήο θαη κεηά ηε δεκνζίεπζε λεώηεξσλ
ζηνηρείσλ (π.ρ. ρεηξόγξαθν ηνπ ηεξνκνλάρνπ θαη
ηεξνδηδαζθάινπ Ησάζαθ Βπδαληίνπ (1773-1845), κέινπο
ηεο Φηιηθήο Δηαηξείαο) ζρεηηθά κε ηε δξάζε ηνπ Φηιηθνύ
Δπαγγέινπ Κεμηθνύ ζηελ Καθεδνλία θαη εηδηθόηεξα ζηελ
πεξηνρή ηεο Γξάκαο, Θεζζαινλίθεο, Σαιθηδηθήο, Πεξξώλ,
αθόκα θαη Θσλζηαληηλνύπνιεο, εληζρύεηαη ε άπνςε όηη ν
Φηιηθόο, πνπ επηζθέθζεθε ηε Κνλή ηεο Δηθνζηθνίληζζαο
δελ ήηαλ άιινο από ην γηαηξό Δπάγγειν Κεμηθό ή Κέμε.
Απηόο θαηαγόηαλ από ηελ Ήπεηξν θαη κπήζεθε ζηε Φηιηθή

13. 13
Δηαηξεία από ην Ληθόιαν Ινγάδε θαηά ην έηνο 1820 ζηελ Θσλζηαληηλνύπνιε, όπσο
αλαθέξεηαη ζηνπο πίλαθεο ησλ Φηιηθώλ, πνπ παξαζέηεη ν Φηιήκσλ θαη δηεηέιεζε γηαηξόο
ηνπ Αιή Ξάζα µέρξη ην 1811.
Από κία επηζηνιή ησλ εθόξσλ ηεο Θσλζηαληηλνύπνιεο (12 Ηαλνπαξίνπ 1821) πξνο ηνλ
Αιέμαλδξν ΢ςειάληε πιεξνθνξνύκαζηε όηη ν Δπάγγεινο Κεμηθόο είρε ζηαιεί θαηά ηα
ηέιε Γεθεκβξίνπ 1820 σο απεζηαικέλνο ηεο Φηιηθήο Δηαηξείαο «εηο ηα κεηαμύ ηεο
Καθεδνλίαο θαη Θεζζαιίαο άθξα, όπνπ είλαη αξθεηώλ ρσξίσλ νκνγελείο καο, θαη πόιεσλ,
πάληε αλίδενη ηνπ εζληθνύ θξνλήκαηνο». Δκθαληδόηαλ σο επηθνξηηζκέλνο κε ηε ζπιινγή
ρξεκάησλ, γηα «λα ηππώζεη βηβιία», ελώ ζηελ πξαγκαηηθόηεηα αζρνινύληαλ κε ηε
δηάδνζε ησλ ηδεώλ ηεο Δπαλαζηαηηθήο νξγάλσζεο. Ζ επίζθεςή ηνπ ζηελ Δηθνζηθνίληζζα
πξαγκαηνπνηήζεθε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εγνπκελίαο ηνπ Θσλζηαληίλνπ (1806-1821).
Από ηα ηνπξθηθά αξρεία πξνθύπηεη όηη νη Ρνύξθνη απέζπξαλ ζηξαηησηηθέο δπλάκεηο από ηε
Γξάκα θαη ηηο έζηεηιαλ, γηα λα θαηαζηείινπλ ηελ επαλάζηαζε ζηελ ππόινηπε Διιάδα.
Αθόκε θαη ν ίδηνο ν δηνηθεηήο ηεο Γξάκαο,
Καρκνύη Ξαζάο Γξάκαιεο (Mouhamed Βey )
είρε εγθαηαιείςεη ην ραξέκη ηνπ θαη ηελ
πεξηνπζία ηνπ ζηε Γξάκα θαη εθζηξάηεπζε
θαηά ησλ Διιήλσλ ζηελ Ξεινπόλλεζν. Νη
ζηξαηησηηθέο επηηπρίεο ησλ Διιήλσλ ζηελ
θπξίσο Διιάδα, όηαλ πεξηέξρνληαλ ζε γλώζε
ηνπ ηνπξθηθνύ ζηνηρείνπ ζηε Γξάκα
πξνθαινύζαλ ηξνκεξά αληίπνηλα θαηά ησλ
Διιήλσλ. Ξεξηνξίδνληαλ, όζν ήηαλ δπλαηόλ,
κόλν από ηηο παξεκβάζεηο ησλ Διιήλσλ
πξνθξίησλ θαη κάιηζηα ηνπ Καλαζή θαη
ηνπ Ξαληαδή. Νη δύν απηνί Έιιελεο ήηαλ
πξνζσπηθνί θίινη ηνπ Καρκνύη Ξαζά
Γξάκαιε( γελλεκέλνο ζηε Γξάκα ην 1770) θαη ε παξνπζία ηνπο είρε βαξύηεηα
ζηε ηνπξθηθή δηνίθεζε. Άιισζηε, ε παξάδνζε ζέιεη έλα κέινο ηεο νηθνγέλεηαο Καλαζή
λα ζπγθαηαιέγεηαη ζηελ αθνινπζία ηνπ Γξάκαιε, όηαλ ζηάιζεθε επηθεθαιήο ηεο
ηνπξθηθήο ζηξαηηάο ζηελ Ξεινπόλλεζν ην 1822, πξνθεηκέλνπ λα θαηαπλίμεη ηελ Διιεληθή
Δπαλάζηαζε. Πηελ ίδηα αθνινπζία ηνπ Γξάκαιε θέξνληαη, επίζεο σο κέιε ηεο θαη δύν
άιινη Έιιελεο, ν έλαο από ην Κνλαζηεξάθη κε ην όλνκα Ρνπινύκεο θαη ν άιινο από ην
Βώιαθα κε ην όλνκα Βνδίθεο. Ρόζν κεγάιε εθηίκεζε έηξεθε ν Γξάκαιεο πξνο νξηζκέλεο
ειιεληθέο νηθνγέλεηεο, ώζηε θαηά ην 1822 είρε ζηείιεη ζ΄απηέο, σο έθθξαζε ηεο αγάπεο
ηνπ, ηηο σξαηόηεξεο ειιελνπνύιεο πνπ είρε αηρκαισηίζεη θαηά ηελ εθζηξαηεία ηνπ, ελώ
γηα ην δηθό ηνπ παιάηη ζηε Γξάκα είρε ζηείιεη ηε ζπγαηέξα ηνπ Κάξθνπ Κπόηζαξε,
Αηθαηεξίλε, γλσζηή αξγόηεξα κε ην όλνκα Οόδα σο θπξία επί ησλ ηηκώλ ζηελ απιή ηεο
βαζίιηζζαο Ακαιίαο.
Ν εξεπλεηήο Β. Ξαζραιίδεο αλαθέξεηαη ραξαθηεξηζηηθά ζε κειέηε ηνπ ζηηο πεξηπηώζεηο
ησλ Ρνπινύκε, Βνδίθε θαη Καλαζή, νη νπνίνη απηνκόιεζαλ, ελώ αθνινπζνύζαλ ηνλ
Καρκνύη Αιή Ξαζά Γξάκαιε ζηελ γλσζηή ηνπ εθζηξαηεία ζηελ Ξεινπόλλεζν. Ν
ηειεπηαίνο, κάιηζηα ήηαλ ν γξακκαηηθόο ηνπ Γξάκαιε θαη ιέγεηαη όηη έπαημε δηπιό ξόιν
ζηε κάρε ησλ Γεξβελαθίσλ.
Νη Έιιελεο ηεο Γξάκαο, γηα λα απνθύγνπλ ηελ εθδίθεζε ησλ θαλαηηζκέλσλ ηνύξθσλ,
αλαγθάζζεθαλ λα θαηαθύγνπλ άιινη ζηα βνπλά, άιινη ζηηο µεγάιεο πόιεηο (Πέξξεο,
Θεζζαινλίθε θ.α.), ελώ νξηζµέλνη λεόηεξνη ζηελ επαλαζηαηεµέλε Διιάδα, όπσο ν Γήµνο
Ληθνιάνπ πνπ έδξαζε εξστθά ζε πνιιέο µάρεο θαηά ησλ Ρνύξθσλ. Κόλν ιίγνη Έιιελεο
παξέµεηλαλ ζηελ πόιε, όζνη είραλ θπξίσο θηιηθνύο δεζµνύο µε ηελ νηθνγέλεηα Γξάµαιε.
Ρα πεξηζζόηεξα ειιεληθά εξγαζηήξηα θαη θαηαζηήµαηα είραλ θιείζεη, ελώ άιια είραλ

14. 14
θαηαιεθζεί από ηνπο Ρνύξθνπο. Έηζη, ε αγνξά ηεο πόιεο λεθξώζεθε εληειώο. Γηα ην
ιόγν απηό, αλαγθάζζεθε ε Κεηξόπνιε λα µεηαθέξεη ηελ έδξα ηεο θαηά ην έηνο 1825
ζηελ Αιηζηξάηε, όπνπ ππήξρε ηόηε πνιπάξηζµν ειιεληθό ζηνηρείν.
«Ρεο Ονύκειεο νη κπέεδεο θαη ηνπ Κσξηά νη ιεβέληεο,
Πην Ληεξβελάθη θείηνληαη θνξκηά δίρσο θεθάιηα.
Πηξώκα έρνπλε ηε καύξε γε, πξνζθέθαιν κηα πέηξα
θαη η' από πάλσ ζθέπαζκα ηνπ θεγγαξηνύ ηε ιάκςε.
Θη έλα πνπιάθη επέξαζε θαη ην μαλαξσηνύλε
"Ξνπιί, πώο πάεη ν πόιεκνο, ην θιέθηηθν ηνπθέθη;"
"Κπξνζηά πάεη ν Ληθεηαξάο, πίζσ ν Θνινθνηξώλεο
θαη παξαπίζσ νη Έιιελεο κε ηα ζπαζηά ηα ρέξηα"»
Νη Γξακηλνί αγσληζηέο θαηά ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1821
Όηαλ ην 1821 ν Διιεληζκόο μεζεθώζεθε ζε δηάθνξα ζεκεία
ηεο Βαιθαληθήο ρεξζνλήζνπ, νη εγγελείο δπζθνιίεο ζηελ
πεξηνρή ηεο Αλαηνιηθήο Καθεδνλίαο (π.ρ. ύπαξμε κεγάισλ
Ρνπξθηθώλ δπλάκεσλ) δελ επλννύζαλ ηηο εδώ επαλαζηαηηθέο
θηλήζεηο. Κνινλόηη ε Γξάκα απνηεινύζε ζηξαηησηηθό θέληξν
ησλ Νζσκαλώλ ζηε λόηηα Βαιθαληθή., νη θάηνηθνί ηεο,
κεηαθηλήζεθαλ ζε άιιεο πεξηνρέο θαη ζπκκεηείραλ ελεξγά
ζηελ απνηίλαμε ηνπ Ρνπξθηθνύ δπγνύ.
Ρν θνκκάηη απηό ηεο ηζηνξίαο ηνπ ηόπνπ καο δελ έρεη
αλαδεηρζεί επαξθώο θαη ειάρηζηα γλσξίδνπκε γηα ηνπο
αγσληζηέο εθείλνπο θαη ηελ δξάζε ηνπο. Ωο ειάρηζην θόξν
ηηκήο ζηνπο ηαπεηλνύο απηνύο ήξσεο ηεο απειεπζέξσζεο ,
νθείινπκε λα αλαθέξνπκε ηηο αθόινπζεο πεξηπηώζεηο
Γξακηλώλ αγσληζηώλ πνπ καο είλαη γλσζηέο κέρξη ζήκεξα.
Η καταςτροφι του Δράμαλθ ςτα Δερβενάκια

15. 15
 Ν Δήκνο ΜΘΙΟΚΑΟΤ γελλήζεθε ζηα ηέιε ηνπ 18νπ αηώλα ζηε Γξάκα. Ππκκεηείρε
καδί κε άιινπο ζπκπνιίηεο θαη ζπγγελείο ηνπ ζηηο επαλαζηαηηθέο ελέξγεηεο
ηεο Καθεδνλίαο (όπσο αλέδεημε κέζα από αξρεηαθή έξεπλα ν ζπκπνιίηεο καο Β.
Ξαζραιίδεο). Κεηά ηελ απνηπρία ησλ επαλαζηαηώλ εθεί, κεηέβε ζηε λόηηα Διιάδα
ζε βνήζεηα ησλ επαλαζηαηεκέλσλ ζπκπαηξησηώλ ηνπ. Ζ ζπκκεηνρή ηνπ Ληθνιάνπ
ζηνλ επαλαζηαηηθό αγώλα βεβαηώλεηαη θαη κε ζρεηηθό πηζηνπνηεηηθό (24.12.1843)
πνπ ππνγξάθoπλ, έρνληαο ηδία αληίιεςε ησλ γεγνλόησλ, ν Ππληαγκαηάξρεο
Ληθήηαο Πηακαηειόπνπινο (Ληθεηαξάο) , ν Πηξαηεγόο Σαηδερξήζηνο θαη ν
Αμησκαηηθόο ηεο Σσξνθπιαθήο Θσλζηαληίλνο Βιαρόπνπινο. Ν Ληθνιάνπ, όπσο
πξνθύπηεη από ην αλσηέξσ πηζηνπνηεηηθό, ππεξέηεζε από ην 1821 κέρξη ην 1829
σο ζηξαηηώηεο θαη εηθνζηπέληαξρνο (= πνιεκηθόο αμησκαηηθόο), πνιέκεζε ζηελ
Θήβα, ζηελ Λαύπαθην θ.α. θαη επέδεημε γελλαηόηεηα θαη αλδξεία. Ν ίδηνο ν
Γξακηλόο αγσληζηήο αλαθέξεη πσο "όηε ε Διιάο ύςσζε ζεκαίαλ θαηά ησλ
Ρνύξθσλ, κεζ΄ άιισλ ζπκπνιηηώλ κνπ, έηξεμακελ εηο βνήζεηα ηεο". Κεηά ηε ιήμε
ηεο επαλάζηαζεο εγθαηαζηάζεθε ζηελ ειεύζεξε Διιάδα θαη όπσο άιινη αγσληζηέο
αληηκεηώπηδε δπζθνιίεο αθόκε θαη γηα ηε ζπληήξεζε ηεο πνιπκεινύο νηθνγέλεηάο
ηνπ.
 Ν Δεκήηξηνο ΔΡΑΛΑΚΗ΢ γελλεκέλνο ζηελ Γξάκα ζηα ηέιε ηνπ 18νπ αηώλα ,
ζπκκεηείρε αξρηθά ζηηο επαλαζηαηηθέο εμεγέξζεηο ζηελ πεξηνρή ηεο Καθεδνλίαο. Ρν
1823 ηέζεθε επηθεθαιήο εθζηξαηεπηηθνύ ζώκαηνο (Καθεδόλσλ θπξίσο) , ην νπνίν
εμεζηξάηεπζε ζηελ Θξήηε θαη ελώζεθε κε ηνπηθνύο επαλαζηάηεο . Πηηο 11
Γεθεκβξίνπ ηνπ 1823, νη 2.000 άλδξεο ππό ηελ αξρεγία ηνπ Γεκεηξίνπ Γξάκαιε
επερείξεζαλ λα θαηαιάβνπλ ην νξκεηήξην ηνπ θάζηξνπ ηεο Γξακβνύζαο Σαλίσλ,
αιιά έγηλαλ αληηιεπηνί από ηελ Νζσκαληθή θξνπξά. Έηζη, ε επηρείξεζε απέηπρε.
Πηε ζπλέρεηα, ν Γεκήηξηνο Γξάκαιεο εγθαηαζηάζεθε ζην
ειεύζεξν Διιεληθό θξάηνο θαη παξέκεηλε σο αμησκαηηθόο ζηνλ
ηαθηηθό ζηξαηό. Δθεί έιαβε θαη επηζήκσο ην επώλπκν
"Γξάκαιεο", δεισηηθό ηεο θαηαγσγήο ηνπ. Ν Γεκήηξηνο
Γξάκαιεο έθηαζε έσο ην βαζκό ηνπ Ραγκαηάξρε, ελώ ην 1836
ηηκήζεθε κε αξηζηείν από ηνλ Βαζηιέα Όζσλα γηα ηελ
πξνζθνξά ηνπ ζηελ παηξίδα.
 Ν Μηθόιανο ΔΡΑΛΑΚΗ΢ γελλεκέλνο ζηε Γξάκα ζηα ηέιε ηνπ
18νπ αηώλα, ζπκκεηείρε κε ην ζηξαηησηηθό ηνπ ζώκα ζηηο
κάρεο ηνπ 1821 ζηελ Θεληξηθή Καθεδνλία ππό ηνλ Δκκαλνπήι
Ξαπά. Θαηά ηελ πνιεκηθή ηνπ δξάζε ηξαπκαηίζηεθε αξθεηέο
θνξέο. Πηε ζπλέρεηα, εγθαηαζηάζεθε ζην Λαύπιην θαη κεηά ηε
δεκηνπξγία ηνπ ηαθηηθνύ ζηξαηνύ, θαηαηάρηεθε ζηε Β΄ ηάμε
ππαμησκαηηθώλ. Δθεί έιαβε θαη επηζήκσο ην επώλπκν
"Γξάκαιεο", δεισηηθό ηεο θαηαγσγήο ηνπ. Δπί Ησάλλε
Θαπνδίζηξηα (1828 - 1831) πξνήρζε ζε αμησκαηηθό.
 Κηα αμηνζεκείσηε πεξίπησζε αγσληζηή πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ ηνπηθή ηζηνξία ηεο
επξύηεξεο πεξηνρήο ηεο Γξάκαο ήηαλ ν Μηθνηζάξαο.
Ν Λίθνο Ρζάξαο, ν νπνίνο έγηλε γλσζηόο κε ην πξνζσλύκην θαπεηάλ Ληθνηζάξαο,
γελλήζεθε ην 1768 ζην ρσξηό Γηαλλσηά, ζηηο πιαγηέο ηνπ Νιύκπνπ θαη παηέξαο
ηνπ ήηαλ ν θιεθηαξκαηνιόο, Ξάλνο Ρζάξαο, ηνλ νπνίν δηαδέρζεθε ζηε αξρεγία ηνπ
αξκαηνιηθηνύ ηνπ Βιαρνιίβαδνπ, όηαλ ήηαλ 18 ρξνλώλ. Γηαθξίζεθε γηα ηε
θηινηηκία, ηελ αθηινρξεκαηία θαη ηα ζσκαηηθά ηνπ ραξίζκαηα. Απέδεημε ηα εγεηηθά
ηνπ πξνζόληα , όηαλ μεζήθσζε ηελ πεξηνρή ηνπ Νιύκπνπ, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ
Οσζνηνπξθηθνύ πνιέκνπ ηε πεξίνδν 1792 κε 1794, ελαληίνλ ησλ παζάδσλ
ηεο Καθεδνλίαο. Αθόκα θαη ν ηζηνξηθόο Θαζνκνύιεο αλαθέξεη όηη ν Ληθνηζάξαο
Ρν αξηζηείν ηνπ
Γεκεηξίνπ
Γξάκαιε

16. 16
είρε επαθέο κε ηνλ Έιιελα λαύαξρν ηνπ ξσζηθνύ λαπηηθνύ, Ιάκπξν Θαηζώλε, γηα
παξάιιεια ρηππήκαηα από ζηεξηά θαη
ζάιαζζα ζηελ επξύηεξε πεξηνρή ηνπ
Νιύκπνπ θαη ηεο Καθεδνλίαο. Ρν 1804
έιαβε κέξνο ζηελ Δπαλάζηαζε
ηεο Πεξβίαο κε δύλακε 550 αλδξώλ.
Ρνλ Ηνύλην ηνπ 1807, ν Οώζνο λαύαξρνο
Γεκήηξηνο Πηληάβηλ ηνλ θάιεζε
ζηελ Ρέλεδν θαη ηνπ πξόηεηλε
ζπλεξγαζία θαηά ησλ Ρνύξθσλ.
Αθνινύζσο , πέξαζε κε ην ζηξαηησηηθό
ηνπ ζώκα ην Πηξπκόλα θαη λίθεζε ηνπο
Ρνύξθνπο ζην (Άλσ) Λεπξνθόπη ηεο Βνπιγαξίαο θαη ζην Κειέληθν ηεο
βνξεηναλαηνιηθήο Καθεδνλίαο. Ωζηόζν, θάησ από ηελ πίεζε ησλ Ρνύξθσλ
αλαγθάζζεθε λα ππνρσξήζεη ζηε Είρλε θαη από εθεί δηαζπώληαο ηνλ ηνπξθηθό
θινηό, λα θζάζεη ζηε γέθπξα ηνπ Αγγίηε πνηακνύ, θαηαιήγσληαο ζην Ξξάβη
(Διεπζεξνύπνιε Θαβάιαο). Ν Ηζκαήι κπέεο, παζάο ησλ
Πεξξώλ, θηλήζεθε ελαληίνλ ηνπ κε 8.000 ζηξαηηώηεο. Ν
Ληθνηζάξαο δηέζεηε κόιηο 400 Έιιελεο από ηνλ Όιπκπν θαη
κεξηθνύο πνπ ζηξαηνιόγεζε θνληά ζην Πηξπκόλα, ελώ καδί
ηνπ είραλ ζπληαρζεί θαη 120 εκπεηξνπόιεκνη Αιβαλνί. Ν
Ηζκαήι κπέεο ηνπο πνιηνξθνύζε γηα 3 κέξεο, ώζπνπ ν
"Αεηόο ηνπ Νιύκπνπ", όπσο ηνλ αλέθεξε ελίνηε ν Ληθόιανο
Θαζνκνύιεο, επερείξεζε έμνδν από ην ζηξαηόπεδν ηνπ κέζα
από ηηο ηνπξθηθέο γξακκέο. Ζ έμνδνο ήηαλ επηηπρήο, αιιά
κε ηξνκεξέο απώιεηεο. Απέκεηλαλ κόλν 60 Έιιελεο
καρεηέο, νη νπνίνη πέξαζαλ ζην Άγην Όξνο, κεηά
ζηε Πθηάζν θαη έπεηηα ζηνλ Όιπκπν.
Ζ δξάζε ηνπ Ληθνηζάξα ζπλερίζηεθε, ηόζν ζηε ζηεξηά όζν θαη ζηε ζάιαζζα. Έγηλε
ππαξρεγόο ζηνλ πεηξαηηθό ζηόιν ηνπ Πηαζά θαη πέηπρε θαίξηα πιήγκαηα θαηά ηνπ
ηνπξθηθνύ ζηόινπ ζηε Καθεδνλία θαη ζηελ Δύβνηα. . Ζ κνίξα ηνπ δελ ήζειε λα
πάξεη κέξνο ζηνλ Απειεπζεξσηηθό Αγώλα ηνπ 1821, θαζώο ηξαπκαηίζηεθε
ζαλάζηκα από ππξνβνιηζκό Ρνύξθσλ ζηελ παξαιία θνληά ζην Ιηηόρσξν,
ηνλ Ηνύιην ηνπ 1807, ιίγν κεηά ηε λίθε ηνπ επί ηζρπξήο δύλακεο Ρνπξθαιβαλώλ
ζηηο αθηέο ηεο πόιεο . Ξέζαλε ζην πινίν ηνπ θαη κεηαθέξζεθε ζηε Πθηάζν, θνληά
ζηε Κνλή ηεο Δπαγγειίζηξηαο, όπνπ ππάξρεη θαη ην ιεγόκελν «Οέκα ηνπ
Ληθνηζάξα». Ρν όλνκά ηνπ δόζεθε ζην ρσξηό «Ληθνηζάξαο», ζεκεξηλό Γεκνηηθό
Γηακέξηζκα ηνπ Γήκνπ Γξάκαο, κε 309 θαηνίθνπο, ζύκθσλα
κε ηελ απνγξαθή ηνπ 2001.
Ρν δεκνηηθό ηξαγνύδη πνπ θαηέγξαςε ηελ εξσηθή έμνδν ηνπ
Ληθνηζάξα ζην Ξξάβη:
"Ο Μηθνηζάξαο πνιεκά κε ηξία βηιαέηηα,
ηε Ζίρλα θαη ην Υάληαθα, ην έξεκν ην Πξάβη.
Σξεηο κέξεο θάκεη πόιεκν, ηξεηο κέξεο θαη ηξεηο λύρηεο.
Υηόλ'έηξωγαλ, ρηόλ'έπηλαλ, θαη ηε θωηηά βαζηνύζαλ.
Σα παιηθάξηα θώλαμε ζηηο ηέζζεξηο ν Μίθνο
-Αθνύζηε, παιηθάξηα κνπ, νιίγα θαη αληξεηωκέλα,
ζίδεξν βάιηε ζηελ θαξδηά θαη ράιθωκα ζηα ζηήζε.
Αύξην πόιεκν θαθόλ έρνκελ κε ηνπο Σνύξθνπο.
Αύξην λα παηήζνπκε, λα πάξνπκε ην Πξάβη.
Σν δξόκν πήξαλ ζύληαρα θη έθζαζαλ ζην γηνθύξη.
Ο Μίθνο κε ην δακαζθί ηνλ άιπζό ηνπ θόθηεη.
Φεύγνπλ νη Σνύξθνη ζαλ ηξαγηά, πίζω ην Πξάβη αθήλνπλ."
Ο κανάςιμοσ τραυματιςμόσ
του Καπετάν Νικοτςάρα

17. 17
Ρα Νζσκαληθά κλεκεία ζηε Γξάκα
 Εζθί Σδακί
Ζ Γξάκα είλαη από ηηο βνξεηνειιαδηθέο πόιεηο πνπ έρεη ηελ ηύρε λα δηαζώδεη –έζησ θαη
απνζπαζκαηηθά– αξθεηά θηίζκαηα, ζξεζθεπηηθά, θαη θνζκηθά (ηδησηηθά αιιά θαη δεκόζηαο
αλαθνξάο) από ηελ νζσκαληθή πεξίνδν ηεο ηζηνξίαο ηεο. Ρν παιαηόηεξν νζσκαληθό
ηέκελνο ζηε Βαιθαληθή ζύκθσλα κε ηε καξηπξία ηνπ Ρνύξθνπ πεξηεγεηή Δβιηγηά
Ρζειεκπή πνπ επηζθέθηεθε ηε
Γξάκα ην 1667 είλαη ην Δζθί Ρδακί,
παιηό ηδακί δειαδή. Ζ πεξηγξαθή
ηεο ζέζεο ηνπ ηεκέλνπο, πνπ
παξαζέηεη, δελ αθήλεη ακθηβνιίεο
γηα ηελ ηαύηηζε ηνπ ζεκεξηλνύ λανύ
ηνπ Αγίνπ Ληθνιάνπ κε ην Δζθί
Ρδακί. Νη δηαζέζηκεο ηζηνξηθέο πεγέο
νδεγνύλ ζηε ρξνλνιόγεζε ηνπ
ηεκέλνπο είηε ζηα ρξόληα ηνπ
ζνπιηάλνπ Βαγηαδίη ηνπ Β΄ (1520-
1566) είηε αθόκε παιαηόηεξα –πνπ θαίλεηαη θαη πηζαλόηεξν, εζηηάδνληαο ζηε γιώζζα ηεο
αξρηηεθηνληθήο– ζηελ πεξίνδν ηνπ ζνπιηάλνπ Βαγηαδίη ηνπ Α΄ (1389-1402). Απνηέιεζε
πξόηππν γηα ηα ηεκέλε ηεο Γξάκαο πνπ ρηίζηεθαλ ζηε ζπλέρεηα ιόγσ ηνπ κεγέζνπο ηνπ
θαη θπξίσο ηνπ ραξαθηήξα ηνπ σο ζνπιηαληθνύ θαζηδξύκαηνο. Ωο πξνο ηα αξρηηεθηνληθά
ηνπ ηεκέλνπο ην Δζθί Ρδακί θαηαηάζζεηαη ζηνλ ηξίην ηύπν ησλ νζσκαληθώλ ηεκελώλ, ζηα
νπνία ν θεληξηθόο ρώξνο δηαηξείηαη κε ηε κεζνιάβεζε δύν ζηεξηγκάησλ ζην πνιύ
επξύηεξν αλαηνιηθό ηκήκα, πνπ θαιύπηεηαη κε κεγάιν ζόιν, εδξαδόκελν ζε ζθαηξηθά
ηξίγσλα ή εκηρώληα, όπσο ζηελ πεξίπησζή καο, θαη ζην δπηηθό, πνπ θέξεη ηδηαίηεξεο
θαιύςεηο ζηα επηκέξνπο ηνπ δηακεξίζκαηα. Κεηά ηελ Απειεπζέξσζε ηεο πόιεο ην 1913,
έπξεπε λα απνθαζηζηεί ε κειινληηθή ρξήζε ηνπ θηίζκαηνο. Ρνπηθνί άξρνληεο θαη Δθθιεζία
αληηκάρνληαλ. Δπηθξάηεζε ε Δθθιεζία θαη ην Δζθί Ρδακί κεηαηξάπεθε κεηά ην 1924 ζην
λαό ηνπ Αγίνπ Ληθνιάνπ θαη έθηνηε ιεηηνπξγεί σο ρξηζηηαληθόο λαόο. Ρηο ηειεπηαίεο
δεθαεηίεο έγηλαλ κεηαηξνπέο θαη πξνζζήθεο ζην θηίζκα. Ρν 1970 πξνζηέζεθαλ θόγρεο
ζηνλ αλαηνιηθό ηνίρν θαη ην 1991 ν λαόο ηνηρνγξαθήζεθε. Ξνιύ πην ζνβαξή ήηαλ ε
πξνζζήθε ην 1967 ζηε δπηηθή πιεπξά ηνπ θηίζκαηνο ηεο δηώξνθεο εμσηεξηθήο ζηνάο κε
ηα δύν θσδσλνζηάζηα.
 ΢αληηξβάλ Σδακί
Πην θέληξν ηεο πόιεο,
παξαπιεύξσο ηνπ θηεξίνπ ηνπ ΗΘΑ
δηαζώδεηαη ζε θαθή θαηάζηαζε
κνπζνπικαληθό ηέκελνο, γλσζηό
ζηε βηβιηνγξαθία θπξίσο σο
Θνπξζνπλινύ , αιιά θαη σο
Παδξηβάλ Ρδακί, πνπ είλαη θαη ην
νξζόηεξν. Από ην αξρηθό θηίζκα
δηαηεξνύληαη κόλν νη εμσηεξηθνί

18. 18
ηνπ ηνίρνη θαη ε βάζε ηνπ κηλαξέ. Πήκεξα ην θηίζκα είλαη αζθεπέο. Ιηζαλάγιπθε
θηεηνξηθή επηγξαθή ζηε βόξεηα πιεπξά θαη άλσζελ ηεο εηζόδνπ αλαθέξεη σο έηνο
αλαθαίληζήο ηνπ ην 1806/1807. Ξαιαηόηεξε θάζε πξνδίδεη ε βάζε ηνπ κηλαξέ, πνπ νδεγεί
ζηε ρξνλνιόγεζε ηνπ αξρηθνύ ηεκέλνπο αθόκε θαη ζην β΄ κηζό ηνπ 15νπ αηώλα. Ρν
ελδηαθέξνλ ηνπ ηεκέλνπο εζηηάδεηαη ζηελ ύπαξμε ηνπ απνρξσκαηηζκέλνπ ζε κεγάιν
βαζκό ζήκεξα ηνηρνγξαθηθνύ ζπλόινπ ζηε βόξεηα πιεπξά, κε ηε δηπιή απόδνζε κηαο
πνιηηείαο πνπ, όπσο ππνζηεξίρηεθε, πηζαλώο απνδίδεη ηε Γξάκα. Ρν θηίζκα ζπλδέεηαη,
επίζεο, άκεζα κε ηε λεώηεξε ηζηνξία ηεο πόιεο, θαζώο από ην 1927 θαη γηα δεθαεηίεο
απνηέιεζε ην ρώξν έθδνζεο ηεο ηνπηθήο εθεκεξίδαο
«Θάξξνο». Ρν 1981 δηαθόπεθε ε έθδνζε ηεο
καθξνβηόηαηεο γηα ηα δεδνκέλα ηνπ επαξρηαθνύ ηύπνπ
εθεκεξίδαο, ην θηήξην πεξηέπεζε ζε αρξεζία θαη
επηρεηξήζεθε ε άκεζε θαηεδάθηζή ηνπ. Ξαξελέβεζαλ
νη αξκόδηνη θνξείο, ε θαηαζηξνθή απεηξάπε. Ρν 2012
αγνξάζηεθε από ηελ εηαηξεία Raycap πνπ αλέιαβε λα
κεηαηξέςεη ην κνλαδηθήο ηζηνξηθήο αμίαο κλεκείν ζε
ρώξν πνιηηηζκνύ. Νη εξγαζίεο απνθαηάζηαζεο ηνπ κλεκείνπ θαη ε ζπληήξεζε ηνπ
δσγξαθηθνύ ηνπ δηάθνζκνπ δηήξθεζαλ 3 νιόθιεξα ρξόληα, από ην 2015 έσο ην 2018.
 Αξάπ Σδακί
Πην θέληξν ηεο πόιεο, θνληά ζηελ
Ξιαηεία Γηθαζηεξίσλ, βξίζθεηαη
ηέκελνο κε ηελ νλνκαζία Αξάπ Ρδακί.
Δίλαη νκνηόηππν ησλ ππνινίπσλ, θέξεη
εζσηεξηθά θαη εμσηεξηθά ζηεξίγκαηα
θαη ρσξίδεηαη –όπσο αξρηθά θαη ην Δζθί
Ρδακί– ζε ηξία ηκήκαηα· ζηνλ θπξίσο
ρώξν, ζηελ εζσηεξηθή ζηνά κε ηνλ
ππεξθείκελό ηεο όξνθν θαη ζηελ
ηξηκεξή εμσηεξηθή ζηνά ζηα δπηηθά.
Σξνλνινγείηαη ζην β΄ κηζό ηνπ 19νπ
αηώλα θαη έρεη ειάρηζηεο αιινηώζεηο
ηεο αξρηθήο ηνπ κνξθήο. Κεηά ηελ Απειεπζέξσζε, θαη ζπγθεθξηκέλα ην 1922, ην θηίζκα
αγνξάζηεθε από ηδηώηεο θαη ζηέγαζε γηα θάπνηα ρξόληα ην Ωδείν ηεο πόιεο, ελώ πξηλ ηνλ
Β΄ Ξαγθόζκην Ξόιεκν ιεηηνύξγεζε σο απνζήθε μπιεία. Ξξν ηξηαθνληαπεληαεηίαο πέξαζε
ζηε δηθαηνδνζία ηνπ Γήκνπ, ραξαθηεξίζηεθε σο δηαηεξεηέν κλεκείν θαη έθηνηε πεξηκέλεη
ηελ αμηνπνίεζή ηνπ. Ρν ηέκελνο πξννξίδεηαη γηα Ξηλαθνζήθε θαη δηαηεξείηαη ζε ζρεηηθά
θαιή θαηάζηαζε.
 Ινπξζνύκ Σδακί
Ν ζεκεξηλόο λαόο ηεο Αγίαο Ρξηάδαο θηίζηεθε σο
νζσκαληθό ηέκελνο κε ηελ νλνκαζία Θνπξζνύκ
Ρδακί, ζε έλαλ από ηνπο βόξεηνπο καραιάδεο ηεο
πόιεο, ζην ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 19νπ αηώλα,

19. 19
όηαλ ε Γξάκα γλώξηζε κηα αμηνζεκείσηε άλζεζε. Ρν Θνπξζνύκ Ρδακί εηθάδνπκε όηη ήηαλ
νκνηόηππν ζηνλ ππξήλα ηνπ κε ην Δζθί Ρδακί θαη δηαηξείην ζηνλ θπξίσο ρώξν ζε δύν
ηκήκαηα κέζσ δεύγνπο θηόλσλ. Κεηά ηελ Απειεπζέξσζε ηεο πόιεο, ην θηίζκα απνηέιεζε
ην 1923 θαηάιπκα γηα ηνπο πξόζθπγεο θαη ακέζσο κεηά, πηζαλόλ ην 1925, πξνζηέζεθαλ
θόγρεο ζηελ αλαηνιηθή πιεπξά πνπ άιιαμαλ ηνλ πξνζαλαηνιηζκό ηνπ θηίζκαηνο θαη ην
κεηέηξεςαλ ζε ρξηζηηαληθό λαό. Αθνινύζσο, ην 1954 πξνζηέζεθε ην θσδσλνζηάζην θαη
ην 1968 άιιαμε ξηδηθά ε αξρηθή αλσδνκή. Ππγθεθξηκέλα, ηε ζέζε ηνπ αξρηθνύ ηξνύινπ
θαηέιαβε λένο, νπιηζκέλνπ ζθπξνδέκαηνο ζην κέζν ηζηκεληέληαο πιάθαο πνπ εδξάδεηαη ζε
ηέζζεξα ππνζηπιώκαηα, θαη δεκηνπξγήζεθε άθνκςν ππεξών. Δμσηεξηθά, επηπρώο
δηαηεξήζεθε αλεπίρξηζηε ε αξρηθή ηνηρνδνκία, κε ηελ επηθάιπςε κε πιαθαξέο πέηξεο,
γεγνλόο πνπ καο επηηξέπεη λα ζπλδέζνπκε ηε ζπγθεθξηκέλε θαηαζθεπαζηηθή πξαθηηθή κε
απηήλ άιισλ θηηζκάησλ ηεο πόιεο.
Δλδεηθηηθή Βηβιηνγξαθία
 Αγαζαγγέινπ, µεηξνπνιίηνπ Γξάµαο: Δηθνζηθνίληζζα Ξαγγαίνπ Αλαη.
Καθεδνλίαο. Γξάµα 1915.
 Βαθαινπνύινπ, Απ.: Ηζηνξία ηεο Καθεδνλίαο 1354-1833. Θεζζαινλίθε
1969.
 Βαζδξαβέιιε, Ησ.: Ηζηνξηθά Αξρεία Καθεδνλίαο Α: Αξρείνλ Θεζζαινλίθεο (1695-
1912) Θεζ/λίθε 1952.
 Κέξηδηνπ, Θσλ.: Κλεµεία Καθεδνληθήο ηζηνξίαο. Θεζ/λίθεο 1947.
 Ξαζραιίδε, Βαζ.: Ζ ζπµβνιή ηεο Γξάµαο εηο ηελ Δζλεγεξζίαλ ηνπ
1821. Ξεξ. "ΓΟΑΚΗΛΑ ΛΔΑ" η.29 (Καξηίνπ-Απξηιίνπ 1971)
18-19.
 Ξαζραιίδε, Βαζ.: Ν θηιηθόο Δπάγγεινο Κεμηθόο. Ξεξ . "Καθεδνληθό
Ζµεξνιόγην" Πθελδόλε, έηνπο 1976, ζζ. 336-338, όπνπ
θαη άιιε βηβιηνγξαθία.
 Ξαζραιίδε, Βαζ.: Ζ Κνλή ηεο Δηθνζηθνηλίζζεο θαηά ηελ πεξίνδν
1770-1829. Ξεξ . «Καθεδ. Ζµεξνιόγην» Πθελδόλε , έηνπο
1977, ζζ. 317-320.
 Ξαζραιίδε, Βαζ.: Γήµνο Ληθνιάνπ. Δλαο αγσληζηήο ηνπ 1821 από ηε
Γξάµα. Δθεµεξίδα "Ξξσηλόο Ρύπνο" Γξάκαο ηεο 11.5.1983.
 Cousinezy Κ.Δ.: Voyage dans La Macodoine. Ρόµνη A-B.Paris 1831.

20. 20
 Ζ Γξάκα θαη ε ηζηνξία ηεο : Ζ επνρή ηεο Ρνπξθνθξαηίαο
https://www.qsl.net/sz7drm/istoria%20dramas.pdf
 Δπηζηεκνληθό Δθπαηδεπηηθό Ξεξηνδηθό «eθπ@ηδεπηηθόο θύθινο» : «Ζ Γξάκα κέζα
από ηα ελαπνκείλαληα ζξεζθεπηηθά θηίζκαηα ηεο νζσκαληθήο πεξηόδνπ»
https://journal.educircle.gr/images/teuxos/2015/teuxos1/12.pdf
 Δηαηξεία Γξακηλώλ Κειεηώλ : «Νη αγώλεο ησλ Διιήλσλ ζηελ πεξηνρή Γξάκαο θαηά
ηελ ηνπξθνθξαηία»
http://eteriadraminonmeleton.blogspot.com/2012/10/blog-post.html
 Δηαηξεία Καθεδνληθώλ Ππνπδώλ : «Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ απειεπζεξσηηθώλ
αγώλσλ ησλ Διιήλσλ ηεο Καθεδνλίαο από ηε κεγάιε Διιεληθή Δπαλάζηαζε ηνπ
1821 σο ηελ απειεπζέξσζε ηεο»
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/view/5652/53
91ηεο Ρνπξθνθξαηίαο
 Γξάκα: «Ζ επνρή ηεο Ρνπξθνθξαηίαο»
https://www.visit-drama.com/i-poli-mas/istoria/i-epochi-tis-toyrkokratias/
 Γξάκα: Νζσκαληθνί ρξόλνη θαη Διιεληθή Δπαλάζηαζε / Καθεδνληθόο Αγώλαο θαη
δξάζε ηνπ Κεηξνπνιίηε Γξάκαο Σξπζνζηόκνπ
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CF%81%CE%AC%CE%BC%CE%B1_(%CF%80
%CF%8C%CE%BB%CE%B7)
 Ζ ζπκβνιή ηεο Γξάκαο ζηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1821
https://www.dramini.gr/i-symvoli-tis-dramas-stin-epanastasi-tou-1821/
 Γξακηλνί αγσληζηέο ζηελ επαλάζηαζε ηνπ 1821
http://ydrama2009.blogspot.com/2013/09/1821.html
 Ληθνηζάξαο ( Λίθνο Ρζάξαο) (1768 - 1807): ν αξκαηνιόο ηνπ Νιύκπνπ
https://destanea.com/dimos-dramas-main/istoria-dimou-dramas/item/23-1768-1807
Επιμζλεια
Αργυρι Αςκονίτθ ΠΕ02
Κωνςταντίνου Θεοδώρα ΠΕ 03