เอกสารประกอบการเรียน จาก สสวท

1. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
1
คาชี้แจง
คู่มือการใช้สื่อการสอนวิชาชีววิทยา จัดทาขึ้นเพื่อเป็นแนวทางสาหรับครูในการใช้ประกอบการ
สอนวิชาชีววิทยา คู่มือนี้ได้ระบุจุดประสงค์ ผลการเรียนรู้ที่คาดหวัง เนื้อหาในสื่อและแนวทางการ
จัดการเรียนรู้ เพื่อให้ครูเข้าใจเนื้อหาของเรื่องที่สอน สามารถใช้สื่อประกอบการสอนได้อย่างมี
ประสิทธิภาพ สามารถเตรียมตัวและเตรียมแผนการสอนให้เหมาะสมกับนักเรียนในชั้น คู่มือนี้ยังมีส่วน
ของภาคผนวกที่ประกอบด้วยคาอธิบายศัพท์ และแหล่งเรียนรู้เพิ่มเติม จึงหวังเป็นอย่างยิ่งว่าคู่มือนี้จะ
ช่วยให้ครูสามารถสอนวิชาชีววิทยาได้อย่างมีประสิทธิภาพและเปิดโลกทัศน์ในการเรียนรู้มากขึ้น
รองศาสตราจารย์ ดร. ประคอง ตังประพฤทธิ์กุล ผู้จัดทาคู่มือ
รองศาสตราจารย์ ดร. วิทยา ยศยิ่งยวด ผู้ตรวจคู่มือ

2. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
2
สารบัญ
หน้า
จุดประสงค์ 4
ผลการเรียนรู้ที่คาดหวัง 4
สาระ 5
แนวทางในการจัดการเรียนรู้
ภาคผนวก
ก. คาอธิบายศัพท์
ข. แหล่งเรียนรู้เพิ่มเติม
รายชื่อสื่อการสอนวิชาชีววิทยาจานวนทั้งหมด 92 ตอน

3. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
3
เรื่อง
ไต: หน่วยไตและการผลิตปัสสาวะ
ไต : หน่วยไตและการผลิตปัสสาวะ เป็นตอนหนึ่งของสื่อประกอบการสอน เรื่อง
ระบบหายใจ ซึ่งมีสื่อทั้งหมด 4 ตอน คือ
จุดประสงค์

4. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
4
เพื่อให้ผู้เรียนสามารถบอกโครงสร้างอวัยวะแลกเปลี่ยนแก๊สในสัตว์น้าและสัตว์บก และอธิบาย
กลไกการแลกเปลี่ยนแก๊สในสัตว์น้าและสัตว์บกบางชนิด
ผลการเรียนรู้ที่คาดหวัง
เมื่อผู้เรียนได้ดูสื่อประกอบการสอนตอนนี้แล้วสามารถ
1. อธิบายองค์ประกอบของโครงสร้างเหงือกปลา
2. บอกความสัมพันธ์ระหว่างโครงสร้างเหงือกกับระบบหมุนเวียน
3. บอกเหตุผลว่าทาไมการแลกเปลี่ยนแบบ countercurrent (เคาน์เตอร์เคอเร้นท์) จึงเพิ่ม
ประสิทธิภาพในการแลกเปลี่ยนแก๊สของเหงือกปลา
4. อธิบายการแลกเปลี่ยนแก๊สในแมลง
5. อธิบายโครงสร้างของระบบหายใจของนก
6. อธิบายกลไกการหายใจเข้า และหายใจออกในนก
สาระ

5. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
5
สัตว์ทั้งหลายต้องการออกซิเจนเพื่อใช้ในการหายใจระดับเซลล์เพื่อให้ได้พลังงานในการ
ดารงชีวิต สัตว์แต่ละชนิดนอกจากจะอยู่ในสิ่งแวดล้อมที่แตกต่างกันแล้วยังต้องการพลังงานในการ
ดารงชีวิตในปริมาณที่แตกต่างกันด้วย ดังนั้นสัตว์จึงต้องมีวิธีการที่จะนาออกซิเจนเข้าไปให้เพียงพอ
กับความต้องการของร่างกายเพื่อให้ดารงชีวิตอยู่ได้
การแลกเปลี่ยนแก๊สของสัตว์น้า
สัตว์น้า
สัตว์น้า ไม่มีปัญหาเกี่ยวกับการแพร่ของออกซิเจนผ่านบริเวณแลกเปลี่ยนแก๊สที่เปียกชื้น
ตลอดเวลา แต่จะมีปัญหาเกี่ยวกับปริมาณออกซิเจนในน้า เนื่องจากออกซิเจนละลายน้าได้น้อย ตาม
แหล่งน้าต่างๆ มีออกซิเจนอยู่เพียงประมาณ 0.004% ในขณะที่ในอากาศมีถึง 21% นอกจากนี้การ
แพร่ของออกซิเจนในน้า ก็ยังเป็นอีกปัญหาหนึ่งเพราะออกซิเจนจะแพร่ในน้าได้น้อยกว่าในอากาศถึง
1000 เท่า ยิ่งในน้าอุ่น และน้าเค็ม ปริมาณออกซิเจนยิ่งมีน้อยลงไปอีก
สัตว์น้ามีวิธีได้รับออกซิเจนจากน้าด้วยการทาให้น้าไหลผ่านเหงือก ซึ่งเป็นอวัยวะแลกเปลี่ยน
แก๊สได้ตลอดเวลา การทาให้น้าผ่านเหงือกตลอดเวลา เพื่อดึงออกซิเจนจากน้า กุ้งจะใช้ระยางค์พิเศษ
พัดโบกน้าให้ไหลผ่านเ หงือก ส่วนปลานอกจากจะขยับฝาปิดเหงือกให้น้าผ่านเหงือกแล้ว ยังมีการ
เคลื่อนที่และอ้าปากให้น้าไหลผ่านช่องปาก และออกทางช่องเหงือกอีกด้วย(ดังภาพที่ 1)
ภาพที่ 1 แสดงทิศทางการไหลของน้าผ่านเหงือกปลา
ภายในเหงือกมีการจัดเรียงโครงสร้างของซี่เหงือก และเซลล์ให้เพิ่มพื้นที่ผิวสาหรับแลกเปลี่ยน
แก๊สได้มากเพียงพอ และมีเซลล์ที่มีลักษณะเรียงเป็นชั้นบางพอที่จะแลกเปลี่ยนแก๊สได้

6. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
6
โครงสร้างเหงือกของสัตว์น้าส่วนใหญ่จะมีลักษณะคล้ายเหงือกปลา คือแต่ละแผ่นเหงือก (gill arch)จะ
ประกอบด้วยซี่เหงือก (gill filaments) 2 แถว (ดังภาพที่ 2)
ภาพที่ 2 แสดงองค์ประกอบของเหงือกปลาประกอบด้วยแผ่นเหงือก ซึ่งแผ่นเหงือกแต่ละแผ่น
ประกอบด้วยซี่เหงือก 2 แถว
ซี่เหงือกแต่ละซี่ประกอบด้วยแผ่น lamella (ลาเมลลา) ซึ่งเป็นเซลล์เรียงกันเป็นชั้นบางๆ ล้อมรอบด้วย
หลอดเลือดฝอย ทั้งชนิดที่มีออกซิเจนต่า (deoxygenated blood) และที่มีออกซิเจนสูง (oxygenated
blood) (ดังภาพที่ 3)
ภาพที่ 3 แสดงแผ่น lamella ของซี่เหงือก และหลอดเลือดที่ล้อมรอบและการไหลสวนทางกันของน้า
และของเหลวในหลอดเลือด
นอกจากจะจัดให้มีโครงสร้างเหมาะสมแล้วยังมีกลไกพิเศษเพื่อเพิ่มประสิทธิภาพในการ
แลกเปลี่ยนแก๊ส ด้วยการจัดการไหลของเลือดในหลอดเลือดฝอยที่แผ่น lamella (ลาเมลลา) ของเหงือก
Gill arch

7. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
7
ให้สวนทางกับทิศทางการไหลของน้าที่ผ่านเข้ามา เรียกการไหลสวนทางกันนี้ว่า countercurrent
(เคาเตอร์เคอเรนท์ ) ทาให้ออกซิเจนในน้าสามารถแพร่เข้าสู่หลอดเลือดฝอยได้ตลอดเส้นทางที่ไหล
สวนทางกัน วิธีการแลกเปลี่ยนแบบนี้เรียกว่า countercurrent exchange (เคาเตอร์เคอเรนท์เอ็กเชนจ์)
ซึ่งเป็นวิธีการเพิ่มประสิทธิภาพในการแลกเปลี่ยนแก๊ส (ดังภาพที่ 3)
วิธีการแลกเปลี่ยนแบบ countercurrent ทาให้ออกซิเจนแพร่จากน้าเข้าไปในหลอดเลือดได้ถึง
90% เมื่อเปรียบเทียบกับเมื่อเลือดและน้าไหลไปในทิศทางเดียวกัน (concurrent) ซึ่งได้แค่ 50%
(ดังภาพที่ 4)
ภาพที่ 4 แสดงการแลกเปลี่ยนโดยวิธีแลกเปลี่ยนแบบ countercurrent (ภาพซ้าย)
เมื่อเปรียบเทียบกับวิธีแลกเปลี่ยนแบบ concurrent (ภาพขวา)
สัตว์บก
สัตว์บกไม่มีปัญหาเกี่ยวกับปริมาณออกซิเจนในอากาศ เนื่องจากปริมาณออกซิเจนในอากาศมี
ถึง 21% แต่จะมีปัญหาเกี่ยวกับการรักษาความชื้นในบริเวณแลกเปลี่ยนแก๊ส จึงต้องมีโครงสร้าง
แลกเปลี่ยนแก๊สอยู่ภายในลาตัวเพื่อลดการสูญเสียความชื้นจากบริเวณแลกเปลี่ยนแก๊ส สัตว์บกแต่ละ
ชนิดจะมีวิธีการนาออกซิเจนเข้าไปให้เพียงพอกับกิจกรรมในการดารงชีวิตที่แตกต่างกัน
แมลง

8. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
8
แมลงทุกชนิดใช้ระบบท่อลม (tracheal system) ในการแลกเปลี่ยนแก๊ส โดยอากาศจาก
ภายนอกจะผ่านเข้าทางรูหายใจ (spiracle) สู่ท่อลม (tracheae) (ดังภาพที่ 5 ก.) แล้วแตกแขนง
ออกเป็นท่อลมฝอย (tracheole) กระจายแทรกไปในเนื้อเยื่อทั่วร่างกาย การแลกเปลี่ยนแก๊สเกิดขึ้น
โดยตรงระหว่างท่อลมฝอยกับเซลล์ของเนื้อเยื่อ (ดังภาพที่ 5 ข.)
ก. ข.
ภาพที่ 5 ก. แสดงระบบท่อลมในแมลง และ ข. บริเวณแลกเปลี่ยนแก๊สระหว่างท่อลมฝอยและ
เซลล์ของร่างกายแมลง
แมลงที่บินได้ ขณะบินจะใช้พลังงาน 10 – 200 เท่า ของระยะพัก ซึ่งแมลงพวกนี้จะมีถุงลม
(air sac) (ดังภาพที่ 5 ข.) อยู่ติดกับท่อลมเพื่อสารองอากาศในขณะบินและมีท่อลมฝอยไปสิ้นสุดที่
กล้ามเนื้อที่ใช้บินโดยตรง ขณะบินกล้ามเนื้อจะหดตัวและพักสลับกันอย่างรวดเร็ว ทาให้อากาศเข้าไป
เร็วขึ้น เนื่องจากขณะบินต้องการพลังงานสูง ดังนั้นกล้ามเนื้อที่ใช้บินจึงมีปริมาณไมโทคอนเดรียมาก
เป็นพิเศษ และอยู่ติดกับท่อลมฝอย (ดังภาพที่ 6) เพื่อให้ได้ออกซิเจนเพียงพอในการสร้างพลังงาน
ในการบิน เป็นการปรับโครงสร้างให้เหมาะกับหน้าที่ ซึ่งเป็นหลักการสาคัญอย่างหนึ่งของสิ่งมีชีวิต
ที่ทาให้ดารงชีวิตอยู่ได้
e

9. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
9
ภาพที่ 6 แสดงเซลล์กล้ามเนื้อที่ใช้บินในแมลงที่มีปริมาณ mitochondria มากแสดงถึงโครงสร้าง
เหมาะกับหน้าที่
ระบบหายใจของนก
นกหายใจเอาอากาศเข้าผ่านจมูกสู่ท่อลม ไปยังถุงลม (air sac) และปอด (lung) โดยถุงลมจะ
เชื่อมอยู่กับปอดทั้งด้านหน้า (anterior air sacs) และด้านหลัง (posterior air sacs) (ดังภาพที่ 7)
นกมีถุงลม 8 – 9 อัน แทรกอยู่ตามท้อง อกและปีก ถุงลมไม่ได้ทาหน้าที่แลกเปลี่ยนแก๊ส แต่ช่วยใน
การหมุนเวียนอากาศและส่งอากาศเข้าปอด และทาให้ตัวเบา เหมาะกับการบิน
ภาพที่ 7 แสดงระบบหายใจของนก

10. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
10
ภายในปอดมีแขนงหลอดลม ( parabronchi เป็นพหูพจน์ของ parabronchus) ซึ่งเป็นช่อง
ปลายเปิด (ดังภาพที่ 8) การแลกเปลี่ยนแก๊สเกิดขึ้นที่แขนงหลอดลมนี้ ไม่ว่านกจะหายใจเข้าหรือ
หายใจออก อากาศจะไหลผ่านปอดไปในทิศทางเดียว จึงทาให้ปอดนกแลกเปลี่ยนแก๊สได้ทั้งเวลา
หายใจเข้าและหายใจออก
ภาพที่ 8 แสดงแขนงหลอดลมภายในปอดนก
การหายใจเข้าและหายใจออกของนก
เมื่อนกหายใจเข้ารอบแรก (cycle 1) อากาศใหม่ภายนอกเข้าสู่ถุงลมด้านหลัง เมื่อหายใจ
ออกอากาศจากถุงลมด้านหลังเข้าปอด ในการหายใจเข้าและออกรอบที่ 1 นี้ อากาศที่เข้ามาครั้งแรกจะ
ยังอยู่ในปอด เมื่อหายใจเข้ารอบที่ 2 (cycle 2) อากาศใหม่จากภายนอกเข้าไปยังถุงลมด้านหลัง ไล่
อากาศเก่าจากถุงลมด้านหลังไปยังปอดและอากาศจากปอดไปสู่ถุงลมด้านหน้า เมื่อหายใจออกอากาศ
ใหม่จากถุงลมด้านหลังเข้าปอด อากาศเก่าจากถุงลมด้านหน้าจึงออกสู่ภายนอก ดังนั้นอากาศ 1 ชุด
จะเดินทางครบเส้นทางหายใจของนก นกจะต้องหายใจเข้าออก 2 รอบ แต่ละรอบของการหายใจเข้า
ออกจะมีการแลกเปลี่ยนแก๊สที่ปอด (ดังภาพที่ 9)

11. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
11
ภาพที่ 9 แสดงการหมุนเวียนอากาศจากภายนอกเข้าสู่ถุงลมและปอดนก ในการหายใจเข้า และหายใจ
ออกรอบที่ 1 และรอบที่ 2
ด้วยเหตุดังกล่าว นกจึงสามารถได้รับออกซิเจนจากอากาศที่ผ่านปอดได้ดีกว่าคนเรา ซึ่งเป็น
สาเหตุหนึ่งที่ทาให้นกสามารถบินได้ในที่สูง เช่น นกอินทรีย์สามารถบินอยู่ในที่สูงได้เป็นเวลานานแม้ใน
บรรยากาศจะมีปริมาณออกซิเจนต่า ในขณะที่คนเราจะได้รับออกซิเจนน้อย เมื่อปีนเขาหิมาลัย เพื่อ
ไปสู่ยอดเขาเอเวอเรสต์ที่สูง 8,848 เมตร
สรุป
สัตว์ทุกชนิดต้องการออกซิเจนเพื่อใช้ในการหายใจระดับเซลล์เพื่อให้ได้พลังงานเพียงพอกับการ
ดารงชีวิต สัตว์แต่ละชนิดจึงต้องมีการปรับโครงสร้างและกลไกการแลกเปลี่ยนแก๊ส เพื่อให้ได้ออกซิเจน
เพียงพอ การปรับโครงสร้างให้เหมาะ กับหน้าที่เป็นหลักการสาคัญ อย่างหนึ่งที่ทาให้สิ่งมีชีวิตดารงชีวิต
อยู่ได้

12. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
12
แนวทางในการจัดการเรียนรู้
สื่อประกอบการสอนเรื่อง การแลกเปลี่ยนแก๊สของสัตว์น้าและสัตว์บก เป็นสื่อที่เน้นให้เห็นว่า
ทั้งสัตว์น้าและสัตว์บกมีโครงสร้างของอวัยวะแลกเปลี่ยนแก๊สและวิธีการเพิ่มประสิทธิภาพที่จะนาเอา
แก๊สออกซิเจนจากสิ่งแวดล้อม เข้าไปในร่างกายให้เพียงพอแก่การดารงชีวิต เช่นวิธี การแลกเปลี่ยน
แบบ countercurrent ของเหงือกปลา และการหมุนเวียนอากาศในปอดนก
เมื่อครูสอนเรื่องอวัยวะแลกเปลี่ยนแก๊สในสัตว์ชนิดต่างๆแล้ว ให้นักเรียนดูสื่อประกอบการสอน
จากนั้นครูให้นักเรียนอภิปราย โดยใช้คาถามและมีแนวทางในการตอบดังนี้
1. คาถาม : เหตุใดปลาและกุ้งจึงต้องมีวิธีการพิเศษที่จะนาเอาออกซิเจนเข้าไปในร่างกายให้
เพียงพอ
ตอบ : เนื่องจากปริมาณออกซิเจนในน้ามีเพียง 0.004% ขณะที่ในอากาศมีถึง 21% และ
ออกซิเจนยังแพร่ในน้าได้น้อยกว่าอากาศประมาณ 1,000 เท่า นอกจากนี้ออกซิเจนยังละลาย
ได้น้อยในน้าอุ่นและน้าเค็ม ดังนั้นปลาจึงใช้วิธีขยับฝาปิดเหงือกให้น้าผ่านตลอดเวลา และอ้า
ปากให้น้าไหลผ่านช่องปากออกทางช่องเหงือก (ดังภาพที่ 1) ส่วนกุ้งใช้รยางค์พิเศษพัดโบกน้า
ให้ไหลผ่านเหงือก
2. คาถาม : เหตุใดวิธีการแลกเปลี่ยนแบบ countercurrent จึงเป็นวิธีการเพิ่มประสิทธิภาพใน
การแลกเปลี่ยนแก๊สของเหงือกปลา
ตอบ : การแลกเปลี่ยนแบบ countercurrent ที่เหงือกปลาเป็นการแลกเปลี่ยนแก๊สออกซิเจน
ในน้าและในหลอดเลือดฝอย โดยการทาให้การไหลของน้าซึ่งมีออกซิเจนมากกว่า สวนทางกับ
การไหลของเลือดในหลอดเลือดซึ่งมีออกซิเจนต่ากว่า วิธีดังกล่าวจะทาให้ออกซิเจนแพร่จาก
น้าเข้าไปในหลอดเลือดดีกว่า โดยจะได้ถึง 90% เมื่อเปรียบเทียบกับเมื่อเลือดและน้าไหลไป
ในทิศทางเดียวกัน ซึ่งได้ประมาณ 50% (ดังภาพที่ 4)
3. คาถาม : ถุงลม (air sac) ในแมลงมีหน้าที่อะไร
ตอบ : ถุงลมในแมลงมักพบในแมลงที่บินได้ ถุงลมจะติดกับท่อลม (tracheae) เพื่อสารอง
อากาศขณะบิน และมีท่อลมฝอยไปสิ้นสุดที่กล้ามเนื้อที่ใช้บินโดยตรง กล้ามเนื้อที่ใช้บิน
ต้องการพลังงานมาก จึงต้องมีไมโทคอนเดรียมากเป็นพิเศษ (ดังภาพที่ 6) ซึ่งเป็นตัวอย่าง

13. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
13
หนึ่งในการปรับโครงสร้างให้เหมาะกับหน้าที่ และการแลกเปลี่ยนแก๊สในแมลงเกิดขึ้นระหว่าง
ท่อลมฝอยกับเซลล์ของเนื้อเยื่อโดยตรง โดยไม่ผ่านระบบไหลเวียน
4. คาถาม : Parabronchi (พาราบรองไค) ในปอดนกคืออะไร มีหน้าที่อย่างไร
ตอบ : Parabronchi (เป็นพหูพจน์ ของ parabronchus) เป็นแขนงหลอดลมในปอดนก เป็น
ช่องปลายเปิดให้อากาศผ่านไปในทิศทางเดียว ทาหน้าที่แลกเปลี่ยนแก๊สคล้ายกับถุงลม
(alveolus) ในปอดคน การแลกเปลี่ยนแก๊สที่ parabronchi นี้ จะเกิดขึ้นทั้งในเวลานกหายใจ
เข้าและหายใจออก ทาให้นกได้รับออกซิเจนจากอากาศในปอดดีกว่าคน
5. คาถาม : เหตุใดนกจึงได้รับปริมาณออกซิเจนที่ผ่านปอดได้ดีกว่าคน
ตอบ : ระบบหายใจของนก เริ่มจากอากาศภายนอกจะไหลเข้าทางถุงลมด้านหลังของปอด
แล้วเข้าปอดและออกทางถุงลมด้านหน้า แล้วจึงออกสู่ภายนอก อากาศจากภายนอกจะผ่าน
ปอดทั้งการหายใจเข้าและหายใจออกรอบที่ 1 และรอบที่ 2 เมื่อหายใจออกรอบที่ 1 อากาศที่
เข้าไปรอบแรกจะอยู่ในปอด และเมื่อหายใจออกรอบที่ 2 อากาศที่เข้าไปใหม่จะอยู่ในปอด (ดัง
ภาพที่ 9) จึงทาให้แต่ละรอบของการหายใจเข้าและออกจะมีการแลกเปลี่ยนแก๊สเสมอ นกจึง
ได้รับออกซิเจนที่ผ่านปอดได้ดีกว่าคน

14. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
14
ภาคผนวก
ก. คาอธิบายศัพท์
การแลกเปลี่ยนแบบ countercurrent เป็นการแลกเปลี่ยนสารระหว่างของเหลวสอง
บริเวณที่อยู่ติดกัน เพื่อให้มีประสิทธิภาพสูงสุด
เช่นการแลกเปลี่ยนแก๊สออกซิเจนและ
คาร์บอนไดออกไซด์ในหลอดเลือดที่เหงือกปลา
กับในน้าไหลสวนทาง
ถุงลม (air sac) ในแมลง เป็นถุงที่เชื่อมติดอยู่กับท่อลมเพื่อ
สารองอากาศ พบในแมลงที่บินได้ ในนก เป็น
ถุงลมที่แทรกอยู่ตามท้อง อก และปีกนก ช่วย
ในการหมุนเวียนอากาศในระบบหายใจของนก
และทาให้ตัวเบา เหมาะในการบิน
ท่อลม (trachea) ท่อขนาดเล็ก ต่อจากรูหายใจ แตกแขนงเป็น
ท่อลมฝอยแทรกไปตามเซลล์ในเนื้อเยื่อ นา
อากาศเข้าไปเพื่อการแลกเปลี่ยนแก๊สในพวก
แมลง
ปอด (lung) อวัยวะแลกเปลี่ยนแก๊สในสัตว์บก อยู่ภายใน
ร่างกาย พบในสัตว์มีกระดูกสันหลัง หอย
ทากบก และแมงมุม
ระบบท่อลม (tracheal system) ระบบแลกเปลี่ยนแก๊สในแมลงประกอบด้วยท่อ
ที่แตกแขนงแทรกเข้าไปในเนื้อเยื่อ เพื่อนา
อากาศเข้าไปแลกเปลี่ยนแก๊สกับเซลล์ของ
ร่างกายโดยตรง
รูหายใจ (spiracle) ช่องข้างลาตัวแมลง เป็นรูให้อากาศเข้าสู่ท่อลม
ผ่านท่อลมฝอย ไปยังเนื้อเยื่อ
เหงือก (gill) อวัยวะแลกเปลี่ยนแก๊สของสัตว์น้าทั่วไป ส่วน
ใหญ่อยู่ด้านนอกของร่างกาย
Parabronchi (พาราบรองไค) เป็นพหุพจน์ของ parabronchus (พารา
บรองคัส) เป็นบริเวณแลกเปลี่ยนแก๊สในปอด

15. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
15
นก โดยให้อากาศไหลผ่านไปในทิศทางเดียว
ข. แหล่งเรียนรู้เพิ่มเติม
1. โครงการตาราวิทยาศาสตร์และคณิตศาสตร์มูลนิธิ สอวน. 2547. ชีววิทยา สัตววิทยา 1.
2. Campbell, N.A. and Reece, J.B. 2002. Biology. 6th
edition. Benjamin Cummings,
San Francisco.
3. Postlethwait, J.H., Hopson, J.L and Veres, R.C. 1991. Biology : Bringing Science
to Life. McGraw Hill, New York.
4. Reece, J.B., Urry, L.A., Cain, M.L., Wasserman, S.A., Minorsky, P.V. and Jackson,
R.B. 2011. Campbell Biology, 9th
edition. Pearson Education, San Francisco.

16. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
16
รายชื่อสื่อการสอนวิชาชีววิทยาจานวนทั้งหมด 92 ตอน
ตอน
ที่
ชื่อตอน อาจารย์ผู้จัดทาสื่อ
1 ชีววิทยาคืออะไร รศ.ดร.ประคอง ตังประพฤทธิ์กุล
2 ชีวจริยธรรม รศ.ดร.สุจินดา มาลัยวิจิตรนนท์
3 การวางแผนการทดลอง และการตรวจสอบสมมติฐาน ผศ.ดร.พงชัย หาญยุทธนากร
4 ตัวอย่างการทดลองทางชีววิทยา ผศ.ดร.พงชัย หาญยุทธนากร
5 ส่วนประกอบและวิธีการใช้กล้องจุลทรรศน์แบบใช้แสง อ.ดร.จิรารัช กิตนะ
6
การเตรียมตัวอย่างเพื่อศึกษาและประมาณขนาดด้วยกล้อง
จุลทรรศน์แบบใช้แสง
อ.ดร.จิรารัช กิตนะ
7 ปฎิกิริยา polymerization และ hydrolysis อ.ดร.จุฑาพันธุ์ พิณสวัสดิ์
8 โปรตีน ผศ.ดร.พงชัย หาญยุทธนากร
9 กรดนิวคลีอิค ผศ.ดร.พงชัย หาญยุทธนากร
10 การดารงชีวิตของเซลล์ ผศ.ดร.พงชัย หาญยุทธนากร
11 การสื่อสารระหว่างเซลล์; บทนา ผศ.ดร.อรวรรณ สัตยาลัย
12
การสื่อสารระหว่างเซลล์; การสื่อสารระยะใกล้ในพืชและ
สัตว์
ผศ.ดร.อรวรรณ สัตยาลัย
13 การสื่อสารระยะไกลในสัตว์ ผศ.ดร.อรวรรณ สัตยาลัย
14 องค์ประกอบของการสื่อสารระหว่างเซลล์ ผศ.ดร.อรวรรณ สัตยาลัย
15
ทางเดินอาหารและกระบวนการย่อยอาหารของสัตว์เคี้ยว
เอื้อง
ผศ.ดร.พัชนี สิงห์อาษา
16 การย่อยและการดูดซึมสารอาหารในลาไส้เล็ก ผศ.ดร.พัชนี สิงห์อาษา
17 ภาพรวมของการสลายอาหารระดับเซลล์ อ.ดร.จุฑาพันธุ์ พิณสวัสดิ์
18 ลูกโซ่หายใจ อ.ดร.จุฑาพันธุ์ พิณสวัสดิ์
19 oxidative phosphorylation อ.ดร.จุฑาพันธุ์ พิณสวัสดิ์
20 การแลกเปลี่ยนแก๊สของสัตว์น้าและสัตว์บก รศ.ดร.ประคอง ตังประพฤทธิ์กุล
ตอน ชื่อตอน อาจารย์ผู้จัดทาสื่อ

17. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
17
ที่
21 เรื่องกลไกการหายใจและศูนย์ควบคุมการหายใจในคน รศ.ดร.ประคอง ตังประพฤทธิ์กุล
22 ไต: หน่วยไตและการผลิตปัสสาวะ รศ.ดร.ประคอง ตังประพฤทธิ์กุล
23
ระบบหมุนเวียนเลือดแบบเปิด (open circulatory system)
และแบบปิด (closed circulatory system)
รศ.ดร.วิทยา ยศยิ่งยวด
24
องค์ประกอบของเลือด หมู่เลือด และ การแข็งตัวของ
เลือด
รศ.ดร.วิทยา ยศยิ่งยวด
25 การป้องกันตนเองของร่างกาย และ ระบบภูมิคุ้มกัน รศ.ดร.วิทยา ยศยิ่งยวด
26 การเคลื่อนที่ของปลา รศ.วีณา เมฆวิชัย
27 กลไกการหดตัวของกล้ามเนื้อโครงร่าง รศ.ดร.ประคอง ตังประพฤทธิ์กุล
28 การทางานของเซลล์ประสาท อ.ดร.นพดล กิตนะ
29 การถ่ายทอดกระแสประสาทระหว่างเซลล์ประสาท อ.ดร.นพดล กิตนะ
30 เซลล์รับความรู้สึก รศ.ดร.ประคอง ตังประพฤทธิ์กุล
31 หูและการได้ยิน รศ.ดร.ประคอง ตังประพฤทธิ์กุล
32 ฮอร์โมนคืออะไร รศ.ดร.สุจินดา มาลัยวิจิตรนนท์
33 ชนิดของฮอร์โมนและชนิดของเซลล์เป้าหมาย รศ.ดร.สุจินดา มาลัยวิจิตรนนท์
34
การสืบพันธุ์ระดับเซลล์ 1 วัฏจักรเซลล์ อินเทอร์เฟส และ
division phase
ผศ.ดร.อรวรรณ สัตยาลัย
35
การสืบพันธุ์ระดับเซลล์ 2 วัฏจักรเซลล์ division phase
mitosis
ผศ.ดร.อรวรรณ สัตยาลัย
36
การสืบพันธุ์ระดับเซลล์ 3 วัฏจักรเซลล์; division phase;
meiosis
ผศ.ดร.อรวรรณ สัตยาลัย
37 เซลล์พืช ผศ.ดร.มานิต คิดอยู่
38 เนื้อเยื่อพืช ผศ.ดร.มานิต คิดอยู่
39 ปากใบและการควบคุมการเปิด-ปิดของปากใบ อ.ดร.อัญชลี ใจดี
40 การลาเลียงน้าของพืช รศ.ดร.ปรีดา บุญ-หลง
41 พลังงานชีวิต รศ.ดร.ศุภจิตรา ชัชวาลย์
ตอน ชื่อตอน อาจารย์ผู้จัดทาสื่อ

18. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
18
ที่
42 ปฏิกิริยาแสง (Light reaction) รศ.ดร.ศุภจิตรา ชัชวาลย์
43 ปฏิกิริยาคาร์บอน (carbon reaction) – Calvin cycle ผศ.ดร.บุญธิดา โฆษิตทรัพย์
44
กลไกการเพิ่มความเข้มข้นของคาร์บอนไดออกไซด์ในพืช
C4
ผศ.ดร.บุญธิดา โฆษิตทรัพย์
45
กลไกการเพิ่มความเข้มข้นของคาร์บอนไดออกไซด์ในพืช
CAM
ผศ.ดร.บุญธิดา โฆษิตทรัพย์
46 ปัจจัยจากัดในการสังเคราะห์ด้วยแสง รศ.ดร.ปรีดา บุญ-หลง
47 โครงสร้างของดอก (Structure of Flower) ผศ.ดร.ต่อศักดิ์ สีลานันท์
48 การปฏิสนธิในพืชดอก ผศ.ดร.ชุมพล คุณวาสี
49 การเกิดและโครงสร้างผล อ.ดร.สร้อยนภา ญาณวัฒน์
50 การงอกของเมล็ด รศ.นันทนา อังกินันทน์
51 การวัดการเจริญเติบโตของพืช อ.ดร.อัญชลี ใจดี
52 ออกซิน ผศ.ดร.กนกวรรณ เสรีภาพ
53 การใช้สารควบคุมการเจริญเติบโตของพืชในการเกษตร ผศ.พัชรา ลิมปนะเวช
54 การเคลื่อนไหวของพืช ผศ.ดร.กนกวรรณ เสรีภาพ
55 ความน่าจะเป็นและกฎแห่งการแยก ผศ. เรืองวิทย์ บรรจงรัตน์
56 กฎแห่งการรวมกลุ่มอย่างอิสระ ผศ. เรืองวิทย์ บรรจงรัตน์
57 มัลติเปิลแอลลีล (Multiple alleles) อ.ดร.วราลักษณ์ เกษตรานันท์
58 พอลิยีน (Polygene) อ.ดร.วราลักษณ์ เกษตรานันท์
59
โครงสร้างของดีเอ็นเอ (DNA structure) อ.ดร.เพลินพิศ โชคชัยชานาญ
กิจ
60
โครงสร้างของโครโมโซม (Chromosome structure) อ.ดร.เพลินพิศ โชคชัยชานาญ
กิจ
61 การถอดรหัส (Transcription) อ.ดร.ธนะกาญจน์ มัญชุพานี
62
การแปลรหัส (Translation) อ.ดร.ธนะกาญจน์ มัญชุพานี
ตอน ชื่อตอน อาจารย์ผู้จัดทาสื่อ

19. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
19
ที่
63 แนะนาพันธุวิศวกรรม อ.ดร.ปฐมวดี ญาณทัศนีย์จิต
64 ขั้นตอนของพันธุวิศวกรรม อ.ดร.ปฐมวดี ญาณทัศนีย์จิต
65
สิ่งมีชีวิตดัดแปลงพันธุกรรม (Genetically modified
organisms: GMOs)
อ.ดร.รัชนีกร ธรรมโชติ
66 ชาร์ล ดาร์วิน คือใคร ผศ.ดร.เจษฎา เด่นดวงบริพันธ์
67 หลักฐานการเกิดวิวัฒนาการ ผศ.ดร.เจษฎา เด่นดวงบริพันธ์
68 ทฤษฎีวิวัฒนาการของดาร์วิน ผศ.ดร.เจษฎา เด่นดวงบริพันธ์
69 วิวัฒนาการของเชื้อดื้อยา ผศ.ดร.เจษฎา เด่นดวงบริพันธ์
70 วิวัฒนาการของมนุษย์ ผศ.ดร.เจษฎา เด่นดวงบริพันธ์
71 อาณาจักรมอเนอรา ผศ.ดร.รสริน พลวัฒน์
72 อาณาจักรโพรทิสตา ผศ.ดร.รสริน พลวัฒน์
73 อาณาจักรฟังไจ ผศ.ดร.จิตรตรา เพียภูเขียว
74 ความหลากหลายของสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลัง ผศ.ดร.อาจอง ประทัตสุนทรสาร
75 ความหลากหลายของสัตว์มีกระดูกสันหลัง รศ.วีณา เมฆวิชัย
76 กลไกของพฤติกรรม รศ.ดร.อุษณีย์ ยศยิ่งยวด
77 พฤติกรรมการเรียนรู้แบบต่าง ๆ รศ.ดร.อุษณีย์ ยศยิ่งยวด
78 การสื่อสารระหว่างสัตว์ รศ.ดร.อุษณีย์ ยศยิ่งยวด
79 แนวคิดเกี่ยวกับระบบนิเวศ ผศ.ดร.อาจอง ประทัตสุนทรสาร
80 ไบโอมบนบก ผศ.ดร.อาจอง ประทัตสุนทรสาร
81 การสารวจระบบนิเวศบนบก ผศ.ดร.อาจอง ประทัตสุนทรสาร
82 ความสัมพันธ์ระหว่างสิ่งมีชีวิตกับปัจจัยทางกายภาพ ผศ.ดร.วิเชฎฐ์ คนซื่อ
83 ความสัมพันธ์ระหว่างสิ่งมีชีวิตชนิดต่างๆ ในระบบนิเวศ ผศ.ดร.วิเชฎฐ์ คนซื่อ
84 โซ่อาหารและใยอาหาร ผศ.ดร.วิเชฎฐ์ คนซื่อ
85 วัฏจักรสาร ผศ.ดร.วิเชฎฐ์ คนซื่อ

20. คู่มือสื่อการสอนวิชา......ชีววิทยา.... โดยความร่วมมือระหว่าง
สานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน และ คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
20
ตอน
ที่
ชื่อตอน อาจารย์ผู้จัดทาสื่อ
86
ความหมายของคาว่าประชากร(population) และประวัติ
การศึกษาประชากร
รศ.ดร.กาธร ธีรคุปต์
87
วิธีการหาค่าความหนาแน่นของประชากรโดยวิธีการสุ่ม
ตัวอย่างแบบวางแปลง (quadrat sampling method)
อ.ดร.ธงชัย งามประเสริฐวงศ์
88 การเพิ่มขนาดของประชากร (population growth) อ.ดร.ธงชัย งามประเสริฐวงศ์
89 โครงสร้างอายุ (age structure) ของประชากร อ.ดร.ธงชัย งามประเสริฐวงศ์
90 ประเภทของทรัพยากร อ.ดร.พงษ์ชัย ดารงโรจน์วัฒนา
91 ปัญหาที่มีต่อทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม อ.ดร.พงษ์ชัย ดารงโรจน์วัฒนา
92 หลักการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ อ.ดร.พงษ์ชัย ดารงโรจน์วัฒนา