Их, дээд сургуулийн багшийн хөгжлийн асуудалд /Наранхүү.Л/

1. ИХ, ДЭЭД СУРГУУЛИЙН БАГШИЙН ХӨГЖЛИЙН АСУУДАЛД
Наранхүү.Л (Ph.D)1
, Батхишиг.И (Ph.D)2
1
ХААИСургууль
Хураангуй
Даяаршлалын үйл явц өргөжин, тэлэхийн хэрээр хүний хөгжил илүү өндөр
ач холбогдолтой асуудал болон хувирч, боловсролын чанар, түүний өрсөлдөх
чадварыг дээшлүүлэх шаардлага нэмэгдэж байна. Учир нь нээлттэй зах зээл
өргөжих тусам хүн бүр бизнес эрхлэж гадны үйлдвэрлэгчдээс суралцах,
бизнесийн туршлага солилцох, тэдэнтэй бизнесийн төрөл бүрийн харилцаа
тогтоох хэрэгцээ шаардлага нэмэгдэж хүн бүр энэ асуудалд илүү их анхаарал
хандуулах боллоо. Хүний хөгжлийн нэг чухал үзүүлэлт болох мэдлэгийг ихэнх
тохиолдолд боловсролоор олгодог.
Чадварлаг хамт олныг бүрдүүлэхийн тулд боловсон хүчнийг зөв төлөвлөх,
сонгохын зэрэгцээ хамт олны эс ширхэг болсон хүнийг удирдлагын гол цөм
болгон тавьж бүх талаар хөгжүүлэх, хийсэн ажлых нь үр дүнг шударгаар үнэлж,
цалин хөлс урамшууллыг нэмэгдүүлэх, мэргэжил мэдлэгийг нь дээшлүүлэх,
сургалт, судалгааны ажилд татан оролцуулах замаар хамт олны дунд нөхөрсөг
хамтач харилцааг бий болгон шинэ мэдлэг эзэмших, чанартай амьдрах арга
ухаанд сургах хэрэгтэй байна.
Түлхүүр үг: багш, сургалт, хөтөлбөр, мэдлэг
Оршил:
Дэлхий дахины ололт туршлагаас үзэхэд олон улс орон өөрийн онцлогт
тохирсон боловсролын бодлого боловсруулан хэрэгжүүлж, үндэсний боловсролын
тогтолцоо бүрдүүлэн хөгжүүлж багагүй амжилтанд хүрээд байна. Өндөр хөгжилтэй
орнуудын их, дээд сургуулийн багш нар нь сургалтыг дидактик, хүн судлал, сэтгэл
судлал, социологи, гүн ухаан зэрэг олон шинжлэх ухааны уулзвар дээр онолын
өндөр түвшинд явуулахдаа суралцагчдын чөлөөт сонголт, практик сургалтанд
илүү анхаардаг.

2. Их, дээд сургуульд багшийн хөгжлийн таатай орчныг төлөвшүүлэх асуудал
нь байгууллагын дотоод орчны хүчин зүйлийн нөлөөллийг харгалзан тооцохоос
гадна гадаад орчны хүчин зүйл, даяарчлалын орчны нөлөөллийг хэрхэн судалж,
нөлөөллийг оновчтой харгалзан удирдахаас ихээхэн шалтгаалж байна.
Монгол улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт /2008-2012
заасан “Дээд боловсролын чанар, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлнэ” “Дээд
боловсролын сургалтын чанарын стандарт, түүгээр сургуулиудад тавих
шаардлагыг олон улсын жишигт нийцүүлж боловсронгуй болгоно”(1.2.13), “Өндөр
хөгжилтэй оронд суралцагсын тоог гурав дахин нэмэгдүүлнэ” (1.2.15) “Их дээд
сургуулийн багшийг чадваржуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ” (1.2.17), “Эрдэм
шинжилгээний ажилтан, залуу эрдэмтдийг дэмжинэ” (1.2.29) гэсэн зорилтуудыг
дэвшүүлсэн байна.
Их, дээд сургуулийн багш нь сургалтын үйл ажиллагаа, судалгаа
шинжилгээг өрнүүлэх, оюутнуудад болон олон нийтэд боловсролын үйлчилгээ
үзүүлэх ажлыг хийдэг билээ. Эдгээр ажлыг хийхэд манай их, дээд сургуулийн багш
нь орчин үеийн дээд боловсролын салбарын хөгжлийн эрэлтэнд нийцсэн багшлах
ур чадвар эзэмшихээс гадна үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд шинээр нэвтэрч буй
дэвшилтэт зүйлүүд, техник, технологи, үйлдвэрлэл, хөдөлмөрийг зохион байгуулах
хамгийн сүүлийн үеийн арга хэлбэрүүдийг мэддэг, шинэчлэлийг хошуулагч байх
ѐстой.
Судалгааны дүн:
Их, дээд сургуулийн багш нар бол онолын өндөр мэдлэгтэй, дэлхийн
шинжлэх ухааны хамгийн сүүлийн үеийн шинэлэг зүйлийг сургалтандаа тусгаж
чаддаг байхын тулд гадаад хэлний өндөр мэдлэгтэй байх, мөн судалгаа,
шинжилгээний ажил хийх нарийн арга зүйг эзэмшсэн судлаач байх шаардлагатай
байдаг. Энэ үүднээс их дээд сургуулийн багш нарыг шинээр ажилд авах үед
магистрын зэрэгтэй байхыг шаарддаг. Түүнчлэн их дээд сургуулийн багшлах
бүрэлдэхүүний чадавхийг эрдмийн зэрэг дэвтэй багш нарын эзлэх хувийн жингээр
тодорхойлдог.

3. 2013 оны байдлаар манай улсын төрийн болон хувийн өмчийн нийт 101 их
дээд сургуульд 170 гаруй мянган оюутан суралцаж 7331 багш нар ажиллаж
байна. (БШУЯ. 2013) Улсын хэмжээгээр дээд боловсролын байгууллагад үндсэн
багшаар ажиллаж байгаа багш нарын 22,4 хувь нь докторын зэрэгтэй багш
ажиллаж байна. (Хүснэгт 1.1)
Хүснэгт 1.1.
Их, дээд сургуулийн багш нарын боловсролын зэрэг
Боловсролын
зэрэг
Нийт багш нарын эзлэх
Тоо Хувь
Доктор 1644 22,4
Магистр 4983 68,0
Бакалавр 698 9,5
Диплом 6 0,1
Нийт 7331 100
Эх үүсвэр: http://www.meds.gov.mn/higherstatistik2012
Багш нарын хөгжлийн асуудал өнөөдөр ямар байгаад үнэлэлт өгч
тулгамдсан асуудлыг тодорхойлох зорилгоор төрийн өмчийн их, дээд сургуулийн
төлөөлөл болгож ХААИС, ШУТИС, ЭМШУИС болон эдгээр сургуулиудын Дархан-
Уул аймаг дахь 3 салбар сургуулийн нийт 1000-аад багш нарын дунд анкетийн
асуулгаар судалгаа авч тэдгээр багш нараас 180 нь асуулгыг дутуу бөглөсөн, 2-3
хариулт зэрэг сонгосон байсан тул хасч 820 багшийн үр дүнг SPSS 16.0 программ
ашиглан боловсруулав.
Манай боловсролын салбарын үе шат бүрт зохих хэмжээгээр шийдэгдэж
ирсэн, зайлшгүй шийдэгдэх үндсэн асуудлын нэг нь багшийн хөгжлийн тухай
асуудал юм. Өнөөдөр багш хамт олны дунд хөгжих олон боломж байгаагийн
зэрэгцээ тулгамдаж байгаа олон асуудал байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна.
XXI зуун бол хөгжил цэцэглэлтийн зуун бөгөөд энэ зуунд боловсролын
бүтээмжийг дээшлүүлж багшийн хөгжил рүү хандсан бодлогыг түлхүү хэрэгжүүлэх
нь зүйтэй байна. Монголын төрийн өмчийн 3 сургууль дэх “Багшийн хөгжил”

4. хөтөлбөрийн зорилго, зорилт, хэрэгжилтийн өнөөгийн байдалд хийсэн судалгаа,
энэ талаар багш, удирдах ажилтны дунд явуулсан санал асуулгын үр дүнгээс их,
дээд сургуулийн удирдлагын арга барилыг шинэчлэх шаардлагатай байна гэсэн
дүгнэлтэд хүрсэн. Багшийг хөгжүүлэх орчныг төлөвшүүлэх, удирдах талаар дараах
ололттой болон дутагдалтай талууд оршиж байна.
Давуу тал Дутагдалтай тал
- Дээд шатны удирдлагаас олон
улсын туршлага, сургамжийг
судалж байгууллагадаа
өөрчлөлт шинэчлэл байнга
хийдэг
- Багшийг хөгжүүлэх ажлыг
төлөвлөж, зохион байгуулж
байдаг
- Багшийн хөгжлийн удирдлагын
асуудал урсгал шинжтэй
- Нэгдсэн төлөвлөгөөгүй
- Багшийн хөгжлийн удирдлагын
тогтолцоо, арга зүй тодорхойгүй
- Удирдах ажилтнуудаас багшийг
хөгжүүлье гэсэн санал санаачилга
бага гардаг
- Сургалтын цагийн ачаалал их
- Багш нарын хүсэл, сонирхол, үзэл
бодлыг сонсдоггүй
- Багш нар өөрсдийгөө хөгжүүлэх
талаар санаачилга гаргадаггүй
Энэхүү судалгаанд хамрагдсан багш нараас багш ажлын байран дээрээ
өөрийгөө хөгжүүлж чадаж байна уу? Үгүй бол түүнд хамгийн ихээр нөлөөлдөг гол
хүчин зүйл нь юу вэ? гэсэн асуулгаар судалгаа авахад судалгаанд оролцсон 619
багш буюу 75.5 хувь нь заримдаа болон үгүй гэж хариулсан байна. (Хүснэгт 1.2)
Ажлын байран дээр өөрийгөө хөгжүүлж чадахгүй байгаад нөлөөлж байгаа
шалтгааныг тэд ажлын ачаалал, багш нарын өөрсдийх нь санаачлага дутмаг
байдагтай холбож үзсэн байна.
Хүснэгт 1.2.
Ажлын байран дээр багшийн хөгжүүлэх нь /хувиар/

5. Багш та ажлын байран дээрээ өөрийгөө хөгжүүлж
чадаж байна уу?
Тийм Заримдаа Үгүй Нийт
Нас 20-25 0,9 2,6 3,3 6,7
26-30 2,4 5,5 4,9 12,8
31-40 3,5 10,6 12,0 26,1
41-45 6,2 5,2 7,2 18,7
46-50 4,5 5,7 8,5 18,8
51-ээс
дээш 7,0 5,1 4,9 17,0
Нийт 24,5 34,8 40,7 100,0
Багш та өөрийгөө хөгжүүлэхийн тулд ойрын хугацаанд юу хийхээр төлөвлөж
байна вэ? гэсэн асуултанд судалгаанд оролцогчдын 288 багш англи хэлний
мэдлэгээ дээшлүүлэх, 164 багш хамт олноороо хамтарч ажиллах, 186 багш буюу
22.7 хувь нь багаар хамтран ажиллаж, бие биенээсээ суралцах (Хүснэгт 1.3) гэж
хариулжээ.
Хүснэгт 1.3.
Багшийн өөрийн хөгжлийн төлөвлөгөө
Та өөрийгөө хөгжүүлэхийн тулд ойрын хугацаанд юу хийхээр
төлөвлөж байна вэ? /хувиар/
Компьютерийн
програм
эзэмших
Сургалтанд
хамрагдах
Багаар
ажиллах,
хамт
олноороо
хамтарч
ажиллах
Англи
хэл
сурах
Мэргэжил
дээшлүүлэх
сургалтанд
явах
Нийт
На
с
20-
25
0 0,4 3,7 2,4 0,2
6,7
26- 0,9 1,6 4 5,3 1 12,8

6. 30
31-
40
3,3 2 6,5 12 2,3
26,1
41-
45
2 0,7 4 10 2
18,7
46-
50
2 0,4 12 2 2,4
18,8
51-с
дээш
0,5 0 12,6 3,5 0,4
17
Нийт 9,1 5,1 42,6 35,1 8,1 100
Дээрхи судалгаанаас үзэхэд 30 хүртэл насны залуу багш нар багаар ажиллах,
болон англи хэл суралцахыг илүүд үзсэн байхад 31-50 насны багш нар
комьютерийн программ эзэмших, багаар ажиллах, англи хэл суралцахыг, 50-аас
дээш насны багш нар багаар ажиллах болон англи хэл суралцахыг илүү чухалд
үзжээ. Эндээс үзвэл багш нар өөрийгөө хөгжүүлэх асуудлыг англи хэлний
мэдлэгээ дээшлүүлэх асуудалтай холбож үзжээ.
Багш нарыг мэдлэг, боловсрол, ур чадвараа хөгжүүлэхэд хамгийн их саад
болж байгаа асуудал юу байгаа талаар асуухад тэдний 69.0 хувь нь цалин хөлс
бага, ажлын ачаалал их, сургууль, удирдлагаас үзүүлэх дэмжлэг муу байдаг гэж
хариулсан байна. Багшийг ажлын байран дээр хөгжүүлэхийн тулд цаашид
сургуулийн зүгээс ямар ажил хийгээсэй гэж хүсэж байна вэ? гэсэн асуултанд
(Хүснэгт 1.4) 60.2 хувь нь багшийн ажлын гүйцэтгэлийг зөв үнэлж ажлын үр дүнг
харгалзан багш нарыг гадаад, дотоодод сургалтанд хамруулах, төсөл хөтөлбөрт
оролцуулах, гадаад хэл сурах, мэргэжил дээшлүүлэх боломж олгоход анхаарах
хэрэгтэй гэжээ. Мөн компьютер, интернетийн орчинд ажиллах сургалт зохион
байгуулах, бусад сургуулийн багш нартай туршлага солилцож байх нь зохистой
гэж хариулсан байна.
Хүснэгт 1.4.
Багш нар өөрсдийгөө хөгжүүлэхэд нөлөөлж буй хүчин зүйлс

7. Цаашид сургуулийн зүгээс багш нарыг ажлын
байран дээр нь хөгжүүлэхийн тулд юу хийх
хэрэгтэй вэ?
Нийт
Баг
ш
нар
ыг
идэв
хжүү
лж,
ура
мшу
улах
Гадаа
д хэл,
компь
ютер,
интер
нетий
н
орчин
д
ажил
лах
сурга
лт
зохио
н
байгу
улах
Бу
сад
сур
гуу
ли
йн
баг
ш
на
рта
й
тур
шл
ага
сол
ил
цох
Ша
ар
дл
ага
тай
тех
ник
,
хэр
эгс
элэ
эр
хан
гах
Баг
ши
йг
хөг
жү
үлэ
х
ура
лд
аа
н
тэ
мц
ээн
зох
ио
н
ба
йгу
ула
х
Баг
ший
н
ажл
ын
гүйц
этгэ
лийг
зөв,
шуд
арга
үнэл
эх
Хө
дө
лм
өр
ий
н
үнэ
лэ
мж
ийг
сай
жр
уул
ах
Ба
гш
та
өө
ри
йг
Цалин хөлс
бага
2,2 5,7 3,5 1,0 1,8 7,3 5,5 26,9
Ажлын
ачаалал их
1,2 2,0 5,7 2,4 3,5 6,1 0,8 21,6
Мэдээлэл
авах байдал
0,6 3,3 3,1 1,8 2,5 3,3 2,9 17,6

8. өө
хө
гж
үү
лэ
хэ
д
юу
са
ад
бо
лж
ба
йн
а
вэ
?
хязгаарлагдм
ал
Өөрийн
идэвхи,
бүтээлч бус
байдал
0,0 1,0 0,6 0,4 4,7 4,1 2,5 13,3
Сургууль,
удирдлагаас
үзүүлэх
дэмжлэг муу
2,0 8,4 2,4 0,4 1,0 3,7 2,7 20,6
Нийт 5,9 20,4 15,3 5,9 13,5 24,5 14,5 100
Багш нараас өөрийгөө хөгжүүлэх үйл ажиллагаандаа ямар хэлбэрийг
голчлон ашигладгийг судлаж үзэхэд мэргэжил дээшлүүлэх сургалт, семинарт
хамрагдах, ном хэвлэл худалдан авдаг гэжээ. Багш ажлын байран дээр
хөгжихөд хамгийн хэрэгцээтэй үйл ажиллагааг сонгоно уу? гэсэн асуултанд
судалгаанд оролцогчдын 64.1 хувь нь судалгааны арга зүйд суралцах, мэдээлэл
технологийн хэрэгсэл ашиглах, дагалдуулан сургах нь илүү үр дүнтэй гэж үзсэн
байна.
Доктор, профессор Д.Цэрэндорж “Хүмүүсийн ажлын гүйцэтгэл, үр дүнгийн
ялгаатай байдал нь биет ба биет бус олон хүчин зүйлээс шалтгаална. Гэхдээ
түүнд 2 хүчин зүйл онцгой үүрэгтэй. Энэ бол нэгд хүмүүсийн мэдлэг чадвар, хоѐрт
тэдний үүдэл санаа, товчоор хандлага буюу жирийн монгол үгээр бол ажлын төлөө
гэх сэтгэл юм” (Цэрэндорж.Д, 2013) гэсэнтэй санал нэг байна. Үнэхээр ч мэдлэг,

9. чадварыг сайжруулахад хувийн санаачлага, өөрийнх нь бүтээлч ажиллагаа маш
чухал.
Гэхдээ мэдлэг, боловсролтой хөгжсөн хүнийг бий болгоход байгууллагын
зүгээс тавих анхаарал, менежментийн харилцаа, мотиваци маш их ач
холбогдолтой . (Зураг 1.2)
Зураг 1.2. Байгууллагын хөгжсөн хүн ба үр дүн
Ялангуяа ажилчдаас илүү бүтээмжтэй ажиллахад байгууллагын удирдлагын
үйл ажиллагаа, удирдах арга барил, байгууллагын харилцаа чухал ач
холбогдолтой. Удирдлагын үйл ажиллагаа сайтай, ажиллагчдыхаа ажлыг үнэнч
шудрагаар үнэлдэг, хамт олны дотор нөхөрсөг, найрсаг харилцаа тогтдог. Ийм
байгууллагад ажилчид өглөө босоод байгууллагын зүг алхахдаа маш ихийг хийх
хүсэл тэмүүлэлтэй, сэтгэл хангалуун ажил дээрээ очиж найз нөхөдтэйгээ уулзах нь
дээд зэргийн сэтгэлийн таашаал болон хувирдаг.
Иймд хүнээ сайн ажиллуулъя гэвэл удирдлагын үйл ажиллагаандаа анхаарч,
хүнийг хөгжүүлэх боломж олгох, дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Мөн ажлын байран
дээр хүнийг хөгжүүлэх хөтөлбөртэй байх шаардлагатай бөгөөд энэ хөтөлбөрт багш
нарын ажилласан жил, мэдлэг мэргэжил, дадлага, туршлагыг харгалзан тэднийг
хөгжүүлэхэд чиглэсэн янз бүрийн ажлыг тусгасан байхын зэрэгцээ байгууллага,
нийгэм, улс орондоо ихээхэн хувь нэмэр оруулж байгаа багш нарыг тодруулж
тэднийг дэмжих, нэр хүндийг өсгөх, идэвхижүүлэх арга хэмжээ явуулах зэрэг арга
хэмжэ авах хэрэгтэй.
Хүнийг хөгжүүлэх асуудал нь бүх байгууллага, хамт олны өмнөө тулгарч
байгаа асуудлыг зөв шийдвэрлэх арга хэрэгсэл болж байгаа өнөө үед байгууллага
бүр энэ талаар сайн ажиллаж, амжилтанд хүрч байгаа байгууллагаас суралцах
шаардлагатай.

10. Их, дээд сургуулийн багшийг хөгжүүлэх таатай орчныг бүрдүүлж чадсанаар
багшийн ур чадвар, мэдлэг боловсрол дээшилж улмаар бүтээмж нэмэгдэнэ.
Дүгнэлт
1. Их, дээд сургуулиуд багшийн хөгжлийг хангах таатай орчныг бүрдүүлэхийн
тулд байгууллагын дотоод, гадаад орчны хүчин зүйл, даяарчлалын орчны
нөлөөллийг зөв мэдэрч түүнийг оновчтойгоор удирдаж чиглүүлэхэд
анхаарах
2. Их, дээд сургуулийн удирдлагын үйл ажиллагаа, удирдах ажилтны
удирдлагын арга барилыг сайжруулж хамт олны дотор нөхөрсөг сайн
харилцаа тогтоох нь багш нарт шудрагаар өрсөлдөж өөрийгөө хөгжүүлэхэд
нь нөлөөлөхөөс гадна багшийн ур чадвар, мэдлэг боловсролыг дээшлүүлж
улмаар бүтээмж өндөртөй ажиллахболомж олгодгийг анхаарах.
Ном зүй
1. Баярцэцэг, Б. (2003) Багшийн сургалтын ажлыг социологийн аргаар үнэлэх
арга зүй. Улаанбаатар
2. Гомбожав, Г. (1996) Хичээл-сэдэл-харилцаа, туслалцаа, Улаанбаатар
3. Жадамба, Б. (2011) Тогтвортой хөгжихүйц багш боловсрол. Улаанбаатар

11. 4. Наранхүү, Л., Жандагсүрэн, Б. (2000) Үйлдвэрлэлийн менежмент.
Улаанбаатар
5. Пүрэвдорж, Ч. (2012) Багшлахуйн менежмент. Улаанбаатар
6. Цэрэндорж, Д. (2013) Дэлхийн менежмент, хамаарахуйн Монгол ухаан.
Соѐмбо принтинг. Улаанбаатар. 69 дэх тал
7. Туул, Н. (2004) Дээд боловсролын байгууллага дахь багшийн хөгжлийн
орчны менежментийн асуудалд. Дис., Улаанбаатар
8. www.meds.gov.mn