“Дархан-Уул аймгийн нийтийн эзэмшлийн гудамж, талбайн шарилжтай тэмцэх” /Сайханцэцэг.С/

1. “ДАРХАН-УУЛ АЙМГИЙН НИЙТИЙН ЭЗЭМШЛИЙН ГУДАМЖ, ТАЛБАЙН
ШАРИЛЖТАЙ ТЭМЦЭХ”
Сайханцэцэг. С (Ph.D), УГТХүрээлэн
saikhantsetseg@gmail.com
99376469
Хураангуй
Хүн төрөлхтөнд тулгарч буй 21-р зууны томоохон асуудал бол байгаль
орчны доройтол болон бохирдол юм.
Хүрээлэн буй орчны доройтол, бохирдлыг бууруулахад шинэ технологи
орчин үеийн шинжлэх ухааны дэвшлийг ашиглаж байгаа хэдий ч асуудал улам
ноцтой болох төлөвтэй байна.
Уур амьсгал дулаарч, ган хуурайшилтын давтамж ойртож, нэмэгдэж байгаа
нь хөрсний элэгдэл доройтлыг улам хурдасгаж, элэгдэл доройтолд нэрвэгдсэн
хөрсөнд голчлон шарилжийн төрлийн ургамал зонхилон ургаж сүүлийн жилүүдэд
манай орны хүн амын дунд харшлаар өвчлөх явдал ихээр нэмэгдэж байна. Үүний
шалтгааныг тогтоож оношлогоо, эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэх аргыг
боловсронгуй болгох шаардлагатай болохыг харуулж байна.
Түлхүүр үг: өвчин, тоосжилт, харшил, бохирдол, олон наст,
Оршил:
Монгол оронд газар тариалангийн салбар үүсч хөгжсөн үеэс өнөөг хүртэл
тариалангийн талбайн хог ургамалтай тэмцэх асуудлыг судалж ирснээс бус хот,
суурин газрын орчимд тархаж хүн амын эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж харшил
өгдөг, хотын агаарыг бохирдуулж тоосжилт үүсгэдэг хог ургамалтай тэмцэх,
тэдгээрийг устгах, хотын ногоон байгууламжийн өнгө үзэмжийг сайжруулах талаар
авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ бараг байхгүй байна.
Хог ургамал дасан зохицох чадавхаараа байгалийн болон таримал
ургамлаас давуу байдаг эко-био-морфологийн онцлогтой. Энэ утгаараа бусад
ургамлын ургаж чадахгүй орчин нөхцөлд чөлөөтэй тархан ургадаг.

2. Сүүлийн жилүүдэд уур амьсгал дулаарч, ган хуурайшилтын давтамж
ойртож, нэмэгдэж байгаа нь хөрсний элэгдэл доройтлыг улам хурдасгаж байна.
Элэгдэл доройтолд нэрвэгдсэн хөрсөнд голчлон шарилжийн төрлийн ургамал
зонхилон ургадаг.
Шарилж, луулийн төрлийн хог ургамал гол төлөв хот суурин, хашаа хороо,
зам харгуй, элэгдэж эвдэрсэн газар бөөн бөөнөөрөө ургаж улмаар орчин
бохирдуулахаас гадна харшлын замын өвчин үүсгэх шалтгаан болж байна.
Шарилжийн ихэнх зvйл нь тоосонцороор дамжуулан төрөл бүрийн харшил
бий болгодог. Улаанбаатар хотын агаар дахь харшил үүсгэдэг ургамлын тоосны
нягтралыг судалсан судлаачдын дүнгээс үзэхэд 64.2% нь өвслөг ургамал, 35.8%
нь модлог ургамлын тоос зонхилж байсан бөгөөд өвслөг ургамлаас шарилжны
тоос 34.3%, үетэн 15.9%-иар давамгайлж 4-10 сард ургамлын тоос илэрдэг
болохыг (Б.Сангидорж, 1990) тогтоожээ.
Манай оронд ургамлын тоосны харшлын талаар хийгдсэн нилээд хэдэн
судалгааны ажил байдаг. Тухайлбал; Монгол хуүхдийн гуурсан хоолойн багтраа
өвчний шууд шалтгааны дотор гэрийн холимог тоос 38.2%, ургамлын тоос 25%-иар
тус тус давамгайлж байдаг бөгөөд шарилж, улиасны тоосны аллерген нь
мэдрэгшүүлэх чадвар харьцангуй өндөр гэжээ. (Н.Раднааханд 1993).
Манай оронд гуурсан хоолойн багтраа өвчний тархалт мянган хүүхэд тутамд
70.9 болохыг (Н.Раднааханд, 1993) тогтоосон байна.
Дэлхий дахинд сүүлийн жилүүдэд амьсгалын замын харшил өвчний өвчлөл
мэдэгдэхүйц ихэсч байгааг судлаачид онцлон тэмдэглэж байна. (Ye Shi Tai 1997,
Sang IL 1997, Wichman HE 1997, Nakagava T 1997, Kim YY 1997, Heru S 1997, Neil
P 1997).
Асуулга болон бодит үзлэгээр амьсгалын замын харшилтай болох нь
тогтоогдсон 400 хүнд арьс хатгах сорил тавихад 338 нь (84.5%) нэг ба олон
аэроаллергенд эерэг, 62 нь (15.5%) эргэлзээтэй ба сөрөг хариу тус тус илэрчээ.
Арьс хатгах сорилд эерэг хариу илэрсэн 338 хүнээс 231 нь (68.3%) ургамлын
тоосонд, 107 нь (31.6%) гэрийн тоосны ба агуулахын хачиг, жоом, хөгцний
мөөгөнцөр зэрэг аэроаллергенуудэд тус тус мэдрэгшсэн болох нь тогтоогдсон.

3. Ургамлын тоосны аллергенд мэдрэгшсэн 231 хүнээс царвант шарилжинд
156 хүн (67.5%), эгэл шарилжинд 154 хүн (66.6%), луулинд 71 хүн (30.7%),
бургасанд 46 хүн (19.9%), согооворт 45 хүн (19.4%), улиасанд 38 хүн (16.4%),
таван салаанд 24 хүн (10.3%), дурваалигт 21 хүн (9.1%), хусанд 14 хүн (6%),
биелэгт 13 хүн (5.6%), тус тус мэдрэгшсэн болох нь тогтоогдсон.
Судалгаанд хамрагдагсдын олон аллергенд давхар мэдрэгшсэн байдлыг
тогтооход нийт 338 өвчтөний 86 нь (25.4%) дан ганц аллергенд, 252 нь (74.5%)
олон аллергенд давхар мэдрэгшсэн байлаа (Ye Shi Tai 1997, Sang IL 1997,
Wichman HE 1997, Nakagava T 1997, Kim YY 1997, Heru S 1997, Neil P 1997).
Сүүлийн жилүүдэд манай орны хүн амын дунд түүний дотор бага насны
хүүхэд, залуучууд харшлаар өвчлөх байдал нэмэгдэж байгаа нь түүний
шалтгааныг нарийвчлан тогтоож оношлогоо, эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэх аргыг
боловсронгуй болгох шаардлагатай болохыг харуулж байна.
Дархан-Уул аймгийн ард иргэдийн хүсэлтээр Засаг даргын захирамжийн
дагуу Дархан сумын ЗДТГ, Нийтийн Ахуйн Үйлчилгээний газартай хамтран
Дархан хот доторх орчныг бохирдуулж хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж
байгаа шарилжийн төрлийн ургамлуудтай тэмцэх төсөлт ажлуудыг хийхээр
төлөвлөж байна.
Иймд хот, суурин газрын орчимд тархсан хог ургамалтай шинжлэх ухааны
үндэслэлтэйгээр тэмцэж устгах, олон наст үет буурцагт ургамал тариалж
ногооруулан, зүлэгжүүлэх асуудал нэн шаардлагатай байна.
Судалгааны ажлын зорилго, зорилтууд:
Дархан-Уул аймгийн нийтийн эзэмшлийн гудамж, талбайн хог ургамалтай
тэмцэх, хүрээлэн буй орчныг сайжруулах, ургамлын тоосжилтоос үүсч байгаа
харшлын өвчнийг бууруулах зорилгыг биелүүлэхийн тулд дараах зорилтыг тавьж
байна.
1. Хотын хүрээлэн буй орчныг бохирдуулж, ургамлын харшлын өвчнийг үүсгэж
байгаа хог ургамлын зүйлийн бүрэлдэхүүнийг тодорхойлох, тоос гүвэх
хугацааг тогтоох

4. 2. Шарилжаар их бохирдсон талбайн хөрсийг боловсруулж тохирох олон наст
үет, буурцагт ургамлууд, олон наст зүлэг тариалж талбайн гадаргууг
зүлэгжүүлж, ногооруулах
3. Шарилж устгах тохиромжтой хугацааг зөв сонгох
4. Зарим хог ургамал ихтэй талбайд хүн болон байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй
гербицид цацаж шарилж устгах
Хийгдэх ажлууд:
1. Хот, суурин газрын орчимд тархаж байгаа хог ургамлын төрөл, зүйлийн
бүрэлдэхүүнийг тогтоох, бичиглэл хийх
2. Гербицид цацах талбайн хэмжээг тооцох
3. Гербицид цацах бүрийн өмнө хог ургамлын төрөл зүйлийг тоолох, бичиглэл
хийх
4. Гербицид цацсаны дараа хог ургамлын төрөл зүйлийг тоолох, бичиглэл хийх
5. Гербицидийн техник үр дүнг тооцох (7, 14, 21 хоногуудад)
6. Зонхилох хөнөөлт хог ургамлын өсөлт хөгжилтийн үе шатанд фенологийн
ажиглалт судалгааг явуулах, дохиураас тоосонцор задрах үеийн хугацааг
тогтоох
7. Хөрсний хог ургамлын үрийн нөөцийн дээж авах /0-10 см, 10-20 см-ийн
гүнээс
8. Хөрсний дээжүүдээ угааж, хөрсөнд агуулагдах үрийг тодорхойлох
/лабораторит//
9. Талбайд олон наст ургамал болон олон наст зүлэг тариалах
10.Хос үрийн талт хог ургамалтай тэмцэх агротехник, химийн арга хэмжээг
боловсруулах.
11.Хот, суурин газрын ногоон байгууламж бүхий талбайн ургамлын
бүлгэмдлийг сайжруулах
12.Хөрсний үржил шимийн дээж авах
Эцсийн үр дүнд:

5. 1. Дархан-Уул аймгийн хот, суурин газрын орчимд тархсан хог ургамлын
төрөл, зүйлийн бүрэлдэхүүнийг тогтооно.
2. Ямар төрлийн шарилж ургаж, хэдийд цэцэглэж, хэдийд дохиурын тоосовч
задарч тоосоо гүвэж хүний биед харшил үүсгэж байгааг тогтооно.
3. Хог ургамалтай тэмцэх агротехник, химийн арга боловсруулж хотын ногоон
байгууламжийг сэргээх талаар зөвлөмж гаргана.
4. Хамгийн хогтолт ихтэй газраас тодорхой хэмжээний газар сонгон авч үлгэр
жишээ үзүүлэх талбар болгох, олон наст тарих
5. Нийтийн эзэмшлийн талбайд байгаа хог ургамлыг устгаснаар тухайн орон
нутагт оршин сууж байгаа харшилтай хүний тоог бууруулна.
Уг ажлын шинэлэг буюу дэвшилттэй тал
Энэхүү ажлыг хэрэгжүүлснээр Дархан-Уул аймгийн хот, суурин орчмын хог
ургамалтай тодорхой бодлогоор шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тэмцэх асуудлыг
хөндөж байгаагаараа шинэлэг юм.
Эдийн засаг, шинжлэх ухаан, нийгмийн ач холбогдол
Цаг агаарын дулаарал явагдаж хуурайшилт ихсэж байгаа өнөө үед хотын
хүн амыг бактери болон вирусын гаралтай элдэв харшилт өвчнөөс урьдчилан
сэргийлж эрүүл мэндийг нь хамгаалах, хотын өнгө үзэмжийг сайжруулах, агаарын
бохирдлыг бууруулах, хог ургамлыг даган тархах хортон шавьжийн тархалтыг
багасгах чухал ач холбогдолтой.
Уг ажлыг хэрэгжүүлэх лаборатори, туршилтын баазын хангамж:
Энэхүү ажлыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай материаллаг бааз, оюуны чадавхи
УГТХүрээлэнд бүрэн бүрдсэн. Үүнд:
1. Төслийн үр дүнг гаргах чиглэлээр хог ургамлын хээрийн болон
лабораторийн судалгаа явуулах чадамж бүхий дадлага туршлагатай тэргүүлэх
зэрэглэлийн эрдэмтдийн баг бүрдсэн.
2. Шаардагдах олон наст ургамлын үр, гербицид, талбайд ажиллах газар
тариалангийн техник, тоног төхөөрөмжөөр хангагдсан.

6. 3. УГТХүрээлэнгийн Газар тариалангийн секторын лабораторит дээж бэлтгэх,
ялгах, хэмжилт хийх, жигнэх, хог ургамлын үрийн нөөц угаах, цэвэрлэх, тооцоо
хийх бүрэн боломжтой.
Дүгнэлт:
1. Шарилж, луулийн төрлийн хог ургамал гол төлөв хот суурин, хашаа хороо,
зам харгуй, элэгдэж эвдэрсэн газар бөөн бөөнөөрөө ургаж улмаар орчин
бохирдуулахаас гадна харшлын замын өвчин үүсгэх шалтгаан болж байна.
2. Хот, суурин газрын орчимд тархсан хог ургамалтай шинжлэх ухааны
үндэслэлтэйгээр тэмцэж устгах, олон наст үет, буурцагт ургамал болон
зүлэг тариалж ногооруулан, зүлэгжүүлэх асуудал нэн шаардлагатай байна.
Ном зүй
1.Грубов БИ, Определитель сосудистых растений Монголий. Ленинград. Наука.
1982.
2.Өлзийхутаг Н. БНМАУ-ын гуурст ургамлын Латин-Монгол-Орос нэрийн толь.
БНМАУ-ын ШУА Улсын нэр томъѐоны мэдээ. №129-133 Улаанбаатар, 1984, х. 264
3.Өлзийхутаг Н. Монгол орны ургамлын аймгийн тойм. Улаанбаатар 1989.
4.Раднааханд Н. Монгол хүүхдийн гуурсан хоолойн багтраа өвчин. Анагаах ухааны
дэд докторын зэрэг горилсон нэг сэдэвт зохиол. Улаанбаатар 1993.
5.Roy Patterson. Allergic diseases. 5th edition. Philadelphia. Lippencot-Raven 1997.
6.Sang IL. Changing prevalence of allergy in Korea. 5thWesi-Pacific Allergy
Symposium. Abstracts. Seoul. 1997.