αρχαία ελληνική γλώσσα, α γυμνασίου, 1η ενότητα

1. ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΓΛΩΣΣΑ
Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
1Η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

2. Περίοδοι ιστορίας ελληνικής γλώσσας
1. Αρχαία
περίοδος:
Πρωτοελληνική
περίοδος (5000 -
2000 πΧ)
Διαλεκτική
περίοδος (2000 –
323 πΧ)
2. Περίοδος της
αλεξανδρινής κοινής
(323πΧ -330μΧ)
3. Μεσαιωνική
περίοδος (330 -1453
μΧ)
4. Νεοελληνική
περίοδος (1453 –
μέχρι σήμερα)

3. Η καταγωγή του ελληνικού
αλφαβήτου
◦ Η αρχαία ελληνική παράδοση απέδιδε την εύρεση του αλφαβήτου σε
διάφορα μυθικά πρόσωπα: στον Παλαμήδη, στον Προμηθέα, στον Ορφέα,
στο Λίνο, στο Μουσαίο και σε άλλους.
◦ Η σύγχρονη έρευνα θεωρεί πρότυπο του ελληνικού αλφαβήτου το φοινικικό
ή το βορειοσημιτικό αλφάβητο. Έτσι, η γραμμική Β αντικαθίσταται από τη
φοινικική γραφή, που μεταδόθηκε από τους Φοίνικες σε διαφορετικά
χρονικά διαστήματα
◦ Το φοινικικό αλφάβητο ήταν συμφωνογραφικό αποτελούμενο από 21
συλλαβογράμματα
◦ Οι Έλληνες το μετέτρεψαν σε φωνολογικό

4. ◦ Δημιουργήθηκαν διαφορετικοί τρόποι γραφής του φοινικικού
αλφαβήτου
◦ Τελικά επικράτησε το ιωνικό αλφάβητο της Μιλήτου με 24 γράμματα
◦ Οι Αθηναίοι υιοθέτησαν το ιωνικό αλφάβητο το 403 πΧ με το ψήφισμα
του Αρχίνου, όταν επώνυμος άρχοντας ήταν ο Ευκλείδης
◦ Σταδιακά καθιερώνεται ως πανελλήνιο αλφάβητο και κληροδοτείται στο
ελληνικό έθνος.

5. Γνωρίσματα αρχαίας ελληνικής
◦ Πιο συνθετική. Λόγος υποταγμένος.
Ύπαρξη πολλών δευτερευουσών προτάσεων
Πολλοί σύνδεσμοι
Έντονη παρουσία της μετοχής και του
απαρεμφάτου
Χρήση μονολεκτικών τύπων
Μακροπερίοδος λόγος, άρα πυκνός,
σύνθετος, δυσκολονόητος
Γνωρίσματα νέας ελληνικής
◦ Πιο αναλυτική. Λόγος παρατακτικός.
Ύπαρξη πολλών ανεξάρτητων – κύριων
προτάσεων
Λίγοι σύνδεσμοι
Έντονη παρουσία ρημάτων
Χρήση περιφράσεων
Μικροπερίοδος λόγος, άρα απλός,
ευκολονόητος, ζωντανός

6. Να εντοπίσετε τις ομοιότητες της νέας ελληνικής γλώσσας
με την αρχαία ελληνική μέσα από τα παρακάτω δείγματα
κειμένων:
Ομήρου Οδύσσεια, α στ. 1-3 (8ος αι πΧ)
◦ ῎Ανδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον,
ὃς μάλα πολλὰ
πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον
ἔπερσε·
πολλῶν δ᾽ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεακαὶ νόον
ἔγνω,…
Ξενοφώντος, Κύρου Ανάβασις, ΙΙ, 4-5 (4ος αι
πΧ)
◦ ταῦτα ἀκούσαντες οἱ στρατηγοὶ καὶ οἱ ἄλλοι
Ἕλληνες πυνθανόμενοι βαρέως ἔφερον.
Κλέαρχος δὲ τάδε εἶπεν· --ἀλλ᾽ ὤφελε μὲν
Κῦρος ζῆν· ἐπεὶ δὲ τετελεύτηκεν, ἀπαγγέλλετε
Ἀριαίῳ ὅτι ἡμεῖς νικῶμέν τε βασιλέα καί, ὡς
ὁρᾶτε, οὐδεὶς ἔτι ἡμῖν μάχεται, καί, εἰ μὴ
ὑμεῖς ἤλθετε, ἐπορευόμεθα ἂν ἐπὶ βασιλέα.
ἐπαγγελλόμεθα δὲ Ἀριαίῳ, ἐὰν ἐνθάδε ἔλθῃ,
εἰς τὸν θρόνον τὸν βασίλειον καθιεῖν αὐτόν·
τῶν γὰρ μάχῃ νικώντων καὶ τὸ ἄρχειν ἐστί.

7. Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον 1, 9-11 (1ος αι μΧ)
◦ Καὶ ἐγένετο ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις ἦλθεν
ὁ Ἰησοῦς ἀπὸ Ναζαρὲτ τῆς Γαλιλαίας καὶ
ἐβαπτίσθη ὑπὸ Ἰωάννου εἰς τὸν
Ἰορδάνην. καὶ εὐθέως ἀναβαίνων ἀπὸ τοῦ
ὕδατος εἶδε σχιζομένους τοὺς οὐρανοὺς καὶ
τὸ Πνεῦμα ὡς περιστερὰν καταβαῖνον ἐπ᾿
αὐτόν·καὶ φωνὴ ἐγένετο ἐκ τῶν οὐρανῶν·
σὺ εἶ ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν σοὶ
ηὐδόκησα.
Ακάθιστος Ύμνος (7ος αι μΧ)
◦ Χαῖρε, ὕψος δυσανάβατον
ἀνθρωπίνοις λογισμοῖς.
Χαῖρε, βάθος δυσθεώρητον καί
Ἀγγέλων ὁφθαλμοῖς.

8. Γ. Φραντζής (15ος αι. μΧ)
◦ Τό πτῶμα τοῦ βασιλέως (Κωνσταντίνου Παλαιολόγου)
ἐγνώρισαν έκ τῶν βασιλικῶν περικνημίδων ἤ καί τῶν
πεδίλων, ἔνθα χρυσοῖ ἀετοί ἦσαν γεγραμμένοι
Αδαμάντιος Κοραής, Σάλπισμα
Πολεμιστήριον (19ος αι)
◦ H διχόνοια ολίγον κατ' ολίγον έκαμε
μικροψύχους τους μεγαλοψύχους Έλληνας,
κατέστησε τους σοφούς, άφρονας, εδίωξεν
από τας καρδίας των την αγάπην της
πατρίδος, και έθηκεν εις αυτής τον τόπον την
δίψαν των ηδονών και του πλούτου,
εφυγάδευσε τον ενθουσιασμόν της
ελευθερίας, και έφερεν αντ' αυτού την
μικροπρέπειαν, την κολακείαν, το ψεύδος,
την απάτην, και της απάτης όλα τα βδελυρά
παρακολουθήματα. Kαι με τοιαύτα αγεννή και
δυστυχέστατα φρονήματα, πώς ήτον πλέον
δυνατόν να μείνωσιν οι πρόγονοί σας
ελεύθεροι; H ελευθερία, τέκνα μου, δεν
αγαπά να κατοική εις τόπους όπου δεν
βασιλεύει η αρετή και η χρηστοήθεια

9. Τα γλωσσικά στοιχεία που αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου
είναι:φωνητικά, μορφολογικά, συντακτικά και λεξιλογικά
Φωνητικά
Αρχαία ελληνική
◦ Βασιλεύς
◦ Πίπτω
◦ Στόμαχος
◦ Νύμφη
◦ ὑψηλός
◦ Πρῶτον
Νέα ελληνική
◦ Βασιλιάς
◦ Πέφτω
◦ Στομάχι
◦ Νύφη
◦ Ψηλός
◦ πρώτα

10. Μορφολογικά
Αρχαία ελληνική
◦ ὁ γείτων
◦ ἐτίμων
◦ ὁ πατήρ
◦ Εἰς τήν χώραν
◦ Λεγόμεθα
◦ ἡμῖν
Νέα ελληνική
◦ Ο γείτονας
◦ Τιμούσα
◦ Ο πατέρας
◦ Στη χώρα
◦ Λεγόμαστε
◦ Σ’εμάς

11. Συντακτικά
Αρχαία ελληνική
◦ Θέλει γράφειν
◦ Δόξα τῷ Θεῷ
◦ Τί μοι παρέχεις;
◦ Σύ τοῖς συμμάχοις
◦ ἀκούω τοῦ Σωκράτους ὁμιλεῖν
Νέα ελληνική
◦ Θέλει να γράφει
◦ Δόξα το θεό
◦ Τι μου παρέχεις;
◦ Με τους συμμάχους
◦ Ακούω τον Σωκράτη να μιλά

12. Λεξιλογικά
Αρχαία ελληνική
◦ ἐκκλησία (=συνέλευση δήμου)
◦ ἄγγελος (=αγγελιαφόρος)
◦ γυμνάσιον (=γυμναστήριον)
◦ παιδεύω (=εκπαιδεύω)
◦ ἀγορά (=τόπος συγκέντρωσης)
Νέα ελληνική
◦ Εκκλησία (=ναός)
◦ Άγγελος (=ο απεσταλμένος του θεού, καλός
άνθρωπος)
◦ Γυμνάσιο (=σχολείο)
◦ Παιδεύω (=ταλαιπωρώ)
◦ Αγορά (=τόπος αγοραπωλησιών)

13. Η επιβίωση των αρχαίων ελληνικών στη
σύγχρονη γλωσσική πραγματικότητα
Ρητά: γενικές γνώμες σοφών ανδρών, κυρίως πεζογράφων ή ποιητών
Γνωμικά: σύντομες φράσεις που έχουν γενικό κύρος και πρακτική εφαρμογή. Συνοψίζουν με
λακωνικότητα ηθικές αντιλήψεις, θρησκευτικές δοξασίες, επιστημονικές γνώσεις, συμπεράσματα
από την πείρα της ζωής και αποτελούν τη σοφία του κάθε λαού
Αποφθέγματα: σύντομες φράσεις με αδιαμφισβήτητο κύρος και διαχρονικές αλήθειες. Είναι α)
ρήσεις και γνώμες αυτοτελείς αρχαίων σοφών και φιλοσόφων β) φράσεις και στίχοι διάσπαρτοι
στα έργα ποιητών και συγγραφέων που απομονώθηκαν και αποτέλεσαν με τη συχνή χρήση
αυτοτελή αποφθέγματα

14. Νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ: Είναι
απόδοση της λατινικής φράσης «mens
sana in corpore sano». Λέγεται για να
τονιστεί ότι η υγεία του σώματος
αποτελεί προϋπόθεση για την υγεία
του πνεύματος
Εὖ ἀγωνίζεσθαι: η φράση αυτή αφορά
αθλητικούς αγώνες. Σημαίνει το να
αγωνίζεται κανείς σύμφωνα με τους
κανόνες που ισχύουν στο άθλημα και
σύμφωνα με τους άγραφους κανόνες του
αθλητικού πνεύματος
Πύξ λάξ: Επιρρηματική φράση που σημαίνει με γροθιές
και κλωτσιές

15. Κύκνειον ᾆσμα: Η φράση ανήκει στον Πλάτωνα και σημαίνει τραγούδι
του κύκνου. Προήλθε από την παράδοση σχετικά με τους κύκνους.
Λέγεται ότι οι κύκνοι πριν από το θάνατό τους κελαηδούν με μελωδικό
τρόπο ένα θρηνητικό τραγούδι, το κύκνειο άσμα. Σήμερα, χαρακτηρίζουμε
οποιοδήποτε δημιούργημα είναι το τελευταίο ενός δημιουργού
Δημοσίᾳ δαπάνῃ: Σημαίνει με
έξοδα του δημοσίου, του
κράτους
Τα παιδία παίζει: παράδειγμα αττικής
σύνταξης. Το ρήμα βρίσκεται σε γ ενικό
πρόσωπο και το υποκείμενο είναι
ονομαστική πληθυντικού ουδετέρου
(αντί τα παιδία παίζουσι). Η φράση
λέγεται ειρωνικά για όσους φέρονται
ως παιδιά, ενώ η ηλικία τους δεν τους
επιτρέπει αν παιδιαρίζουν

16. Γνῶθι σαυτόν: Η φράση αυτή είναι
χαραγμένη στο μαντείο των Δελφών.
Η φράση ανήκει στον Χίλωνα τον
Λακεδαιμόνιο, έναν από τους επτά
σοφούς της αρχαιότητας. Αποδίδεται
και στον Σωκράτη. Η φράση
σημαίνει: γνώρισε τον εαυτό σου, να
πετύχεις την αυτογνωσία
ἕπεα πτερόεντα: ομηρική φράση
που σημαίνει λόγια φτερωτά, λόγια
χωρίς συνέπεια, λόγια ανεύθυνα,
χωρίς σπουδαιότητα και κύρος
Τό δίς ἐξαμαρτεῖν οὐκ ἀνδρός
σοφοῦ: Το να κάνει κανείς δύο
φορές το ίδιο σφάλμα δεν είναι
δείγμα σοφού ανθρώπου
Εὕρηκα, εὕρηκα: Η αναφώνηση του
Αρχιμήδη όταν ανακάλυψε τον
νόμο της άνωσης των σωμάτων.
Χρησιμοποιείται όταν
ανακαλύπτουμε ξαφνικά λύση σε
κάποιο πρόβλημα

17. Εὖ ζῆν: Αυτό θεωρούσε ότι χρωστούσε
ο Μέγας Αλέξανδρος στον δάσκαλό του
Αριστοτέλη. Σημαίνει τον τρόπο ζωής
που χαρακτηρίζεται από ηθικές και
πνευματικές αρετές.
Μολών λαβέ: Η απάντηση του
Λεωνίδα προς τον Ξέρξη στις
Θερμοπύλες που σημαίνει
«έλα να τα πάρεις».
Χρησιμοποιείται για να
δηλώσει απροθυμία υποταγής
Μή μου ἅπτου: Φράση που
απηύθυνε ο Ιησούς στη Μαρία
μετά την Ανάστασή Του και
σημαίνει «μη με αγγίζεις». Τη
χρησιμοποιούμε για να
δηλώσουμε άνθρωπο πολύ
ευαίσθητο.
Καινά δαιμόνια: φράση που
περιλαμβανόταν στην κατηγορία που
διατυπώθηκε εναντίον του Σωκράτη, η
οποία ανέφερε ότι ασπαζόταν άλλες
θεότητες από αυτές που λατρεύονταν στην
Αθήνα και ότι διέφθειρε τους νέους. Σήμερα
χρησιμοποιείται για νεωτεριστικές ιδέες
που ανατρέπουν την κρατούσα τάξη

18. Στήλη ἅλατος: Από τη βιβλική αφήγηση για την
καταστροφή στα Σόδομα και τα Γόμορα. Καθώς ο
Λωτ και η γυναίκα του απομακρύνονταν από την
πόλη, η σύζυγός του κοίταξε τα υλικά αγαθά που
άφηνε πίσω της και έγινε στήλη άλατος.
Χρησιμοποιείται για να δηλώσει την απόλυτη
έκπληξη
ἇρον ἇρον: Η κραυγή με την οποία ο
όχλος προέτρεψε τον Πιλάτο να
καταδικάσει τον Χριστό σε σταυρικό
θάνατο. Χρησιμοποιείται για να δηλώσει
την βιασύνη
ἀπό μηχανῆς θεός: Η φράση προέρχεται
από το αρχαίο θέατρο και αναφερόταν
στο θεό που εμφανιζόταν με ειδικό
μηχάνημα από ψηλά και με την
παρέμβασή του έδινε λύση στο δράμα.
Χρησιμοποιείται για να δηλώσει κάποιον
που παρουσιάζεται απρόσμενα και δίνει
λύση σε μια δύσκολη κατάσταση
Γόρδιος δεσμός: ο δεσμός
που βρισκόταν στο Γόρδιο
της Φρυγίας, το οποίο ο
Μέγας Αλέξανδρος έκοψε
με το σπαθί του.
Χρησιμοποιείται για να
περιγράψει περίπλοκες
καταστάσεις και
δυσεπίλυτα προβλήματα.

19. Και άλλα αποφθέγματα:
Γηράσκω δ’ἀεί
πολλά διδακόμενος
ἐς αὐριον τά
σπουδαῖα
ἤ τάν ἤ ἐπί τᾶς
Δεῖ δή χρημάτων
Κρούω τόν κώδωνα
τοῦ κινδύνου
Κατά τό δοκοῦν

20. Ξένες λέξεις
με ελληνική
προέλευση
ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΓΓΛΙΚΑ ΓΑΛΛΙΚΑ ΙΤΑΛΙΚΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ
Ανάλυση Analysis Analyse Analisi Analyse
Βιολογία Biology Biologie Biologia Biologie
Διάγνωση Diagnosis Diagnostic Diagnosi Diagnose
Μικρόβιο Microbe Microbe Microbio Mikrobe
Μικροσκόπιο Microscope Microscope Microscopio Mikroskop
Οικολογία Ecology Ecologie Ecologia Okologie
Όργανο Organ Organe Organo Organ
Πένταθλο Pentathlon Pentathlon Pentathlon Pentathlon
Πρόγνωση Prognosis Pronostic Prognosi Prognose
Τεχνική Technique Technique Tecnica technik

21. Σκηνές της καθημερινής ζωής στην αρχαία
και σύγχρονη Ελλάδα