1. Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë
Shpallja e Pavarësisë ose Deklarata e Pavarësisë është shpallja e
pavarësisë së Vilajetit shqiptar nga Perandoria Osmane.Shqipëria u
vetëshpall e pavarur në Vlorë më 28 nëntor 1912 nga Ismail Qemali. Në
shpalljen pavarësisë morën pjesë 83 delegatë nga të gjitha trevat
shqiptare. Menjëherë pas shpalljes së pavarësisë, Asambleja e Vlorës
formoi qeverinë e parë të Shqipërisë së Pavarur të drejtuar nga Ismail
Qemali si dhe Pleqësinë. Njohja ndërkombëtare e pavarësisë si dhe
përcaktimi i kufijve të Shqipërisë u bë pas një viti në Konferencën e
ambasadorëve në Londër, vendim i së cilës qe shpallja e Principatës
shqiptare sovrane nga Perandoria Osmane nën mbikqyrjen e Komisionit
Ndërkombëtar të Kontrollit dhe lënia e gjysmës së territoreve të shtetit
të porsaformuar jashtë kufijve të tij administrativë.

2. Lufta e Parë Ballkanike dhe Shqipëria
• Lufta e Parë Ballkanike, përderisa drejtohej kundër Turqisë dhe
kishte për qëllim bashkimin kombëtar të popujve ballkanikë,
objektivisht kryente një funksion përparimtar. Por ajo u drejtua nga
qarqet shoviniste të vendeve të Ballkanit dhe u kthye në një luftë
grabitqare, pushtuese, sidomos ndaj Shqipërisë e Maqedonisë.
• Shqiptarët ishin po aq të interesuar sa edhe popujt e tjerë të
shtypur të Ballkanit për t’u çliruar nga zgjedha osmane.
Përfaqësuesit e tyre bënë përpjekje për t’u lidhur me fqinjët në
luftën e përbashkët kundërosmane, por këto përpjekje dështuan
për faj të krerëve të Aleancës Ballkanike, të cilët nuk dëshironin t’i
kishin shqiptarët si palë me të drejta të barabarta në këtë aleancë,
sepse ishin marrë vesh ndërmjet tyre për copëtimin e Shqipërisë.
Prandaj, shqiptarët nuk hynë në një aleancë, krerët e së cilës
synonin t’i përdornin ata si mish për top në luftën kundër
Perandorisë Osmane. Pjesëmarrja e shqiptarëve në këtë aleancë, pa
u njohur zyrtarisht të drejtat e tyre, do të ishte një vetëvrasje.

3. • Planet aneksioniste të Serbisë, të Malit të Zi e të Greqisë kundrejt
Shqipërisë, plane që filluan të viheshin në jetë me shpërthimin e
Luftës së Parë Ballkanike, ishin pjellë e një politike të
pajustifikueshme armiqësore ndaj një populli fqinj, që kishte bërë
një luftë të vazhdueshme kundër sundimit shekullor osman dhe
kishte treguar se ishte një aleat i sigurt në luftën kundër armikut të
përbashkët. Shtetet ballkanike jo vetëm dërgonin ushtarët e tyre të
vriteshin me shqiptarët, që ishin të vendosur të mbronin deri në
fund lirinë e tërësinë e tokës së tyre, por edhe u jepnin Fuqive të
Mëdha një armë të fortë në dorë për të ndërhyrë në punët e
Ballkanit, që të vinin në orbitën e tyre si popullin shqiptar, ashtu
edhe popujt fqinjë. Për këtë arsye, Lufta Ballkanike krijoi në Shqipëri
një gjendje shumë të ndërlikuar e kontradiktore. Nga njëra anë, në
masat popullore vazhdonte të ishte gjallë fryma e luftës kundër
zgjedhës osmane, nga ana tjetër, po bëhej gjithnjë më i qartë
rreziku që kërcënonte Shqipërinë nga fqinjët ballkanikë, të cilët pas
dëbimit të turqve nga gadishulli synonin të zinin vendin e
Perandorisë Osmane në të dhe të fshinin kombin shqiptar nga harta
politike e Ballkanit.

4. • Ndryshe nga vendet e tjera ballkanike, Shqipëria edhe kësaj
radhe, në këto çaste tepër kritike, u ndodh vetëm, me
armikun e vjetër në vatër dhe e sulmuar nga agresorë të
rinj. Ky rrezik kombëtar vuri në lëvizje të gjitha klasat e
shtresat shoqërore të vendit. Përpara tyre u ngrit në
mënyrë më serioze çështja e fatit të Shqipërisë, e qëndrimit
që duhej mbajtur ndaj konfliktit ballkanik, e mënyrave dhe
e mjeteve për ta shpëtuar Shqipërinë nga katastrofa që
kërcënonte Turqinë.
• Qysh në fillim të tetorit gazeta “Liri e Shqipërisë”, që
përfaqësonte opinionin e kolonisë shqiptare të Sofjes, duke
parashikuar ngjarjet, u drejtohej shqiptarëve me thirrjen:
“... të marrim armët dhe të mbrojmë kufijtë e mëmëdheut
tonë, duke kërkuar autonominë e Shqipërisë”. Po kjo gazetë
u drejtohej shqiptarëve t’u përmbaheshin udhëzimeve të
Sami Frashërit në veprën “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e
ç’do të bëhet ?”, d.m.th. t’i jepnin një goditje të fortë
Turqisë për të mos u rrokullisur me të në greminë.

5. • Ndryshe e vlerësuan gjendjen kolonitë shqiptare të mërgimit në
ShBA. Ato u nisën nga fakti se Turqia, megjithëse ishte armike e
Shqipërisë, u kishte njohur shqiptarëve disa të drejta kombëtare,
kurse pjesëtarët e Aleancës Ballkanike synonin ta copëtonin atë
krejtësisht. Prandaj mbledhja e përfaqësuesve të kolonive shqiptare
të ShBA-së, që u bë më 6 tetor 1912 në Boston, duke “... marrë në
sy atë që po mundet Turqia, e që shtetet e Ballkanit do ta ndajnë
Shqipërinë në mes tyre”, deklaronte: “Është detyrë e atdhetarëve
shqiptarë të jenë plotësisht të bashkuar me guvernën (qeverinë -
shën. i aut.) otomane kundër armiqve të Mbretërisë”. Ndonëse
frymëzohej nga qëllime patriotike, qëndrimi i kolonive shqiptare të
ShBA-së përmbante në vetvete një rrezik të madh për vendin.
Përkrahja pa kushte që shqiptarët do t’i jepnin Turqisë në luftën
kundër Aleancës Ballkanike do të sillte si pasojë që Shqipëria të
pësonte të njëjtin fat që do të pësonte Turqia në Ballkan dhe do t’u
jepte një argument të fortë qeverive të Aleancës Ballkanike për të
mbrojtur përpara opinionit publik ndërkombëtar planin e copëtimit
të Shqipërisë si një provincë e thjeshtë turke.
•

6. • Brenda në Shqipëri nismën për një veprim politik, që ta nxirrte
vendin nga gjendja e vështirë dhe e ndërlikuar e krijuar nga Lufta
Ballkanike, e morën shoqëritë atdhetare, Komiteti “Shpëtimi” dhe
“Shoqëria e Zezë për Shpëtim” që ishte krijuar në Shkup.
Përfaqësuesit e tyre Sali Gjuka, Nexhip Draga, Bedri Pejani, Mithat
Frashëri etj., organizuan në Shkup më 14 tetor 1912 një mbledhje,
për të cilën ishte marrë qysh përpara edhe miratimi i Hasan
Prishtinës e i Bajram Currit, që kishin shkuar në front për
organizimin e mbrojtjes së tokave shqiptare.
• Mbledhja e Shkupit arriti në përfundimin se Perandoria Osmane do
ta humbiste luftën dhe vendosi t’u njoftonte Fuqive të Mëdha se
populli shqiptar po i kapte armët jo për të forcuar sundimin e
Turqisë në Ballkan, por për t’i dalë zot tërësisë tokësore e lirisë së
Shqipërisë. Pra, vijonte deklarata, shqiptarët nuk do të pranonin për
katër vilajetet veçse një formë të vetme qeverisjeje. Ky vendim
përputhej me atë që ishte shprehur nga gazeta “Liri e Shqipërisë”
dhe ishte vendimi më i drejtë e më realist që mund të merrej në
këto rrethana. Ai iu dorëzua përfaqësuesve të fuqive të huaja në
Shkup më 16 tetor.
•

7. • Mbledhja e Shkupit caktoi edhe një delegacion, i cili do të shkonte në
Malësi të Madhe për t’i shkëputur malësorët nga bashkëpunimi me Malin
e Zi. Ky delegacion u autorizua gjithashtu të merrej vesh me krahinat e
tjera të vendit për organizimin e një kuvendi kombëtar që do të vendoste
për fatin e atdheut. Por ai nuk mundi të arrinte në Malësi të Madhe;
ngjarjet në frontin e luftës ishin zhvilluar me një shpejtësi të tillë, që e
detyruan të ndalej përkohësisht në Pejë e në Gjakovë, ku mori autorizimin
nga popullsia për ta përfaqësuar atë në veprimtaritë që po ndërmerreshin
kundër copëtimit të vendit. Prej këtej delegacioni i Kosovës u drejtua në
Shqipërinë e Mesme e të Jugut, ku ishin marrë nisma nga rrethet
atdhetare lokale për organizimin e kuvendit kombëtar dhe kishte filluar
zgjedhja e delegatëve.
• Ushtritë e aleatëve ballkanikë brenda një kohe të shkurtër e shpartalluan
ushtrinë turke në të gjitha frontet. Trupat bullgare, pasi thyen qëndresën e
forcave turke, të përqendruara në Trakën Lindore, iu drejtuan
Adrianopojës. Forcat e Malit të Zi, të ndara në tri kolona, sulmuan dy në
drejtim të Shkodrës dhe njëra në drejtim të Pejës. Brenda tri javësh ato
pushtuan Pejën dhe iu drejtuan Shkodrës.
•

8. • Mbreti Nikolla i Malit të Zi, ndërsa u premtonte malësorëve se do të respektonte
flamurin shqiptar, në thirrjen drejtuar popullit malazez e ftonte këtë t’u jepte dorën
“vëllezërve nën zgjedhë të Malësisë, të cilët prej më shumë se dy vjetësh luftonin për
të drejtat e lirinë e tyre dhe për bashkimin me Malin e Zi”. Kur doli në shesh
mashtrimi i mbretit malazez dhe kur në tokat shqiptare të pushtuara, në vend të
flamurit kombëtar u ngrit ai i Malit të Zi, malësorët, që kishin marrë pjesë aktive në
këtë luftë krahas ushtrive malazeze, u tërhoqën në masë nga lufta.
• Edhe mbreti serb Pjetër, në manifestin që shpalli në fillim të fushatës ushtarake
serbe, deklaronte në mënyrë demagogjike se do t’u sillte edhe shqiptarëve lirinë,
vëllazërinë dhe barazinë.
• Më 15 tetor filloi mësymja e trupave serbe në rajonin e Vranjës, ndërsa më 18 tetor u
hodh në sulm gjithë ushtria prej 286 000 vetash, në drejtimin Nish-Manastir-Elbasan,
Nish-Manastir-Selanik dhe Kurshunli-Prizren-Durrës. Forca të tjera sulmuan nga veriu,
në drejtimin Rashkë-Mitrovicë-Pejë dhe Javor-Priepolje.
• Turqia u gjend e papërgatitur për luftë. Qeveria turke vendosi të formonte repartet e
armatosura vullnetare shqiptare, që do të pajiseshin me armë nga depot e shtetit.
Doli edhe një urdhër i ministrit të Luftës për t’u dërguar shqiptarëve 50 000 pushkë.
Megjithatë nuk u dërgua asgjë, shqiptarët u lanë pa armë, në mëshirën e fatit.
Qeveria xhonturke nuk qe në gjendje të përfitonte nga forca e madhe e shqiptarëve
dhe nga gatishmëria për të mbrojtur atdheun e vet.
•

9. • Shqiptarët e Kosovës, veçanërisht ata të Llapit dhe të krahinave përreth, u
qëndruan me vendosmëri në luftimet e Merdarit (14-18 tetor), në veri të
Podujevës, forcave të Armatës së parë dhe të tretë serbe. Ushtria turke një
ditë para betejës braktisi frontin në disa pika. Luftimet në Merdar ishin të
ashpra. Serbët e morën atë pas humbjeve të mëdha. Edhe mbrojtja e kufirit
nga Rashka në Podujevë u mbeti vullnetarëve shqiptarë, të udhëhequr nga Isa
Boletini. Me organizimin e mbrojtjes në veri të Prishtinës u mor Hasan
Prishtina, ndërsa në Gjakovë, Plavë e Guci Bajram Curri.
• Pasi morën Merdarin, forcat serbe të Armatës së parë depërtuan në Podujevë
dhe, së bashku me ushtritë e Armatës së tretë, më 20 tetor filluan sulmin mbi
Prishtinën. Vullnetarët shqiptarë luftuan me vendosmëri, por për mungesë të
municionit u tërhoqën nga qyteti, që ra po atë ditë në duart e serbëve. Më 23
tetor u pushtua Vuçiterna dhe pas saj Mitrovica. Me organizimin e forcave
vullnetare shqiptare në zonën e Gjilanit, të Moravës e të Karadakut u mor Idriz
Seferi, që arriti të grumbullojë 6 000 luftëtarë, të cilët u hodhën në kufirin me
Serbinë, ku së bashku me forcat e vendit u bënë ballë njësive të Armatës së
tretë serbe. Luftimet në këtë trevë juglindore të Kosovës vazhduan 7 ditë,
duke filluar nga koha e sulmit të ushtrisë serbe më 15 tetor. Pasi theu
qëndresën e shqiptarëve në kufirin juglindor të Kosovës, ushtria serbe mundi
të pushtonte më 24 tetor qytetin e Gjilanit. Më 23 tetor serbët pushtuan
Vuçiternën dhe pas saj Mitrovicën.
• Pas pushtimit të Prishtinës ushtria serbe filloi veprime të tjera në përmasa të
mëdha, të cilat kishin si objektiv të parë pushtimin e Ferizajt, të Kumanovës e
të Shkupit, për të vijuar më tej marshimin drejt jugut dhe drejt pjesës
perëndimore të Shqipërisë.
•

10. • Natën e 23-24 korrikut Armata e tretë serbe filloi një marshim drejt Shkupit e
Kumanovës. Më 24 tetor pushtoi Lipjanin dhe po në këtë ditë iu afrua Ferizajt. Edhe
mbrojtja e tij u mbeti rreth 10 000 vullnetarëve shqiptarë. Në mesditën e 25 tetorit
ushtria serbe filloi sulmin e përgjithshëm mbi qytetin, të cilin e pushtoi në mbrëmjen e
25 tetorit. Forcat shqiptare u tërhoqën drejt Kaçanikut.
• Por luftimet më të mëdha u bënë në Grykën e Carralevës. Pas dy ditë lufte me 2 000-3
000 vullnetarë shqiptarë, forcat serbe, pasi lanë këtu shumë ushtarë të vrarë e të
plagosur, më 26 tetor e pushtuan këtë grykë. Më 30 tetor u pushtua Prizreni. Beteja më
e madhe e trevës së Kosovës ishte ajo e Kumanovës (22-24 tetor), ku serbët hodhën
ushtrinë e Armatës së parë, të përbërë nga 126 000 veta. Armata turke e Vardarit kishte
vendosur në këtë front 50 000 luftëtarë. Midis tyre kishte edhe disa mijëra ushtarë
shqiptarë, përveç forcave vullnetare të ardhura nga treva e Kumanovës e rrethet e tjera.
• Më 24 tetor ushtria turke u thye përfundimisht në Kumanovë. Pas pushtimit të
Kumanovës, më 26 tetor forcat e Armatës së parë serbe pushtuan pa luftë Shkupin. Me
pushtimin e Shkupit përfundoi faza e parë e Luftës Balkanike. Periudha e dytë ishte ajo e
luftës për pushtimin e territoreve shqiptare në pjesën perëndimore të vilajetit të
Kosovës, në vilajetet e Manastirit, të Shkodrës e të Janinës.
• Sikurse shkruajnë gjeneralët turq, pjesëmarrës në këto beteja, shqiptarët luftuan me
trimëri të madhe për të mbrojtur atdheun e vet, tokën amtare. Ata nuk e braktisën
asnjëherë frontin dhe shpesh luftuan edhe pasi ushtria turke kishte braktisur vijën e
luftës. Në Betejën e Kumanovës u vra gjithë efektivi i batalionit të ushtarëve të Gjilanit.
Ndërsa numri i përgjithshëm i shqiptarëve, që u vranë në këtë betejë, arrin në 10 000
veta.
•

11. • Pas pushtimit të Shkupit, ushtria serbe vazhdoi mësymjen drejt pjesës perëndimore të
vilajetit të Kosovës (drejt Prizrenit, Pejës, Gjakovës etj.), drejt vilajeteve të Manastirit
(pushtuan Manastirin), të Shkodrës e të Janinës. Ata kaluan nëpër luginën e Drinit, pushtuan
Lumën, Mirditën e Matin, dolën në Lezhë dhe u dyndën në Shqipërinë e Mesme. Një pjesë e
tyre iu drejtua Durrësit, kurse kolona të tjera u nisën drejt veriut dhe, së bashku me forcat
malazeze që kishin marrë Shëngjinin, plotësuan rrethimin e Shkodrës.
• Shqiptarët, të braktisur nga ushtritë osmane, edhe pse luftuan kudo me trimëri, nuk qenë në
gjendje të ndalnin sulmin e kombinuar të aleatëve ballkanikë, të përgatitur ushtarakisht prej
dhjetëra vjetësh dhe të armatosur deri në dhëmbë. Në fillim të dhjetorit të vitit 1912 ushtritë
serbo-malazeze kishin pushtuar pjesën më të madhe të Shqipërisë dhe arritën në jug deri në
luginën e Shkumbinit, në vijën Durrës-Kavajë-Peqin-Elbasan-Pogradec-Strugë.
• Ndërkohë edhe ushtria greke, pasi theu forcat turke në Thesali e në Epir, mori Selanikun,
rrethoi Janinën, shtiu në dorë Sazanin dhe zbarkoi në Himarë, të cilën e pushtoi bashkë me
disa fshatra përreth.
• Menjëherë pas sukseseve të para qeveritarët e Serbisë, të Malit të Zi dhe të Greqisë, si edhe
shtypi i tyre, filluan t’i deklaronin gjithnjë më hapur qëllimet e veta ndaj Shqipërisë, duke i
justifikuar ato me argumentet absurde të paaftësisë së “fiseve të egra” e “barbare” shqiptare
për të formuar shtetin e vet.
• Këto deklarata u shoqëruan me një veprimtari gjakatare, terroriste, shfarosëse të ushtrive
malazeze e serbe dhe më vonë greke kundër popullsisë shqiptare, që nuk mëshiruan as gratë,
as fëmijët e as pleqtë. Pushtimi i Kosovës e i viseve të tjera të Shqipërisë u shoqërua me
vrasje në masë të luftëtarëve kosovarë dhe me masakrimin e me shpërnguljen e popullsisë.
Qëllimi i Beogradit ishte që “Serbia të bëhej shtet i pastër, thjesht serb, nacional”.
Proklamatave të mbretit të Serbisë, për barazinë e shqiptarëve me serbët në shtetin e
Serbisë, ua zunë vendin pas fillimit të luftës urdhrat për shfarosjen e shqiptarëve. Gjeneralët
serbë pranonin haptazi atëherë se “ne i linim të qetë turqit, por vramë sa mundëm ç'qenë
shqiptarë”. Deviza e ushtrisë serbe ishte: “Të shfarosim shqiptarët !”.

12. • Kudo që shkelën, në fshatrat e qytetet e Kosovës dhe të të gjithë
Shqipërisë, serbët mbollën vdekje e shkatërrime. Vetëm në dy
muajt e parë të luftës, në tetor-nëntor 1912, u vranë 25 000
shqiptarë. Vrasja e shqiptarëve ishte programuar zyrtarisht nga
Beogradi, që kishte urdhëruar “të mos lihej asnjë gjurmë shqiptare
në ato vise”. Qytete të tëra, si Prishtina, Vuçiterna, Ferizaj, Gjilani,
Kumanova, Presheva, Prizreni, Peja etj., iu nënshtruan
shkatërrimeve. Fshatrat përreth këtyre qyteteve u bënë shkrumb e
hi, ndërsa banorët e tyre, pa kursyer as gratë, pleqtë e fëmijët, u
vranë ose u dogjën të gjallë, në zjarrin e shtëpive të tyre. Ushtria
malazeze plaçkiti Gjakovën dhe dogji pazarin e saj. Sikurse pohonte
sekretari i N. Pashiçit, në rrugën midis Prizrenit dhe Pejës kishte
vetëm fshatra të djegura, ndërsa banorët e tyre ishin masakruar. Në
Pejë vriteshin çdo ditë 25 shqiptarë. Pasi shtypën qëndresën e 2 000
lumjanëve, serbët, në tetor 1912, masakruan popullsinë e Lumës,
700 veta, duke përfshirë pleqtë, gratë, fëmijët e madje edhe ata të
sapo lindur që u therrën ose u dogjën të gjallë në shtëpitë e tyre,
dogjën e rrafshuan me tokën thuajse të gjitha fshatrat e Lumës.
Fshati Nishor, në veriperëndim të Prizrenit u rënua nga goditjet e
artilerisë, ndërsa popullsia u masakrua, u vranë gjithë burrat.
Bashkëkohësit shkruanin se në fshatra të tëra të Kosovës nuk mbeti
i gjallë asnjë njeri.

13. • Në territorin midis Kumanovës e Shkupit, sipas njoftimeve të shtypit
të kohës, u vranë 3 000 veta, nga të cilët 2 000 në rrethin e Shkupit.
Terrorit të paparë iu nënshtrua edhe popullsia e qytetit të Shkupit.
Çdo ditë oficerët serbë organizonin ekspedita në fshatrat rreth
Shkupit për të terrorizuar dhe për të masakruar fshatarët. Mijëra
njërëz të pambrojtur vinin nga Kumanova e nga Presheva, duke
shpresuar të gjenin shpëtim në Shkup. Por edhe këtu i priste vdekja
nga ushtarët serbë ose nga uria. Masakra të mëdha u bënë në Malin
e Zi të Shkupit, ku u dogjën 29 fshatra shqiptare. Pas pushtimit të
Ferizajt, u vranë këtu 1 200 veta.
• Gjatë kësaj fushate persekutimesh ndaj shqiptarëve u arrestuan në
rrethet e Shkupit, në muajin nëntor, Hasan Prishtina, Nexhip Draga,
Idriz Seferi, Sait Hoxha, Kosum Seferi dhe mjaft udhëheqës të tjerë
të lëvizjes shqiptare, të cilët, meqë nuk pranuan të nënshkruanin
deklaratat e besnikërisë ndaj Serbisë, u hodhën në burgjet e
Beogradit, ku u mbajtën deri më 16 maj 1913.
• Pushtimi i Kosovës u shoqërua me shpërngulje në masë të
popullsisë shqiptare nga trojet e tyre amtare. Vetëm në periudhën e
Luftës së Parë Ballkanike u shpërngulën nga vise të ndryshme të
vilajetit të Kosovës rreth 150 000 shqiptarë.
•

14. • Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë
• Fitoret e rrufeshme të shteteve ballkanike i detyruan Fuqitë e Mëdha të rishikonin
vendimin e tyre për të mos lejuar ndryshimin e status quo-së në Ballkan. Qysh në
fund të tetorit në rrethet diplomatike dhe në shtypin evropian filloi të flitej për
nevojën e ndryshimeve territoriale në të mirë të aleatëve ballkanikë. Në këto
kushte, patriotët shqiptarë që ndodheshin jashtë atdheut vendosën të
ndërmerrnin një veprim të ri politik krahas atij të “Shoqërisë së zezë për shpëtim”
e të rretheve të tjera atdhetare brenda vendit. Qëllimi i këtij veprimi do të ishte të
shpëtohej Shqipëria nga copëtimi, të ruhej tërësia e saj tokësore e të mblidhej një
kuvend kombëtar që do të vendoste për fatin e saj. Nismën për këtë veprim të ri e
morën Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi, të cilët mendonin se do të kishin
përkrahjen e Lidhjes Tripalëshe. Ata u nisën nga Stambolli dhe arritën në
Bukuresht, ku më 5 nëntor 1912 organizuan mbledhjen e kolonisë shqiptare të
atjeshme. Aty u vendos të themelohej “një komitet drejtonjës” që të merrte në
dorë qeverinë e vendit; të krijohej një komision që do të shkonte në Evropë për të
mbrojtur përpara qeverive të Fuqive të Mëdha “të drejtat kombëtare e lokale të
popullit shqiptar” dhe një komitet në Bukuresht, që do të bashkërendonte
veprimtarinë e komiteteve të tjera brenda e jashtë Shqipërisë për t’i ardhur
atdheut në ndihmë. Mbledhja e Bukureshtit në vendimin e saj nuk përcaktoi qartë
nëse do të kërkohej autonomi a pavarësi. Kjo do të përcaktohej, siç duket, nga
zhvillimi i mëtejshëm i ngjarjeve dhe nga qëndrimi që do të mbanin kundrejt
çështjes shqiptare Fuqitë e Mëdha. Për këtë qëllim Ismail Qemali me shokë shkoi
në Vjenë, ku bisedoi me ambasadorin anglez, Berhtoldin, dhe me ambasadorin
italian. Gjatë rrugës ose ndoshta në kryeqytetin austriak Ismail Qemali u njoftua
për lëvizjen që kishte filluar në Shqipëri për mbledhjen e një kuvendi kombëtar.

15. • Ai i deklaroi më 10 nëntor ambasadorit anglez se do të nisej së shpejti për
në Vlorë për të marrë pjesë në një mbledhje të krerëve shqiptarë, se
shqiptarët ishin të vendosur të ruanin vendin e tyre, se ata do të luftonin
deri në pikën e fundit të gjakut për të mos lejuar një copëtim të tij dhe se
krijimi i një Shqipërie më vete do të mënjanonte një ndërhyrje të Austrisë
dhe të Italisë.Ideja për mbledhjen e një kuvendi në Shqipëri, që do t’u
paraqiste Fuqive të Mëdha kërkesat e popullit shqiptar, kishte gjetur
përkrahjen e qeverisë austro-hungareze. Berhtoldi e njoftoi Ismail Qemalin
se Vjena ishte për një Shqipëri autonome. I tillë ishte edhe opinioni që
mbizotëronte në rrethet diplomatike të Fuqive të tjera të Mëdha. Por
autonomia në kuadrin e Perandorisë Osmane tashmë nuk kishte asnjë
kuptim. Ushtria osmane në Ballkan ishte shpartalluar në të gjitha frontet.
Trupat serbe, malazeze e greke kishin hyrë thellë në tokën shqiptare.Në
këto kushte e vetmja zgjidhje e drejtë e çështjes shqiptare ishte ajo e
shpalljes së pavarësisë. Në këtë përfundim arriti grupi i atdhetarëve i
kryesuar nga Ismail Qemali, i cili më 19 nëntor deklaronte në Trieste, ku
kishte arritur bashkë me shokët, se: “... menjëherë pas mbërritjes së tij në
Shqipëri do të shpallej pavarësia e Shqipërisë dhe do të zgjidhej qeveria e
përkohshme”. Nga Triestja komisionit që ishte formuar në Vlorë për
përgatitjen e mbledhjes së kuvendit kombëtar iu dërgua një telegram, me
anë të të cilit kërkohej që të merreshin masa për thirrjen e
delegatëve.Ideja e pavarësisë së Shqipërisë dhe lajmi i mbledhjes së
kuvendit kombëtar u pritën me entuziazëm të madh në Shqipëri, ku gjetën
një truall të përgatitur qysh më parë nga rrethet atdhetare të vendit.

16. • Këto rrethe kishin vendosur lidhje ndërmjet tyre dhe kishin caktuar Vlorën si
qendër ku do të bëhej mbledhja e përfaqësuesve të kombit shqiptar.Grupi i
kryesuar nga Ismail Qemali arriti në Durrës më 21 nëntor. Së bashku me atdhetarët
durrsakë ai vendosi të ngrinte në qytet flamurin kombëtar. Por autoritetet osmane,
të ndihmuara nga armiku i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhespot Jakovi, arritën,
ndonëse përkohësisht, ta pengonin këtë veprim. Komanda turke e Janinës u orvat
nga ana e saj ta kapte Ismail Qemalin gjallë ose vdekur, por shumë shpejt u
detyrua të hiqte dorë nga ky vendim. Administrata turke në krahinat e Shqipërisë,
të papushtuara ende nga ushtritë ballkanike, në përgjithësi nuk ishte në gjendje ta
pengonte lëvizjen shqiptare. Ajo i trembej shumë një konflikti të armatosur me
shqiptarët, në një kohë kur po ndiqej këmba-këmbës nga aleatët ballkanikë dhe
kur e vetmja rrugë tërheqjeje në perëndim ishte Shqipëria.Të shoqëruar nga
delegatët e Durrësit, të Shijakut, të Tiranës e të Krujës, Ismail Qemali me shokët e
tij u nisën për në Kavajë. Prej andej nëpër Karatoprak kaluan në Fier, ku u takuan
me delegatët e Kosovës, dhe më 25 nëntor arritën në Vlorë. Këtu delegatët e
popullit shqiptar u pritën me festë. “Një zjarr i shenjtë patriotizmi, - shkruan Ismail
Qemali në kujtimet e tij, - kishte pushtuar qytetin ku kisha lindur dhe populli më
përshëndeste kudo me entuziazëm dhe gëzim”.Puna e parë e udhëheqësit patriot
qysh më 26 nëntor ishte organizimi i forcave të armatosura. Për këtë qëllim ai ngriti
një komision organizues dhe u dërgoi pleqësive të katundeve një qarkore, me anën
e së cilës porositeshin të mobilizonin njerëzit e aftë për armë dhe t’i mbanin ata në
gatishmëri. Ndërkohë, ushtria serbe po përparonte me shpejtësi në tokat
shqiptare. Ajo po i afrohej Durrësit, Tiranës, Krujës dhe Elbasanit. Rrethet
atdhetare të këtyre qyteteve vendosën ta shpallnin sa më parë pavarësinë për t’i
vënë autoritetet ushtarake serbe përpara faktit të kryer.

17. • Më 25 nëntor Elbasani shpalli i pari pavarësinë. Të nesërmen atë e
shpallën Durrësi e Tirana dhe më 27 nëntor Kavaja, Peqini e
Lushnja. Për shkak të përparimit të pandalur të ushtrive serbe,
gjendja në Shqipëri po bëhej gjithnjë më kritike. Kjo ishte arsyeja që
në mbrëmjen e 27 nëntorit delegatët që ndodheshin në Vlorë,
ndonëse nuk kishin arritur ende përfaqësuesit e disa krahinave,
vendosën të mblidhnin të nesërmen kuvendin kombëtar.Më 28
Nëntor 1912, në orën 14, u hap në Vlorë Kuvendi Kombëtar. Në
mbledhjen e parë të Kuvendit morën pjesë 37 delegatë, të cilët u
shtuan gjatë ditëve që pasuan duke arritur në 63 veta, që
përfaqësonin të gjitha viset shqiptare. Pjesa më e madhe e tyre
ishin udhëheqës e veprimtarë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
• Isa Boletini mbërriti me 400 luftëtarë kosovarë më 29 nëntor, i
pritur me gëzim të madh nga popullsia dhe nga delegatët e
Kuvendit. Nga udhëheqësit e tjerë kosovarë, për shkak të
rrethanave të luftës, nuk mundën të merrnin pjesë Hasan Bej
Prishtina, Nexhip Draga, Idriz Seferi, Sait Hoxha etj., që ndodheshin
në burgun e Beogradit, si edhe Bajram Curri, i cili, ndonëse u nis për
në Kuvend, u pengua nga luftimet gjatë rrugës

18. • Pjesëmarrja në Kuvend e delegatëve nga të gjitha qytetet e
Shqipërisë, duke përfshirë edhe ato që ndodheshin të pushtuara
nga ushtritë serbe, malazeze e greke, i dha atij karakterin e një
asambleje kombëtare mbarëshqiptare. Kjo ishte njëherazi shprehje
e vendosmërisë së të gjithë shqiptarëve për t’u bashkuar në shtetin
e vet kombëtar, në të cilin do të përfshiheshin të gjitha viset
shqiptare.Kuvendi zgjodhi si kryetar Ismail Qemalin, i cili foli për të
kaluarën e Shqipërisë nën sundimin osman dhe për luftërat e
shqiptarëve për të fituar të drejtat e tyre. Ai vuri në dukje se në
rrethanat e krijuara nga Lufta Ballkanike “e vetmja udhë shpëtimi
ishte ndarja e Shqipërisë nga Turqia”.Propozimi i kryetarit u miratua
njëzëri nga delegatët, të cilët nënshkruan dokumentin historik për
Pavarësinë e Shqipërisë, ku thuhej: “... Shqipëria me sot të bëhet
më vehte, e lirë e mosvarme”. Pastaj u ngrit madhërisht flamuri
kombëtar i Shqipërisë përpara mijëra njerëzve që ishin mbledhur
jashtë selisë së Kuvendit e që e pritën këtë ngjarje historike me
brohoritje entuziaste, ndërsa populli përshkonte duke kënduar
rrugët e qytetit, oratorët atdhetarë, si Jani Minga, Murat Toptani
etj., me fjalimet e zjarrta evokonin luftërat e popullit shqiptar për
liri.Nga Kuvendi i Vlorës doli gjithashtu qeveria e përkohshme e
kryesuar nga Ismail Qemali.
•

19. • Delegatet
• Berat: Sami Bej Vrioni, Ilias Bej Vrioni, Taq Tutulani, Babë
Dud Karbunara;
• Skrapar: Xhelal Koprencka; Hajredin Bej Cakrani;
• Lushnjë: Qemal Bej Mullai, Ferit Bej Vokopola, Nebi Efendi
Sefa;
• Dibër: Myfti Vehbi Dibra, Sherif Lengu;
• Mat: Ahmet Bej Zogu (më vonë Zogu I), Riza Bej
Zogolli, Kurt Agë Kadiu;
• Ohër dhe Strugë: Zyhdi Ohri, Dr. H. Myrtezai, Nuri
Sojlliu, Hamdi Bej Ohri, Mustafa Baruti, Dervish Hima;
• Durrës: Abaz Efendi Çelkupa, Mustafa Agë Hanxhiu, Jahja
Ballhysa, Dom Nikoll Kaçorri;
• Tiranë: Abdi Bej Toptani, Murat Bej Toptani;
• Shijak: Xhelal Bej Deliallisi, Ymer Bej Deliallisi, Ibrahim
Efendiu;
• Krujë: Mustafa Merlika-Kruja;

20. • Elbasan: Lef Nosi, Shefqet Bej Daiu, Qemal Bej Karaosmani, Dervish Bej
Biçaku;
• Peqin: Mahmud Efendi Kaziu;
• Gramsh-Tomorricë: Ismail Qemali Gramshi (jo Ismail Bej Vlora);
• Gjirokastër: Azis Efendi Gjirokastra, Elmaz Boçe, Veli Harxhi, Myfid Bej
Libohova, Petro Poga, Jani Papadhopulli;
• Përmet: Veli Bej Këlcyra, Syrja Bej Vlora;
• Tepelenë: Feim Bej Mezhgorani;
• Janinë: Kristo Meksi, Aristidh Ruci;
• Çamëria: Veli Gërra, Jakup Veseli, Rexhep Demi, Azis Tahir Ajdonati;
• Delvinë: Avni Bej Delvina;
• Korçë: Pandeli Cale, Thanas Floqi, Spiro Ilo,
• Pogradec: Hajdar Blloshmi;
• Kosovë, Gjakovë dhe Plavë-Guci: Rexhep Bej Mitrovica, Bedri Pejani, Salih
Gjuka, Midhat Frashëri, Mehmet Pashë Deralla, Isa Boletini, Riza Bej
Gjakova, Hajdin Bej Draga, Dervish Bej Ipeku, Zenel Bej Begolli, Qerim
Begolli;
• Shkodër: Luigj Gurakuqi;
• Vlorë: Ismail Qemali, Zihni Abaz Kanina, Aristidh Ruci, Qazim Kokoshi, Jani
Minga, Eqrem Bej Vlora;
• Kolonia shqiptare në Bukuresht: Dhimitër Zografi, Dhimitër
Mborja, Dhimitër Berati, Dhimitër Ilo