Дархан сумын ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх замаар агаарын бохирдолыг багасгах боломж /Одбаяр.Ө/

1. ДАРХАН СУМЫН НОГООН БАЙГУУЛАМЖИЙГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ЗАМААР
АГААРЫН БОХИРДОЛЫГ БАГАСГАХ БОЛОМЖ
Илтгэгч: Одбаяр. Ө,Таванжин.С, Эрдэнэчимэг .А, Нарантуяа.А
ХААИС-ийн харъяа УГТСЭШХ-ийн агроэкологи бизнесийн сургууль
Tawanjind@yahoo.com 99062205
Товч хураангуй
Дархан-Уул аймгийн Дархан сум нь 79938 мянган хүн амтай бөгөөд хотын
ангиллаар бол дундаж хотод багтах хүн амын төвлөрөлтэй суурин юм.
Улаанбаатар төдийгүй Дархан, хотод ч хүн амын хурдтай өсөлт, эдийн засаг,
нийгмийн үйл ажиллагааны эрчимшил, хотын газар ашиглалт, хог хаягдал, агаар,
ус, хөрсний бохирдолыг бий болгон хүрээлэн буй орчны доройтолд хүргэх болж
хүний эрүүл мэнд, аюулгүй байдал эрсдэлд орж, амьдрах орчинд сөрөг нөлөө
үзүүлж байна. Хүний хамгийн үнэт эрдэнэ болсон эрүүл мэндэд агаарын бохирдол
сөргөөр нөлөөлж эхэллээ. Тиймээс Дархан-Уул аймгийн Дархан сумын байгаль
орчны төлөв байдлын өөрчлөлт, үйлдвэрийн хог хаягдал, гэр хорооллын утаа,
автомашины тооны өсөлтөөс шалтгаалан агаарын бохирдол ихэсгэж байгааг
тодорхой үзүүлэлтээр харуулж агаарын бохирдолыг ногоон байгууламжийг
нэмэгдүүлэх замаар багасгах, ногоон байгууламжийг хот суурин газрын оршин
суугчдын тоо, түүний цаашдын өсөлтийн хандлага, зэрэг олон хүчин зүйлийг
харгалзан харилцан адилгүй хэмжээ ангиллаар тодорхой төлөвлөгөөний дагуу
байгуулах талаар Дархан уул аймгийн Дархан сумын УЦУОШАлба, Дархан-Уул
аймгийн Нэгдсэн эмнэлэг, Дархан- Уул аймгийн байгаль орчны газрын мэдээлэл,
судалгааны материалыг үндэслэн санал бодлоо эмхэтгэн бичлээ.
Түлхүүр үг
Экологи,фотосинтез, тоосжилт, фитонцид, нүүрсхүчлийн хий
Оршил
Сүүлийн жилүүдэд Дархан суманд агаарын бохирдолыг бий болгон
хүрээлэн буй орчны дортойтолд хүргэх болж хүний эрүүл мэнд, аюулгүй байдал
эрсдэлд орж, амьдрах орчинд сөрөг нөлөө үзүүлж экологийн зарим талаар
гамшгийн шинжтэй болж байна. Хүний хамгийн үнэт эрдэнэ болсон эрүүл мэндэд

2. агаарын бохирдол сөргөөр нөлөөлж эхэллээ. Хүн хоол тэжээлгүйгээр хэдэн хоног
явж чадах боловч хүчилтөрөгчгүйгээр хэдэн хоромч байж чадахгүй. Тайван
байдалд эрүүл хүн нэг минутанд 8-10 литр, цагт 600-800 литр, хоногт 1200-1400
литр хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг бол биеийн хүчний ачааллын үед 20.0 мянган
литр болж өсч байна.
Дархан-Уул аймгийн Нэгдсэн эмнэлгийн явуулсан судалгаагаар хүн амын
ялангуяа бага насны хүүхдийн амьсгалын замын эрхтний өвчлөл сүүлийн
жилүүдэд 2.5-3.0 дахин нэмэгдсэн байна. Хотын байгаль орчны экологийн
нөхцөлийг сайжруулах, агаарын бохирдолыг бууруулж, цэвэршүүлэх гол ажлын нэг
бол ногоон байгууламжийг өргөжүүлэх ажил юм.
Үндсэн хэсэг:
Судлагдсан байдал: Дархансумын уур амьсгал: Дархан-Уул аймаг нь уур
амьсгалын хувьд ширүүвтэр өвөлтэй, чийг дутмаг мужид багтдаг. Хур тунадасны
хэмжээ жилд дунджаар 235мм, 100
С дээш дулааны нийлбэр 2065гр, хоногийн
дундаж дулаан 14.20
С, хөрсний ялзмаг(0-10см гүн) 2.15 % байна. Агаарын
температур хөрш зэргэлдээх сумаас бараг 10
градусаар хүйтэн байдаг. Салхины
хурд гол төлөв 3-8м/с байж, 65 өдөр салхины хурд 10м/с-ээс их болж үе үе салхи
15-25 м/с хүрч ширүүсэн зарим үед 28-32м/с хүрэх тохиолдол ажиглагддаг.
Дархан сумын агаарын бохирдол түүний эх үүсвэр: Дархан сумын
хувьд үйлдвэр аж ахуйн төвлөрөл хүн амын нягтрал, гэр хороололын утаа,
автомашины тоо өсөлтөөс шалтгаалан сүүлийн жилүүдэд экологийн нөхцөл
доройтож эхэлсэний нэг илрэл нь өвлийн улирлын агаарын бохирдол юм.
Дархан суманд 2014 оны байдлаар 9400 авто тээврийн хэрэгсэл
тоологдсоны 90% нь 10-аас дээш жил ашиглагдсан хуучин машинууд байгаа юм.
Автомашины түлшний утаа 15% нь хөрсөнд шингэж, 85% нь агаарт дэгдэнэ. Дунд
даацанд багтдаг ачааны машин 1км-т 10.1-СО2, 1.6-NO2, 1.1г-нүүрстөрөгчийг
ялгаруулдаг байна. Судалгааны материалаас үзэхэд 1 тонн бензиний шаталтаас
дундаж ачааны машин 0.5 кг, суудлын машин 0.8-0.85кг хар тугалганы хортой
нэгдлийг агаарт хаядаг байна.
Дархан суманд тоосгоны үйлдвэр-1, хайрганы үйлдвэр-3, арьс
боловсруулах үйлдвэр-3, гараж, угаалга, автомашины засварын агуулах-1300

3. гаруй цэг, асфальтын үйлдвэр-1, шатахуун түгээх газар, нефть хадгалах агуулах-
19, цэвэрлэх байгууламж-2 байна.
Дархан-Уул аймаг төдийгүй төвийн зарим бүс нутгийг хангадаг нэг том
дулаан цахилгаан станц жилд 1.5 сая тонн нүүрс, гэр хорооллын 18.0 мянган айл
өрх 95.0 мянган тонн нүүрс, 35.0 мянган м.куб мод, нам даралтын 18 зуух 38.0 тонн
орчим хорт бодис агаарт болон хөрсөнд цацагдаж сумын нэг оршин суугчид
ойролцоогоор 1кг хорт бодис ноогдож байна.
Ногоон байгууламж нь хүний амьдрах орчныг өөрчилж, эрүүл аж төрөхийн
үндэс болсон эерэг нөлөөллийг /энергийг/ ямагт өгч байдаг нь амьд байгалийн
давтагдашгүй онцгой чанар юм. Бидний амьдарч байгаа дэлхий ертөнц нь
хуурайшилтын улмаас цөлжих аюулд нэрвэгдэх болсон өнөөгийн төрхийг өөрчилж,
аврах ганц зам бол эрчимтэй ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх, цэцэрлэгжүүлэх
ажил юм.
Судалгааны арга зүй: Дархан-Уул аймгийн Дархан сумын УЦУОШАлба,
Дархан-Уул аймгийн Нэгдсэн эмнэлэг, Дархан- Уул аймгийн байгаль орчны газрын
мэдээлэл судалгааны материалыг логик сэтгэлгээгээр дүгнэн, судалгааны онолын
буюу эмпирик загварыг дедукцийн аргатай хослуулан судалсан.
Дархан-Уул аймгийн Дархан сумын ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх
замаар агаарын бохирдлыг бууруулах боломжийг тодорхойлоход зорилгоор
дараахь зорилтуудыг тусгаж судалсан.
- Агаарын бохирдолын өөрчлөлтийг судлах
- Дархан сумын ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх төлөвлөлтийн зураг
үйлдэх
- Агаарын бохирдолыг бууруулах санал зөвлөмж боловсруулах
Дархан-Уул аймгийн хэмжээнд УЦУОША-аас гадаад орчны агаарын
түгээмэл бохирдуулагчийн хүлцэх агууламж болон зөвшөөрөгдөх түвшинг тогтоох,
урьдчилан мэдээлэх зорилгоор 20 минут, 24 цагийн болон жилийн дундаж
мэдээллийг суурин станцын ажиглалтаар гаргадаг ба агаарын бохирдол их байх
үеүдэд агаарын бохирдолыг бүрэн төлөөлж чадахуйц газруудаас УЦУОША-аас
явуул судалгааны баг агаарын бохирдолыг тодорхойлох шинжилгээ хийдэг. Агаар

4. бохирдуулагч бодисын эх үүсвэр ньдараахьхүний үйл ажиллагаанаас гаралтай,
үүсгэгчээс үүдэлтэй гэж үзэж байна. /Хүснэгт- 1/
Агаар бохирдуулагч бодисын эх үүсвэр
Хүснэгт 1
Д/д Эх үүсвэр Бохирдуулагч бодисууд
1 Цахилгаан станц CO2 , SO2 NOх, нүүрстөрөгчид, тоосонцор
2 Бусад үйлдвэрлэл CO2, SO2, нүүрстөрөгчид, тоосонцор
3 Тээврийн хэрэгсэл CO2, NOх , Pb, нүүрстөрөгчид, тоосонцор
4 Ахуй Тоосонцор, детергентүүд
Дархан Уул аймгийн хэмжээнд УЦУОША-аас гаргасан шинжилгээний
дүнгээс үзэхэдДархан сумын агаарын бохирдолын үзүүлэлт гадаад орчны агаарын
түгээмэл бохирдуулагчийн хүлцэх агууламж болон зөвшөөрөгдөх түвшингээс
хэтэрсэн байгаа бөгөөд хүний эрүүл мэнд, аюулгүй байдал эрсдэлд орж, амьдрах
орчинд сөрөг нөлөө үзүүлж экологийн зарим тулгамдсан асуудлуудын эх үүсвэр нь
болж байгаа юм. Агаарын чанарын үзүүлэлтүүд стандарт нормативаас хэтэрсэн
байгааг зураг 1-ээр харууллаа.
Зураг 1
Эх сурвалж: Дархан-Уул аймаг Дархан сум УЦУОШАлба
Дархан-Уул аймгийн Нэгдсэн Эмнэлэг болон аймгийн хэмжээнд үйл
ажиллагаа явуулж буй төрийн болон хувийн хэвшлийн эмнэлэгүүдийн нэгтгэсэн
мэдээ болон тайлангаас үзэхэд 2010-2014 оны хооронд вирус судлалын
лабораториудын амьсгалын замын өвчлөл ба томуугийн шинжилгээнд хамрагдсан
Агаарын чанарын үзүүлэлтүүд, мг/м3
SO2
NO2

5. байдлыг харгалзан үзэхэд улирлын болон ажил эрхлэлт, сургууль цэцэрлэг
эхлэхтэй холбоотой өгөх шинжилгээ сорилын тоо харилцан адилгүй хэлбэлзэлтэй
байдаг боловч нийт амьсгалын замын өвчлөлийн тоо ерөнхийдөө өсөн нэмэгдэх
төлөвтэй байгааг Зураг 2-оос харж болно.
Зураг 2. Амьсгалын замын өвчлөлийн тоо
Дархан- Уул аймгийн Дархан сумын УЦУОША-аас гадаад орчны агаарын
түгээмэл бохирдуулагчийн хүлцэх агууламж болон зөвшөөрөгдөх түвшинг тогтоох,
урьдчилан мэдээлэх зорилгоор агаарын бохирдолыг тодорхойлохдоо 5 үзүүлэлт /
СО, SO 2, NO 2 , том тоосонцор –PM 10, R- цацраг /тус бүрээр гаргадаг ба Дархан
сумын агаарын бохирдолыг ажиглах станцуудын 2010 – 2014 оны мэдээ
үзүүлэлтээс харахад том тоосонцор –PM 10 хэмжээ өсөлттэй харагдаж байна.
/Зураг 3/
Амьсгалийн
замын
өвчлөлийн
өсөлт , 2010,
218
Амьсгалийн
замын
өвчлөлийн
өсөлт , 2011,
152
Амьсгалийн
замын
өвчлөлийн
өсөлт , 2012,
191
Амьсгалийн
замын
өвчлөлийн
өсөлт , 2013,
178
Амьсгалийн
замын
өвчлөлийн
өсөлт , 2014,
275
Томуу эерэг ,
2010, 3
Томуу эерэг ,
2011, 4
Томуу эерэг ,
2012, 6
Томуу эерэг ,
2013, 19
Томуу эерэг ,
2014, 21
Амьсгалийн замын
өвчлөлийн өсөлт
Томуу эерэг

6. Зураг 3. Том тоосонцор –PM10-н хэмжээ
Дээрх хүснэгт, зургаас үзэхэд агаарын бохирдолыг бууруулах, ногоон
байгууламжийг нэмэгдүүлэх, сумын хүн ам эрүүл мэнд аюулгүй байдлыг хангах,
хот төлөвлөлтөд нийцсэн ногоон байгууламжийн стратеги боловсруулах
шаардлага байгааг харуулж байгаа юм.
Дархан сумынногоон байгууламж: Дархан сумын хүн амын тоо 79938
буюу нийт 23 349 өрх оршин суудаг. Үүнээс12 208 өрх буюу 52% нь орон сууцанд,
11 141 өрх буюу 48% нь гэр хороололд амьдарч байна. Хот төлөвлөлтийн нормд
зааснаар хотын ногоон бүсэд ногоон байгууламж, амралт болон хүүхдийн
тоглоомын талбай, явган хүний замыг оруулах бөгөөд нийт талбайн 70-аас дээш
хувийг нь ногоон бүс эзлэх ѐстой байдаг.ДЭМБ-ийн зөвлөмжөөр суурьшлын
бүсийн 1 хүнд ноогдох ногоон байгууламжийн талбай 50м2
-аас багагүй байх
ѐстой.(Б.Чимэд, 2005). Бидний судалгаагаар Дархан сумын суурьшлын бүсийн
399.62 га талбай нь ногоон бүс байх ѐстой.
Дархан сумын талбайн хэмжээ 9804 га-аас суурьшлын бүсийн талбай 2411
га байгаа суурьшлын ногоон байгууламжийн төлөвлөлтийг зураг 4,5-аар
харууллаа.
PM-10 Тоос мкг/м3,
2010, 0.121
PM-10 Тоос мкг/м3,
2011, 0.134
PM-10 Тоос мкг/м3,
2012, 0.187
PM-10 Тоос мкг/м3,
2013, 0.305
PM-10 Тоос мкг/м3,
2014, 0.411
PM-10 Хүлцэх
хэмжээ мкг/м3,
2010, 0.1
PM-10 Хүлцэх
хэмжээ мкг/м3,
2011, 0.1
PM-10 Хүлцэх
хэмжээ мкг/м3,
2012, 0.1
PM-10 Хүлцэх
хэмжээ мкг/м3,
2013, 0.1
PM-10 Хүлцэх
хэмжээ мкг/м3,
2014, 0.1
PM-10 Тоос мкг/м3
PM-10 Хүлцэх хэмжээ мкг/м3

7. Зураг.4 Зураг.5
Дархан сумын суурьшлын бүс дэх ногоон байгууламжийн эзлэх талбай
Хүснэгт 2
№
Ногоон
байгууламжий
н талбай (га)
Ногоон бүсийн нийт мод сөөгний тоо
Нийтийн
эзэмшил
(ш)
Аж ахуйн
нэгж
байгууллаг
а (ш)
Орон
сууцны
хороолол
(ш)
1. 142.9 186389 17107 5434
Дэлхийн Эрүүл мэндийн байгууллагын зөвлөмжөөр томоохон хотуудад 1
хүнд 50м2
ногоон байгууламж оногдох шаардлагатай. Хэвлэлийн материалаас
үзэхэд Улаанбаатар хотод 1 хүнд 6.5м2
, Дархан хотод 8м2
буюу байж болох
стандартаас 6.25-7.1 дахин бага байна. (Ж.Мижиддорж 2014). Иймээс агаарын
бохирдол, хөрс, ургамлын бүрхэвчийг сайжруулахын тулд Дархан сумын ногоон
байгууламжийг өргөжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байгаа юм.

8. Нийтийн эзэмшлийн талбайд 186389 ш мод, сөөг, аж ахуйн нэгж
байгууллагуудын ногоон байгууламжинд 17108 ш, орон сууцны хорооллуудын
ногоон байгууламжинд 5434 ширхэг мод, сөөг тус тус байна.
Зүлэг, мод, сөөгийн фотосинтезийн талбай ( Б.Чимэд 2005)
Хүснэгт 3
№ Ногоон ургамал
Фотосинтезийн
талбай
Зүлэг ногоон
ургамалд
шилжүүлэх
коэффициент
1. Зүлэг ногоон ургамал 1.30 1
2. Хог ургамал 2.80 2.1
3. Чацарганы бут 18.56 14.28
4. Үхрийн нүдний сөөг 13.00 10.00
5. Навчит мод - улиас 91.54 70.42
6. Шилмүүст мод - нарс 65.00 50.00
Үхрийн нүдний 1 сөөгний фотосинтезийн чадавхи 10м2
газрын ногоон
зүлэгтэй тэнцэнэ.
Судалгаанаас үзэхэд Дархан сумын 11 141өрх айл хашаандаа тус бүр 1
ширхэг үхрийн нүд таривал 1448331га, шилмүүст мод 724165 га талбай тус тус
эрүүлжүүлэх хэмжээний фотосинтез явуулах боломжтой юм. Хотын ногоон
байгууламжийг төлөвлөж бүтээхдээ түүний талбайн хэмжээнээс гадна түүнийг
бүрдүүлэх ургамал, бут, сөөг, модны зүйлийн бүрдлийг анхаарч зохистой сонголт
хийх шаардлагатай.
Агаарын бохирдол нь дэлхий нийтэд хамгийн тулгамдсан асуудлын нэг
болоод байна.Үүнээс гарах: Байгальд халгүй технологи хэрэглэх,сэргээгдэх эрчим
хүч түлхүү ашиглах, агаарын бохирдлын нөхөн төлбөрийн хэмжээг нэмэгдүүлэх,
ногоон байгууламж нэмэгдүүлэх гэх мэт олон арга замууд байдаг ба эдгээрээс
ногоон байгууламж нэмэгдүүлэх замаар агаарын бохирдолыг бууруулах арга нь:

9.  Баялаг ургамалтай 1 га талбайн мод , бут, зүлэг цэцэрлэг нь 18 сая м3
агаарын доторхи тоос шороо, утаа униарын 35.5%-ийг шингээж, 64.5%
тоосруулах нөлөөг сарниулдаг байна.
 Монос-5 минут, үхрийн нүд -10 минут, арц-10 минут, хус-22 минут дутам
ногоон ургамал нь өөрөөсөө фитонцид гэдэг бодис ялгаруулж, орчны
бактерийг устгадаг.
 Оросын эрдэмтэн Лушинскийн хийсэн судалгаагаар навчит модны титэм
элдэв дуу шуугианыг 26% шингээж 74%-ийг ойлгон сарниулдаг болохыг
тогтоосон байна.
 1 га талбайн ногоон байгууламж нь жилд 5-10т СО2 шингээн, 10-20т О2
ялгаруулдаг гэж үзвэл Дархан сумын хэмжээнд жилд 1998т СО2 шингээн,
3996т О2 ялгаруулна.
 Ногоон ургамал нь агаарын хэмийг зохицуулж байдаг. Агаарын хэт хүйтэн,
хэт халууны саармагжуулахын зэрэгцээ 1га навчит модон ойгоос 2500тн
усыг агаарт ууршуулж чийглэж байдаг.чийг тунадасны 75% нь хөрсөнд
шингэж, 25% нь ууршиж агаарыг чийглэнэ.
 Дархан сумын өнгө үзэмжийг нэмэгдүүлж, ард иргэдийг бүх нийтээр нь
экологийн боловсрол олгож, ороцуулах боломжтой,
Дүгнэлт
1. Агаарын бохирдолыг тодорхойлох СО, SO2, NO2 , том тоосонцор –PM 10, R-
цацраг эдгээр үзүүлэлтээс , NO2 -0.030 мкг/м3
, SO2- 0.010 мкг/м3
байх бөгөөд
хүлцэх хэмжээнээс хэтрэлттэй байна.
2. Ногоон байггууламжийн талбай 1 хүнд 8м2
ноогдож байгаа нь байж болох
стандартаас 6.25-7.1 дахин бага байна.
3. Дархан сумын хэмжээнд шаардлагатай ногоон байгууламжийн талбай
399.62га бөгөөд одоо байгаа ногоон байгууламж 142.9 га тул цаашид 256.72
га ногоон байгууламжийн талбайг нэмэгдүүлэх шаардлагатай.
4. Үйлдвэрийн районоос суурьшлын бүсийг тусгаарлах зорилгоор Мангирт
хорооллын 9-р хэсгийн гэр хороолол, үйлдвэрийн районы дунд, мөн
суурьшлын бүсийг тойруулан хамгаалалтын зурвас байгуулах, тоосжилтыг

10. багасгах зорилгоор суурьшлын бүсээс гадна орших төв замын дагуу
хамгаалалтын зурвас төлөвлөлөө.
5. 1 га талбайн ногоон байгууламж нь жилд 5-10т СО2 шингээн, 10-20т О2
ялгаруулдаг гэж үзвэл Дархан сумын хэмжээнд жилд 1998т СО2 шингээн,
3996т О2 ялгаруулна.
Зөвлөмж
1. Дархан-Уул аймгийн хэмжээгээр 30 байгуулга, аж ахуйн нэгж, иргэн жилд
3244.1 мянган ширхэг тарьц, суулгац ургуулан бэлтгэж байна.
2. Мод үржүүлгийн газар буюу үрээр тарьж ургуулах, тарьц суулгацын газрыг
нэмэгдүүлэх
3. Хувиараа мод тарих, мод үржүүлгийн газар байгуулах, хувийн эдлэн
газартай болох аж ахуйн нэгж, албан байгуулага, хувь хүнийг дэмжих
4. Дархан сумын гэр хорооллын оршин суугчдын хашаандаа мод, бут, сөөг
тарих хөдөлгөөнийг өрнүүлэх
Номзүйн жагсаалт
1. Ж.Мижиддорж. “Монгол орны экосистем түүний тулгамдсан асуудал” УБ.
2014
2. Б.Чимид. “Улаанбаатар хотын ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх замаар
антропо-экологийн нөхцөлийг сайжруулах боломж. УБ.2005
3. Я.Лхагвасүрэн . “Гэр хорооллын цэцэрлэгжилтийн ажлын агротехнологи”