1. Jeronim De Rada
Jeronim de Rada (Girolamo de Rada),
lindi në vitin 1814 dhe vdiq në
vitin 1903, ishte poet, publicist,
folklorist, filolog dhe mësues,
themeluesi i letërsisë dhe i
kulturës arbëreshe.

2. • U lind në Makia të Kalabrisë mësimet e para i kreu në kolegjin e
Shën Adrianit të Shën Mitër Koronës. Më 1834 shkoi për të studiuar
drejtësi nëNapoli, ku mori pjesë gjallërisht në lëvizjen politike dhe
kulturore të kohës. Më 1848 nxori të parën gazetë
shqiptare "L'Albanese d'Italia", në të cilën shprehu pikëpamjet e tij
për ngjarjet e kohës. Pas dështimit të revolucionit më 1848 e mbylli
gazetën dhe i zhgënjyer u tërhoq në fshatin e tij të lindjes deri në
fillim të viteve 60 të shek. XIX. Duke nisur nga v. 1861, në jetën e De
Rada nisi një fazë e re, kur ai shfaqet si një nga figurat më në zë
te Rilindjes sonë Kombëtare. Pas traktatit Parimet e estetikës
(Principii di estetica, 1861) botoi veprat lashtësia e kombit shqiptar
("Antichità della nazione albanase", 1864) dhe Rapsodi të një
poeme arbëreshe ("Rapsodie d'un poema albanese", 1866), që
luajtën një rol të rëndësishëm për propagandimin e çështjes
kombëtare shqiptare. Hyri në korrespondencë me patriotët
shqiptarë dhe me personalitetet kulturore evropiane, dashamirë
të Shqipërisë, ndoqi me interes të gjallë ngjarjet në Shqipëri.
Më 1878 përkrahu Lidhjen Shqiptare të Prizrenit dhe ngriti zërin
kundër gjymtimit tokësor të Shqipërisë. Një ndihmesë të çmuar
çështjes kombëtare i dha me revistën "Flamuri Arbrit", që botoi në
vitet 1883-1885. Në "Testamentin politik" (1902) shprehu
optimizmin në të ardhmen e Shqipërisë dhe pakënaqësinë e tij ndaj
politikës imperialiste tëItalisë ndaj atdheut të të parëve.

3. • Zhvilloi një veprimtari të frytshme edhe në fushën e studimeve
gjuhësore ; u kushtoi vemendje çështjeve të prejardhjes së
shqiptarëve dhe tëgjuhës shqipe, duke mbrojtur lashtësinë e tyre.
De Rada është nga të parët studiues vendës të strukturës
gramatikore të shqipes. Në të dy veprat gramatikore që hartoi
(1870, 1894) vuri në dukje aspekte të patheksuara më parë nga
dijetarë shqiptarë dhe albanologë dhe dukuri gjuhësore të
pastudiuara ose të panjohura. Në veprat e tij gjuhësore jepen të
dhëna me interes për të folmet arbëreshe. Bëri përpjekje të
vijueshme për një alfabet të përbashkët të shqipes që të jepte një
sistem sa më të plotë dhe të përshtatshëm për shqipen me
karaktere latine, të plotësuara me shenja diakritike. Në
veprimtarinë gjuhësore të De Rada duhet përmendur edhe
organizimi i dy kongreseve gjuhësore të shqipes, i pari (1895) në
Koriliano Kalabro, i dyti (1897) në Lungro (Kongreset gjuhësore
arbëreshe). Dha me vetmohim mësimin e shqipes në Kolegjin
arbëresh të Shën Mitër Koronës për dhjetëvjeçarë të tërë gjersa
vdiq.

4. • Mjaft e gjerë është edhe veprimtaria poetike e De Rada Nisi të botojë që herët por
shkrimi që i solli famën si poet me talent të shquar është poema lirike-
epike Këngët e Milosaos (1836), vepra e parë e letërsisë sonë me vlera të mëdha
artistike. Në qendër të veprës është historia e një çifti të ri që bashkohet pas
shumë pengesash. Autori nuk kufizohet me dënimin e paragjykimeve klasore që
pengonin lumturinë e të rinjve; në vepër kumboi ideja e detyrës ndaj atdheut dhe
e gatishmërisë për të luftuar për mbrojtjen e tij. Historia e dashurisë fatkeqe midis
dy të rinjve nga rrethet aristokratike të Shqipërisë së shekullit XV është edhe në
qendër të poemës Serafina Topia, mbi të cilën poeti punoi në vitet 1839-1843. I
pakënaqur nga puna e tij, De Rada këtë subjekt e rimori në poemën Pasqgra e një
jete njerëzore (1898) duke e zgjeruar dhe duke trajtuar në të një problematikë më
aktuale për kohën, luftën kundër pushtuesit otoman. Vepra më e rëndësishme e
De Radaës është Skënderbeu i pafan, të cilën e mbajti në duar një kohë të gjatë
(1837-1896). Në vepër janë shkrirë mjaft nga këngët dhe poemat që kishte botuar
më parë. Aty u shpreh në mënyrë më të plotë dhe më të qartë patosi kombëtar që
kishte frymëzuar veprën e De Radës Ndonëse nuk ka njësi veprimi dhe vazhdimësi,
poema jep një tablo të gjerë të Shqipërisë në shek. XV, të bëmat e lavdishme të
popullit, dashurinë e tij të flaktë për jetë të lirë dhe të pavarur, gjallërinë e
mahnitshme që shfaqi përballë sulmeve të egra të armiqve. Në qendër të veprës
është konflikti midis shqiptarëve dhe osmanëve, dhënë me anë skenash ku
paraqiten beteja të ashpra e të furishme, që shquhen nga ngjyresa e theksuar
historike dhe imtësitë shprehëse. Heroi kombëtar shfaqet në vepër si burrë shteti i
shquar dhe trim i rrallë, që diti me mençurinë dhe me heroizmin e tij të ngrejë
popullin e vet në luftë çlirimtare të pashoqe. Në karakteret e personazheve të tjera
mishërohet heroizmi dhe trimëria e shqiptarëve. Skënderbeu i pafan është
kryevepra e De Radës në të u dukën në mënyrë të qartë veçoritë kryesore të
talentit të tij, si mjeshtër i tablove të gjera historike dhe i përshkrimit me zotësi të
botës së brendshme të heronjve, të mendimeve dhe të ndjenjave më të thella e
më të fshehta të njeriut. Si poet, sidomos në Këngët e Milosaos, De Rada u çmua
lart edhe nga rrethet letrare evropiane.

5. • De Rada luajti një rol të madh në historinë e
letërsisë shqiptare ; ai është i pari që shkroi
vepra me frymë kombëtare. Figura e tij ngrihet
si figura më e kulluar dhe më e fuqishme e
letërsisë dhe e botës arbëreshe. Ndikimi i tij
mbi shkrimtarët arbëreshë bashkëkohës ishte i
madh ; tradita poetike shkruar prej tij vijon të
jetojë e përtërirë edhe në letërsinë e sotme
arbëreshe. Pas Çlirimit në Shqipëri janë botuar
të adoptuara veprat e tij kryesore. Mban
titullin "Mësues i Popullit"

6. Tituj të veprave
• Milosao
• Një pasqyrë e jetës njerëzore
• Serafina Topia
• Skënderbeu i pafan
• Fjamuri i Arbërit (revistë)
• Rapsodi të një poeme shqiptare, mbledhur në kolonitë e rrethit të
Napolit,1983 Prishtinë: Rilindja
• Antichità della nazione albanese e sua affinità con gli Elleni e i
Latini 1997 Cosenza Brenner
• Këngë të milosaut : poemë 2002 Tiranë : Naim Frashëri
• Autobiografia, 2000 Tiranë: Onufri
• Parime të estetikës : mendime rreth jetës dhe qëllimeve të saj
(ekstrakte) 2003 Tiranë : Globus R

7. • De Rada është romantiku ynë i parë, i cili pa se letërsia popullore e përdorur në vepra luan
një rol të rëndësishëm në pasurimin e tyre. Ai, siç dihet, u mor edhe me mbledhjen e folklorit
në viset e ndryshme ku jetonin arbëreshët, në radhë të parë, në viset e Kalabrisë, sidomos të
fshatit të tij të lindjes, Makit. Pas mbledhjes së krijimtarisë gojore arbëreshe, De Rada botoi
edhe vepra origjinale me vlera të mëdha artistike, siç janë “Këngët e Milosaos” (1836), “Një
pasqyrë e jetës njerëzore” (1898) dhe “Skënderbeu i pafan” (1872-1884). Ndër këto vepra më
së shumti shquhet poema romantike, apo siç e quajnë dsia studiues, romani autobiografik
lirik i dashurisë, “Këngët e Milosaos”. Vepra “Këngët e Milosaos” për subjekt ka historinë e
dashurisë së Milosaos, birit të sundimtarit të Shkodrës me Rinën, vajzë e varfër, bijë e
Kollogresë, një dashuri e thjeshtë fshatare, me temë nga shekulli i XV, e mbrujtur me një
lirizëm të thellë dhe me një dekor të pasur natyrorë. Subjekti kryesor i kësaj vepre është i
ngjashëm me dashurinë e autorit, e cila ishte e gjykuar të shuhet. Pra, në këtë vepër, dy të
rinj, Milosao dhe Rina, çojnë dashuri të pastër ndonëse dallimet klasore e thonë fjalën e
kobshme, pengojnë që të gëzohet fryti i zemrave: dashuria. Për shkrimin e kësaj vepre, si dhe
për shkrimin e veprave të tjera, De Rada u mbështet shumë në truallin e poezisë popullore sa
gjatë gjithë veprës së ndihet fort fryma e krijimtarisë gojore, natyrisht e transponuar
mjeshtërisht në shpirtin e poetit, me përjetimin që iu tha në zemër. Përgjatë kësaj pune poeti
nuk u bë imitues i verbër i poezisë popullore, por u ngjall nga ajo, duke e ngritur artin e vet
shumë lart. Ndoshta në këtë ndikoi fakti se edhe vetë subjekti i poemës kishte të bënte me
ndjenjat e të rinjëve fshatarë, të cilët luftonin dhe dashuronin. Në këtë vepër, si edhe në të
tjerat, De Rada, letërsinë popullore e shfrytëzoi në mënyrë asimiluese dhe krijuese. Megjithë
mbështetjen në letërsinë gojore, kudo në krijimtarinë e tij shihet vula vetjake e poetit. Me
elementet nga folklori te De Rada nuk duhet kuptuar vetëm ndikimin apo huajtjen e vargjeve,
por këtu duhet të përfshihet edhe huazimi i motiveve, ambienteve, personazheve, ngjarjeve
dhe tipave që shpesh i ndeshim në poezinë popullore. Në rend të parë, për të shkruar veprën
“Këngët e Milosaos”, De Rada nga poezia popullore arbëreshe huazoi personazhet me të
gjitha karakteristikat dalluese. Nga figurat e kësaj poezie mori Milosaon, heroin kryesor të
poemës, i cili në këngët popullore arbëreshe ndeshet me emërin Miloshin. Siç shihet, De